Adda Kaniak ni Jehova
KAS INSALAYSAY NI MAX HENNING
Tawen 1933 idi, ket katugtugaw ni Adolf Hitler kas agturay idiay Germany. Nupay kasta, natibker dagiti agarup 500 a Saksi ni Jehova iti paset ti Berlin. Adu nga agtutubo ti nagbalin a payunir, wenno amin-tiempo a ministro, ken immawat pay ti dadduma kadagiti annongen iti sabsabali a pagilian ti Europa. Dakami ken ni gayyemko a Werner Flatten ti masansan nga agsinnaludsod: “Apay nga addata laeng ditoy, a mangsaysayang iti panawenta? Apay a dita mapan ket agpayunir?”
WALO nga aldaw kalpasan ti pannakaipasngayko idi 1909, inaywanandak dagiti naayat a pannakaama ken pannakainak. Idi 1918 nagleddaang unay ti pamiliami idi kellaat a natay ti bassit pay a pannakakabsatko a babai. Di nagbayag kalpasanna, immay iti pagtaenganmi dagiti Estudiante ti Biblia, kas pangawag idi kadagiti Saksi ni Jehova, ket sigagagar nga inawat dagiti pannakaama ken pannakainak ti kinapudno ti Biblia. Insurodak met a mangipateg kadagiti naespirituan a banag.
Impamaysak ti sekular a panageskuelak ket nagbalinak a tubero. Ngem ti napatpateg, dimmasigak iti naespirituan. Nangrugikami a nagpayunir ken ni Werner idi Mayo 5, 1933. Agbisikletakami a mapan iti maysa nga ili agarup 100 a kilometro manipud Berlin, a sadiay agtalinaed ken mangasabakami iti dua a lawas. Kalpasanna agsublikami idiay Berlin tapno tamingenmi dagiti napateg a banag. Kalpasanna mapankami manen iti teritoria a pangasabaanmi iti sabali pay a dua a lawas.
Nagkiddawkami nga agserbi iti sabali pay a pagilian, ket idi Disiembre 1933 naidestinokami iti naawagan idi a Yugoslavia. Nupay kasta, sakbay a makapanawkami, nabaliwan ti destinomi idiay Utrecht iti Netherlands. Di nagbayag kalpasanna nabautisaranak. Kadagidi nga aldaw saan unay a naipaganetget ti bautismo; ti ministerio ti kapatgan a banag. Nagbalin itan a naynay a paset ti panagbiagko ti panagtalek ken Jehova. Naliwliwaak unay iti sasao ti salmista ti Biblia: “Adtoy! Ti Dios isu ti katulongak; ni Jehova makikuyog kadagiti manaranay itoy kararuak.”—Salmo 54:4.
Panagpayunir Idiay Netherlands
Di nagbayag kalpasan ti isasangpetmi idiay Netherlands, naidestinokami manen idiay siudad ti Rotterdam. Payunir met dagiti agama iti pamilia a nagnaedanmi. Sumagmamano a bulan kalpasanna, nagatang ti maysa a dakkel a balay idiay Leersum, maysa nga ili nga asideg iti Utrecht, kas pagtaengan dagiti payunir, ket immakarkam sadiay ken ni Werner.
Bayat ti panagnaedmi iti dayta a pagtaengan dagiti payunir, agbisikletakami a mapan kadagiti kabangibang a teritoria ket aglugankami iti pito ti malaonna a lugan a pangpasada kadagiti adayo a teritoria. Iti dayta a tiempo, sangagasut laeng ti Saksi idi iti intero a Netherlands. Ita, kalpasan ti 60 a tawen, ti teritoria a nagtrabahuanmi iti dayta a pagtaengan dagiti payunir addaanen iti nasurok nga 4,000 nga agibumbunannag kadagiti agarup 50 a kongregasion!
