Agpatingganto Aya ti Guranggura?
NO NAKABUYAKAYON iti uray sumagmamano a damdamag iti telebision, saanen a karkarna kadakayo ti guranggura. Ti guranggura isut’ masansan a pakaigapuan ti pammapatay a gistay inaldaw a mapasamak itoy a lubong. Manipud Belfast agingga idiay Bosnia, manipud Jerusalem agingga idiay Johannesburg, mapapatay dagiti nakapimpiman nga inosente.
Kadawyan a di am-ammo dagiti biktima ti manangrautda. Ti laeng “basol[da]” isut’ nalabit kaaddada iti “sabali a dasig.” Iti nakaal-alingget a kasukatna, dagiti kasta nga ipapatay ket mabalin a panangibales iti sumagmamano a napalabas a kinadamsak wenno maysa a kita ti “etniko a panangdalus.” Tunggal kinaranggas a mapasamak rubrobanna ti guranggura iti nagbabaetan dagiti agbinbinnusor a bunggoy.
Kasla umad-adu dagitoy a nakaal-alingget a panaggiginnura. Dumegdegdeg ti panagbibinnusor dagiti agkakabagian iti nagbabaetan dagiti tribu, pulí, ken etniko wenno relihioso a grupo. Maikkatto aya ti guranggura? Tapno masungbatan dayta, kasapulan a maawatantayo dagiti makagapu iti guranggura, yantangay saantay a nayanak tapno gumura.
Panangimula Kadagiti Bukel ti Guranggura
Ni Zlata Filipovic, maysa a balasitang a taga-Bosnia a naggaput’ Sarajevo, saanna pay a nasursuro ti gumura. Sibabatad nga insuratna iti diary-na ti maipapan iti etniko a kinaranggas: “Sangkadamagko no Apay? Ania a gapu? Asino ti mapabasol? Nagdamagak ngem awan ti sungbat. . . . Kadagiti gagayyemko a babbai, kadagiti gagayyemmi, iti pamiliami, adda dagiti Serb ken Croat ken Muslim. . . . Nakipulapolkami kadagiti nasayaat a tattao, saan a kadagiti nadangkes. Ket kadagiti nasayaat, adda dagiti Serb ken Croat ken Muslim, a kas met laeng ti kaaddada kadagiti nadangkes.”
Iti sabali a bangir, saan a kastat’ panagpampanunot ti adu a nataengan. Patienda nga addaanda iti umdas a rason a gumura. Apay?
Kinaawan hustisia. Nalabit a ti kinaawan hustisia ken pannakailupit-lupit isut’ kangrunaan a mangrubrob iti guranggura. Kas kuna ti Biblia, “ti panaggamsaw pagmaagenna ti masirib a tao.” (Eclesiastes 7:7) No mabiktima dagiti tattao wenno maranggasan, nalaka la a mapataudda ti gura kadagiti manangirurumen. Ket nupay mabalin a di nainkalintegan dayta, wenno ‘minamaag,’ ti gura ket masansan a maiturong iti intero a bunggoy.
Nupay ti kinaawan hustisia, pudno man wenno impagarup, ti mabalin a kangrunaan a makagapu iti gura, saan laeng a dayta. Ti sabali pay isut’ panangidumduma.
Panangidumduma. Ti panangidumduma ket masansan nga agtaud manipud iti kinaignorante maipapan iti maysa nga etniko wenno nasional a grupo. Gapu iti saosao, nabayagen a binnusor, wenno ti dakes a napasaran iti maysa wenno dua nga indibidual, mabalin nga ipabiang ti dadduma dagiti negatibo a kualidad iti intero a pulí wenno nasionalidad. No rimmamuten ti panangidumduma, bulsekennan dagiti tattao iti kinapudno. “Kagurami ti dadduma a tattao gapu ta saanmi nga am-ammo ida; ket saanminto a pagreggetan a maam-ammo ida gapu ta kagurami ida,” kinuna ti mannurat nga Ingles a ni Charles Caleb Colton.
Iti kasumbangirna, mabalin nga iranta dagiti politiko ken historiador nga itandudo ti panangidumduma maipaay kadagiti napolitikaan wenno nasionalistiko a panggep. Ni Hitler isut’ kangrunaan a pagarigan. Kuna ni Georg, dati a kameng ti Hitler Youth movement: “Ti Nazi a propaganda immuna a sinuruandakami a manggura kadagiti Judio, kalpasanna kadagiti Ruso, kalpasanna kadagiti amin a ‘kabusor ti Reich.’ Kas maysa a tin-edyer, namatiak iti naibaga kaniak. Idi agangay, natakuatak a naallilawak.” Kas iti Nazi nga Alemania ken iti sadinoman, ti panangidumduma iti pulí wenno etniko ket inkalintegan dagiti pakaguyugoyan iti nasionalismo, sabali pay a gubuayan ti guranggura.
