Nasaysayaat a Namnama Agpaay iti Kararua

SAAN a ninamnama daytoy dagiti Romano a soldado. Bayat a rimmautda iti kuta ti Masada nga adda iti bantay, ti maudi a sarikedked ti rebelde a buyot dagiti Judio, insaganada ti bagida iti panangraut kadagiti kabusor, kadagiti riaw dagiti mannakigubat, iti ikkis dagiti babbai ken ub-ubbing. Imbes ketdi nangngegda laeng ti ripak ti dumardarang nga apuy. Bayat a pinasiarda ti mapupuoran a kuta, natakuatan dagiti Romano ti nakaay-ay-ay a kinapudno: dagiti kabusorda​—ag-960 a tattao​—nataydan! Iti sistematiko a pamay-an, pinapatay dagiti Judio a mannakigubat dagiti bukodda a pamilia, sa kalpasanna iti maysa ken maysa. Nagpakamatay ti kaudian a lalaki.a Aniat’ nangiturong kadakuada iti daytoy makapaseggar a nasaknap a panangpapatay ken panagpakamatay?

Sigun ken ni historiador a Josephus a nagbiag iti dayta a panawen, ti maysa a kangrunaan a makagapu isut’ panamati iti imortal a kararua. Pinadas nga immuna ni Eleazar Ben Jair, ti lider dagiti Zealot idiay Masada, nga allukoyen dagiti tattaona a ti panagpakamatay nadaydayaw ngem iti ipapatay wenno pannakaadipen iti ima dagiti Romano. Idi makitana nga agkedkedda, rinugianna ti napasnek a panagsarita maipapan iti kararua. Imbagana kadakuada a ti bagi maysa laeng a bangen, maysa a pagbaludan maipaay iti kararua. “Ngem iti kanito a mawayawayaan manipud iti padagsen a mangguyguyod ditoy daga ken mangbungbungon iti dayta,” intuloyna, “agsubli ti kararua iti bukodna lugar, sa iti kinapudnona umawat daytoy iti naparaburan a pannakabalin ken pudpudno nga awan patinggana a bileg, nga agtalinaed a di makita dagiti mata ti tao a kas ti Dios a Mismo.”

Aniat’ sungbat? Impadamag ni Josephus nga idi naisaritan a naan-anay ni Eleazar daytoy a kapanunotan, “amin a managdengngegna siningada ti panagsaritana ket iti di mapengdan a kinagagar nagdardarasda a mangaramid iti dayta a banag.” Kuna pay ni Josephus: “Nagdardarasda a kayarigandat’ naluganan, tunggal maysa sigagagar a makiinnuna iti sabali a lalaki, . . . a kasta laengen ti kinakaro ti panagtarigagay a nangkemmeg kadakuada tapno papatayenda dagiti assawa, annak, ken ti bagida.”

Daytoy nakaal-alinggaget a pagarigan iladawanna no kasanot’ kinabileg ti doktrina ti imortal a kararua a mangbalbaliw iti normal a panangmatmat ti tao iti ipapatay. Naisuro kadagiti manamati a matmatanda ti ipapatay, saan a kas kadaksan a kabusor ti tao, no di ket maysa laeng a ruangan a mangwayawaya iti kararua tapno tagiragsakenna ti natantan-ok a panagbiag. Ngem apay a kastoy ti pammati dagidiay Judio a Zealot? Ipapan ti adu a ti nasantuan a sursuratda, ti Hebreo a Kasuratan, isursurona nga adda iti tao ti maysa nga addaan puot nga espiritu, maysa a kararua a pumanaw tapno agbiag kalpasan ti ipapatay. Kasta kadi nga agpayso?

Ti Kararua iti Hebreo a Kasuratan

Iti ababa a pannao, saan. Iti mismo nga umuna a libro ti Biblia, a Genesis, naibaga kadatayo a ti kararua saan a maysa a banag nga adda kadakayo, dayta ket dakayo. Mabasatayo maipapan iti pannakaparsua ni Adan, ti immuna a tao: “Ti tao nagbalin a kararua a sibibiag.” (Genesis 2:7) Ti Hebreo a sao a naaramat ditoy agpaay iti kararua, ti neʹphesh, agparang iti nasurok a 700 a daras iti Hebreo a Kasuratan, nga awan uray naminsan nga ipasimudaagna ti ideya maipapan iti naisina, nailangitan, naespirituan a paset ti tao. Iti kasumbabangirna, ti kararua ket maaprosan, adda pakabuklanna, pisikal.

Kitaenyo dagiti sumaganad a naisitar a teksto iti bukodyo a kopia ti Biblia, ta ti Hebreo a sao a neʹphesh masarakan iti tunggal maysa kadagitoy. Silalawag nga ipakitada a ti kararua mabalinna ti makigasanggasat, agpeggad, ken makumaw pay ketdi (Deuteronomio 24:7; Oc-ocom 9:17; 1 Samuel 19:11); masagidna dagiti bambanag (Job 6:7); makandaduan kadagiti landok (Salmo 105:18); kalikagumanna ti mangan, agleddaang babaen ti panagayunar, ken matalimudaw gapu iti bisin ken pannakawaw; ken agsagaba iti makadadael a sakit wenno uray di pannakaturog gapu iti panagleddaang. (Deuteronomio 12:20; Salmo 35:13; 69:10; 106:15; 107:9; 119:28) Iti sabali a pannao, gapu ta ti kararua ket dakayo, ti bagiyo a mismo, mapasaran ti kararuayo ti aniaman a mapasaranyo.b