Inggaedmi ti nagtrabaho, agingga iti 14 nga oras iti ministerio iti kada aldaw, ket daytat’ nangparagsak kadakami. Ti kangrunaan a panggepmi isut’ panagipaima iti adu a literatura iti aginggat’ mabalin. Masansan a makaipaimakami iti nasurok a sangagasut a bokleta iti maysa nga aldaw kadagiti interesado. Saan pay idi a paset ti regular a trabahomi ti panagsarungkar ken panangyadal iti Biblia.
Maysa nga aldaw, agtartrabahokami a kaduak ti partnerko iti ili ti Vreeswijk. Bayat a kaskasabaanna ti maysa a lalaki iti ruangan ti kuta dagiti militar, ginundawayak a binasa ti Bibliak. Naruay ti pannakauged-uged dayta iti nalabaga ken asul. Kalpasanna, maysa a karpintero nga agtartrabaho iti bangir nga atep ti namakdaar iti lalaki iti ruangan a nalabit maysaak nga espia. Kas banagna, naarestoak iti dayta met laeng nga aldaw bayat a kaskasabaak ti makinkukua iti maysa a pagtagilakuan, ket nakompiskar ti Bibliak.
Naisaklangak iti korte. Naipabasol sadiay a dagiti marka iti Bibliak ket panangikagumaan a mangaramid iti ladawan ti kuta. Naipakaammo a nakabasolak, ket sinentensiaannak ti hues iti dua a tawen a pannakaibalud. Nupay kasta, nayapelar ti kaso, ket naabsueltoak. Anian a ragsakko a nawayawayaan, ngem ad-adda pay ti ragsakko idi naisubli ti Bibliak nga addaan kadagiti notana!
Kabayatan ti kalgaw ti 1936, nangasabakami ken ni Richard Brauning, maysa kadagiti payunir iti pagtaengan, iti amianan a paset ti pagilian. Iti immuna a bulan, nangbusboskami iti 240 nga oras iti ministerio ken nakaipaimakami iti adu a literatura. Nagnaedkami iti tolda ket dakami ti nangasikaso kadagiti amin a masapsapulmi, aglaba kadagiti kawesmi, agluto, ken dadduma pay.
Idi agangay nayakarak iti barangay a napanaganan iti Lightbearer, a nagbalin a nalatak iti amianan a paset ti Netherlands. Lima a payunir ti nagnaed iti barangay, ket babaen iti dayta nadanonmi ti adu a naiputputong a teritoria.
Dagiti Nainayon a Pribilehio
Idi 1938, nadutokanak nga agbalin nga adipen ti sona, kas pangawag idi kadagiti manangaywan ti sirkito dagiti Saksi ni Jehova. Gapuna pinanawak ti Lightbearer ket rinugiak a bisitaen dagiti kongregasion ken dagiti naiputputong a Saksi kadagiti tallo a makin-abagatan a probinsia.
Ti bisikleta ti kakaisuna a luganmi. Masansan a maysa nga aldaw a daliasatenmi ti kada kongregasion wenno grupo dagiti interesado. Karaman ti Breda kadagiti siudad a binisitak, nga isut’ pagnanaedak ita. Iti daydi a tiempo, awan kongregasion ti Breda ken adda laeng dua a nataenganen nga agassawa a Saksi.
Bayat nga agserserbiak kadagiti kakabsat idiay Limburg, naawisak a mangsungbat iti adu a saludsod nga imbangon ti maysa a minero a ni Johan Pieper. Sititibker a dimmasig iti kinapudno ti Biblia ken nagbalin a natured a manangaskasaba. Kalpasan ti uppat a tawen, naaresto ken naipan iti kampo konsentrasion, a tallo ket kagudua a tawenna sadiay. Kalpasan ti pannakawayawayana sipipinget manen a nangaskasaba, ket ita matalek pay laeng a panglakayen. Dayta a bassit a kongregasion dagiti 12 a Saksi idiay Limburg dimmakkel itan iti 17 a kongregasion nga addaan iti agarup 1,550 nga agibumbunannag!