Nasionalismo, tribalismo, ken rasismo. Iti librona a The Cultivation of Hatred, iladawan ni historiador a Peter Gay ti napasamak idi bimtak ti immuna a gubat sangalubongan: “Iti dangadang maipapan iti kinasungdo, napigpigsa nga amang ti nasionalismo ngem kadagiti amin a sabsabali. Ti panagayat ti maysa iti pagilianna ken ti pananggura kadagiti kabusorna isut’ kabibilgan a mangikalintegan kadagiti nadamsak a panangraut a napasamak iti naunday a panawen ti maika-sangapulo ket siam a siglo.” Ti nasionalistiko a karirikna dagiti Aleman isut’ namaglatak iti maysa a kanta para iti gubat a pagaammo kas ti “Hymn of Hate.” Ilawlawag ni Gay, a nangparbo kadagiti manangrubrob iti gura idiay Britania ken Francia kadagiti estoria maipapan kadagiti soldado nga Aleman a mangramrames kadagiti babbai ken mangpappapatay kadagiti maladaga. Iladawan ni Siegfried Sassoon, maysa a soldado nga Ingles, ti kababagas ti propaganda dagiti Briton iti gubat: “Kasla agparang a naparsua ti tao tapno mangpapatay kadagiti Aleman.”
Kas iti nasionalismo, ti nalabes a panangitan-ok iti etniko a grupo wenno pulí gutugotenna ti gura kadagiti sabsabali nga etniko a grupo wenno pulí. Ti tribalismo agtultuloy a pasgedanna ti kinaranggas iti adu a pagilian ti Africa, bayat a sapsapliten pay laeng ti rasismo ti Makinlaud nga Europa ken Norte America. Ti sabali pay a makagapu iti panagsisina a mabalin a maigamer iti nasionalismo isut’ relihion.
Relihion. Adu kadagiti kangrunaan a di magawidan a dangadang iti lubong ket mainaig iti relihion. Iti Makin-amianan nga Ireland, ti Makintengnga a Daya, ken iti sadinoman, magurgura dagiti tattao gapu iti relihion a patpatienda. Nasuroken a dua a siglo ti napalabas, kinuna ti Ingles nga autor a ni Jonathan Swift: “Addaantayo iti umdas a relihion a manggutugot kadatayo a gumura, ngem saan nga umdas a mangtignay kadatayo nga agiinnayat.”
Idi 1933, pinakaammuan ni Hitler ti obispo ti Osnabrück: ‘No maipapan kadagiti Judio, itultuloyko laeng ti isu met laeng a pagannurotan nga inaramat ti Iglesia Katolika iti las-ud ti 1,500 a tawen.’ Pulos a saan a binabalaw dagiti kaaduan nga Aleman a pangulo ti iglesia ti naulpit a pammapatayna. Iti librona nga A History of Christianity, kuna ni Paul Johnson a “linaksid ti Iglesia dagiti Katoliko a nangilanad kadagiti testamentoda a tarigagayanda a mapuoranto dagiti bangkayda, . . . ngem saanda a naparitan nga agtrabaho kadagiti kampo konsentrasion wenno death camp.”
Limbes ti dadduma a pangulo ti relihion iti panangpanuynoy iti guranggura—kinonsagrarda dayta. Idi 1936, iti panagbettak ti Guerra Sibil ti España, kinondenar ni Papa Pio XI ti ‘talaga a sataniko a panangbusor [dagiti Republica] iti Dios’—nupay addada Katoliko a padi iti dasig ti Republica. Umasping iti dayta, kinuna ni Cardinal Gomá, ti primado ti España kabayatan ti guerra sibil, nga ‘imposible ti panagkakappia no awan panagdadangadang babaen iti armas.’
Awan mangipamatmat a bumasbassit ti narelihiosuan a guranggura. Idi 1992, binabalaw ti magasin a Human Rights Without Frontiers ti pamay-an dagiti opisial ti Greek Orthodox Church a panangsugsog iti pannakagura dagiti Saksi ni Jehova. Iti adu a pagarigan, dinakamatna ti kaso ti maysa a padi ti Greek Orthodox a nangidarum iti dua a Saksi a 14-ti-tawenda. Ti nakaidarumanda? Indarumna ida iti ‘panangpadpadasda kenkuana a mangbalbaliw iti relihionna.’
Dagiti Imbunga ti Guranggura
Iti sangalubongan, maimulmula ken masibsibugan dagiti bukel ti guranggura babaen ti kinaawan hustisia, panangidumduma, nasionalismo, ken relihion. Ti di maliklikan a bungana ket pungtot, nadamsak a panangraut, gubat, ken pannakadadael. Dagiti sasao ti Biblia iti 1 Juan 3:15 tulongannatay a makakita iti kinaserioso daytoy: “Tunggal maysa a manggura iti kabsatna mananggudas.” Kinapudnona, no sadino ti rumang-ayan ti guranggura, agpegpeggad ti talna—no adda pay.
Insurat ni Elie Wiesel, nangabak iti Premio a Nobel ken nakalasat iti Holocaust: “Ti pagrebbengan ti nakalasat isut’ panangsaksi iti napasamak . . . Kasapulan a ballaagam dagiti tattao a mabalin a mapasamak dagitoy a banag, a mabalin ti makaruk-at iti kinadakes. Ti guranggura iti pulí, kinaranggas, idolatria—dumegdegdegda pay laeng.” Mangted ti historia ti maika-20 a siglo iti pammaneknek a ti guranggura ket saan a maysa nga apuy nga agin-inutto a maiddep.
Maparutto aya ti guranggura iti puso dagiti tattao? Kankanayon aya a makadadael ti gura, wenno adda kadi pagsayaatanna? Kitaentayo.