Iti Sidong ti Turay ti Nazi
Idi Mayo 1940 rinaut dagiti Nazi ti Netherlands. Nadutokanak nga agserbi iti sanga nga opisina ti Watch Tower Society idiay Amsterdam. Masapul nga itultuloymi ti trabahomi buyogen ti nakaro a panagannad, a nangtignay kadakami a mangipateg iti proverbio ti Biblia: “Ti pudno a kadua . . . ket maysa a kabsat a nayanak no adda rigat.” (Proverbio 17:17) Ti makaay-ayo a singgalut ti panagkaykaysa a timmanor kabayatan dayta a panawen ti rigat ket addaan iti nauneg nga epekto iti naespirituan nga irarang-ayko, ken tinubaynak para kadagiti narikrikut pay nga aldaw a mapasungad.
Nadutokanak a mangaywan iti pannakaipatulod dagiti literatura kadagiti kongregasion, a masansan nga aramiden dagiti nalimed a mensahero. Naynay nga agsapsapul idi dagiti Gestapo kadagiti agkabannuag a lallaki tapno pilitenda nga agtrabaho idiay Germany, isu nga inaramatmi dagiti Kristiano a kakabsat a babbai kas nalimed a mensahero. Idi agangay imbaonda kadakami manipud idiay The Hague ni Wilhelmina Bakker, a pagaammo kas Nonnie, ket kinuyogko iti paglemlemmengan ti manangaywan ti sanga, ni Arthur Winkler. Tapno saan a talaga a madlaw, nagaruatak a kasla agtaltalon nga Olandes, nakabakia ken dadduma pay, sa kinuyogko ni Nonnie a naglugan iti trambia. Idi agangay naammuak a narigatan a mangpedped iti panagkatawana, tangay iti panangmatmatna, talaga a saan a nakadidillaw ti langak.
Idi Oktubre 21, 1941, naibutaktak kadagiti kabusor ti ayan ti bodega dagiti literatura ken papel idiay Amsterdam. Kabayatan ti iraraut dagiti Gestapo, naaresto da Winkler ken Nonnie. Idi naibaluddan, nangngegda a pagsarsaritaan ti dua nga ahente ti Gestapo ti maipapan iti panangkamkamatda iti “maysa a bassit a lalaki a nangisit ti buokna” a dida nasursurotan kadagiti kalsada nga adut’ tattaona. Nabatad a siak ti pagsarsaritaanda, isu nga inkagumaan ni Winkler a maipakaammo ti mensahe kadagiti kakabsat. Dagus a nayakarak idiay The Hague.
Kabayatanna nawayawayaan ni Nonnie iti pagbaludan, ket nagsubli idiay The Hague tapno agpayunir. Sadiay ti nagkitaanmi manen. Ngem idi naaresto ti adipen ti kongregasion idiay Rotterdam, naibaonak a mangsukát kenkuana. Kalpasanna naaresto ti adipen ti kongregasion idiay Gouda Congregation, ket nayakarak sadiay a mangsukát kenkuana. Kamaudiananna, natiliwak idi Marso 29, 1943. Bayat a suksukimatek dagiti abastomi a literatura ti Biblia, naklaatak iti iraraut ti Gestapo.
Malaksid iti pannakaiwara dagiti literatura ti Biblia iti lamisaan, adda met sadiay ti listaan ti nagnagan dagiti Kristiano a kakabsat, nupay simboliko ti pannakaisurat dagitoy. Iti danagko, inkararagko a tulongannak koma ni Jehova a mangsalaknib kadagidiay nawaya pay laeng a mangasaba. Didak nasiputan, nabaelak nga imparabaw ti imak iti listaan dagiti nagan sa kinunesko. Kalpasanna nagpakadaak a mapan iti kasilias, a sadiay pinigispigisko ti listaan ken impaanudko.
Iti sidong ti kasta a narikut a kasasaad, naadalko ti dumawat iti pammabileg manipud iti pannakilangen ni Jehova iti ilina iti napalabas ken kadagiti karina a panangisalakan. Daytoy ti maysa a naipaltiing a pammatalged a kanayon a malaglagipko unay: “No saan koma a ni Jehova ti nakikappon kadatayo, idi a dagiti tattao timmakderda a bumusor kadatayo, inalun-ondatayo koman a sibibiag pay.”—Salmo 124:2, 3.
Dagiti Pagbaludan ken Kampo Konsentrasion
Naipanak iti pagbaludan idiay Rotterdam, a maragsakanak ta addan kaniak ti Bibliak. Adda met kaniak ti libro a Salvation, paspaset ti libro a Children, ken adu a tiempo a mangbasa amin kadagitoy a literatura. Kalpasan ti innem a bulan, nagsakitak iti nakaro ket kasapulan a mayospitalak. Sakbay a pimmanawak iti pagbaludan, inlemmengko ti literatura iti sirok ti kudsonko. Idi agangay naammuak a nayakar iti seldak ti sabali pay a Saksi, ni Piet Broertjes, ket nabirokanna dayta. Iti kasta nausar ti literatura a mangpabileg pay laeng iti pammati dagiti sabsabali.
Idi immimbagakon nayakarak iti maysa a pagbaludan idiay The Hague. Bayat nga addaak sadiay naam-ammok ni Leo C. van der Tas, estudiante ti kinaabogado a naibalud gapu iti ibubusorna iti panangsakup dagiti Nazi. Pulos nga awan nangngegna maipapan kadagiti Saksi ni Jehova, ket naaddaanak iti gundaway a mangasaba kenkuana. No dadduma riingennak iti katengngaan ti rabii ken agsalsaludsod. Dina mailemmeng ti panangpadayawna kadagiti Saksi, nangruna idi naammuanna a mabalin a mawayawayaankami koma no pirmaanmi laeng ti maysa a dokumento a mangilusulos iti pammatimi. Kalpasan ti gubat, nagbalin nga abogado ni Leo ken inlabanna ti adu a legal a kaso maipaay iti Watch Tower Society a pakairamanan ti wayawaya ti panagdayaw.
Idi Abril 29, 1944, naipaluganak iti maysa a tren iti makatuok a 18-aldaw a panagdaliasat nga agturong idiay Germany. Idi Mayo 18 naibaludak iti kampo konsentrasion idiay Buchenwald. Di mailadawan ti kina-aprang idi ti panagbiag agingga a winayawayaandakami dagiti Nagkaykaysa a puersa kalpasan ti agarup makatawen. Rinibu ti natay, nga adu ti naimatanganmi a mismo. Yantangay nagkedkedak nga agtrabaho iti asideg a paktoria nga agar-aramid kadagiti alikamen a pakigubat, pinagtrabahodak kadagiti imburnal.
Maysa nga aldaw nabomba ti paktoria. Adu ti dagus a nagkamang kadagiti kuartel, bayat a nagtataray ti dadduma iti kakaykayuan. Nadadael dagiti kuartel gapu kadagiti nayaw-awan a bomba, ket napuoran ti kakaykayuan kadagiti pangpuor a bomba. Nakaam-amak a buya! Adu ti napuoran a sibibiag! Nakasarakak iti natalged a pagkamangan, ket idi simmardengen ti apuy, nalabsak ti nakaad-adu a bangkay bayat nga agsubsubliak iti kampo.
Pagaammo ti kaaduan a tattao ita ti kinaaprang ti Nazi a Holocaust. Agyamanak ken Jehova ta pinabilegna ti panagpampanunotko, iti kasta ti nakaal-alingget a napasarak saanna a rinimbawan ti panagpampanunotko kadagiti napalabas a tawen. No lagipek ti panawen a pannakaibaludko, rag-o ti kangrunaan a mariknak ta sinalimetmetak ti kinatarnawko ken Jehova a pakaidayawan ti naganna.—Salmo 124:6-8.
Trabaho Kalpasan ti Gubat
Kalpasan ti pannakawayawayak ken panagsublik idiay Amsterdam, direkta a nagreportak iti sanga nga opisina tapno agtrabaho. Magagaranak idi a mangammo no aniat’ napasamak kabayatan ti kaawanko. Agtartrabaho idin ni Nonnie sadiay. Kabayatan ti maudi a tawen ti gubat, nagserbi kas nalimed a mensahero nga agipan kadagiti literatura ti Biblia kadagiti kongregasion. Saanen a naaresto, nupay namin-adu a dandani natiliw.
Nagpayunirak iti apagbiit idiay Haarlem, ngem idi 1946, nakiddaw a mapanak iti sanga idiay Amsterdam tapno agtrabaho iti Shipping Department. Idi arinunos ti 1948, nagasawakam ken ni Nonnie, ket pinanawanmi ti sanga tapno agpayunirkam a dua. Naidestinokami nga agpayunir idiay Assen. Sangapulo ket dua a tawen sakbay dayta, addakami idi sadiay ken ni Richard Brauning iti kalgaw, nga agnanaed iti tolda ken mangaskasaba. Naammuak a napaltogan ken natay ni Richard kabayatan ti pannakaipanna iti kampo konsentrasion.
Talaga a naapektaran ti salun-atko gapu iti pannakaibalbaludko. Uppat a bulan a naidalitak gapu iti sakit innem a tawen kalpasan ti pannakawayawayak manipud Buchenwald. Tawtawen kalpasanna, idi 1957, naaddaanak iti sarut iti intero a makatawen. Kimmapuy ti bagik, ngem napigsa pay laeng ti espiritu ti kinapayunir kaniak. Kabayatan ti panagsakitko, inkagumaak ti nangasaba iti kada gundaway. Mariknak a daytoy nga espiritu ti kinapayunir isut’ napateg a makagapu iti diak panangipalubos iti sakitko a mamagbalin kaniak kas di aktibo. Determinadokami ken ni Nonnie nga agtalinaed iti amin-tiempo a serbisio no la ket ta ipalubos ti salun-atmi.
Kalpasan ti pannakapaimbagko, naidestinokami iti siudad ti Breda. Daytoy ket 21 a tawen kalpasan ti damo nga ibibisitak iti siudad kas adipen ti sona. Idi simmangpetkami idi 1959, adda maysa a bassit a kongregasion dagiti 34 a Saksi. Ita, 37 a tawen kalpasanna, dimmakkelen iti innem a kongregasion nga addaan iti nasurok a 500 a Saksi, nga agtataripnong iti tallo a Kingdom Hall! Kadagiti lokal a panaggigimong ken asambleami, makitami nga adu ti immawat iti pannakaammo ti kinapudno ti Biblia gapu kadagiti panagreggetmi. Masansan a mariknami ti kas iti narikna ni apostol Juan idi insuratna: “Awanen ti adda kaniak a dakdakkel pay a pakaigapuan ti kinamanagyaman ngem kadagitoy a bambanag, a mangngegko koma a dagiti annakko agtultuloyda a magmagna iti kinapudno.”—3 Juan 4.
Lakay ken baketkamin. Agtawenakon iti 86 ket 78 ni Nonnie, ngem maikunak unay a nasayaat a trabaho ti kinapayunir. Sipud idi immayak ditoy Breda, naparmekko ti kaaduan a sakit a naalak kabayatan ti pannakaibaludko. Tinagiragsakko met ti adu a nabunga a tawtawen iti panagserbi ken Jehova.
Agpadpada a pagragsakanmi no taliawenmi ti adu a tawen a nabunga a panagserbi. Inaldaw nga ikarkararagmi ken Jehova nga ikkannakami iti espiritu ken bileg nga agtultuloy nga agserbi kenkuana agingga nga adda angesmi. Siiinanama, maikunami iti bagimi ti sasao ti salmista: “Adtoy! Ti Dios isu ti katulongak; ni Jehova makikuyog kadagiti manaranay itoy kararuak.”—Salmo 54:4.
[Ladawan iti panid 23]
Nakatakderak iti abay ti tolda a nausar bayat ti panagpayunirmi idi dekada ti 1930
[Ladawan iti panid 23]
Ti barangay a nausar a pangdanon kadagiti naiputputong a teritoria
[Ladawan iti panid 23]
Bayat a main-interbiuak iti programa ti kombension idi 1957
[Ladawan iti panid 24]
Ita a kaduak ni baketko