No kasta, kaipapanan kadi dayta a ti kararua mabalin nga aktual a matay? Wen. Gapu ta saan nga imortal, madakdakamat dagiti natauan a kararua iti Hebreo a Kasuratan a kas “nagessat,” wenno nagudas, gapu iti panagaramid iti dakes, nakabkabil iti makapapatay, napapatay, nadadael, ken napisangpisang. (Exodo 31:14; Deuteronomio 19:6; 22:26; Salmo 7:2) “Ti kararua nga agbasol​—matayto,” kuna ti Ezequiel 18:4, NW. Nalawag, ti ipapatay ket kadawyan a pagtungpalan ti natauan a kararua, tangay agbasoltayo amin. (Salmo 51:5) Naibaga iti immuna a tao, ni Adan, a ti dusa iti basol ket ipapatay​—saan a ti iyaakar iti lugar dagiti espiritu ken imortalidad. (Genesis 2:17) Ket idi nagbasol, naipátay ti sentensia: “Ta tapokka ket iti tapuk agsublikanto.” (Genesis 3:19) Idi natay da Adan ken Eva, nagbalinda kas daydiay masansan a tukoyen ti Biblia a ‘natay a kararua’ wenno ‘pimmusay a kararua.’​—Numeros 5:2; 6:6.

Di ngad pakasdaawan a kuna ti The Encyclopedia Americana maipapan iti kararua iti Hebreo a Kasuratan: “Ti ideya iti Daan a Tulag maipapan iti tao ket daydiay panagkaykaysa, saan a ti panagkadua ti kararua ken ti bagi.” Kunana pay: “Ti nefesh . . . ket saan a pulos a pinanunot kas agtigtignay a naisina iti bagi.”

Gapuna, aniat’ pammati dagiti matalek a Judio maipapan iti ipapatay? Iti simple a pannao, namatida a ti ipapatay kasungani ti biag. Ibaga ti Salmo 146:4 no aniat’ mapasamak no pumanaw iti maysa a tao ti espiritu, wenno puersa ti biag: “Ti angesna agpukaw, isu agpulang iti dagana; iti dayta met laeng nga aldaw dagiti panunotna mapukawda.”c Umasping met, insurat ni Ari Solomon a dagiti natay “dida ammo ti aniaman.”​—Eclesiastes 9:5.

No kasta, apay a kasta laengen ti kinatibker ti pammati ti adu a Judio idi umuna a siglo, kas kadagiti Zealot iti Masada, maipapan iti imortalidad ti kararua?

Ti Impluensia Dagiti Griego

Nagun-od dagiti Judio daytoy nga ideya, saan a manipud iti Biblia, no di ket kadagiti Griego. Iti nagbaetan ti maikapito ken maikalima a siglo K.K.P., agparang a nakastrek daytoy a kapanunotan manipud iti misterioso a narelihiosuan a kulto dagiti Griego a nagturong iti pilosopia a Griego. Ti ideya maipapan iti sabali a biag a sadiay agsagaba iti nasaem a pannakadusa dagiti dakes a kararua nabayagen a makaallukoy unay, ket ti pammati naipasdek ken nagsaknap. Awan patinggana a nagdedebatean dagiti pilosopo ti eksakto a kasasaad ti kararua. Kinuna ni Homer a dagus nga umakar ti kararua iti panawen ti ipapatay, a mangpataud iti sumanengseng, sumagitsit, wenno kumarasakas nga aweng. Kinuna ni Epicurus nga iti kinapudnona ti kararua addaan timbang ket, ngarud, maysa idi a nagbassit a bagi.d

Ngem nalabit ti katan-okan a manangitandudo iti imortal a kararua isu ti Griego a pilosopo a ni Plato, idi maikapat a siglo K.K.P. Ti panangiladawanna iti ipapatay ti mannursurona, a ni Socrates, ipalgakna ti pammati nga umasping unay kadagiti Zealot ti Masada sinigsiglo kalpasanna. Kas kuna ni eskolar nga Oscar Cullmann, “Ipakpakita kadatayo ni Plato no kasano a natay ni Socrates nga addaan naan-anay a kinatalna ken kinatalinaay. Nagpintas ti ipapatay ni Socrates. Saan a maimatangan ditoy ti kinaalinggaget ti ipapatay. Saan a kabuteng ni Socrates ti ipapatay, tangay talaga a wayawayaannatayo manipud iti bagi. . . . Ti ipapatay ti naindaklan a gayyem ti kararua. Kastat’ insurona; ket kasta a natay, maitunos iti naisangsangayan a sursurona.”

Nalawag nga idi panawen dagiti Macabeo, iti maikadua a siglo sakbay ni Kristo, a rinugian nga awaten dagiti Judio daytoy a sursuro manipud kadagiti Griego. Idi umuna a siglo K.P., kuna kadatayo ni Josephus a dagiti Fariseo ken dagiti Essene​—dagiti nabileg a relihioso a grupo dagiti Judio​—inabrasada daytoy a doktrina. Maanninaw met daytoy a pammati iti sumagmamano a daniw a nalabit naputar iti dayta a panawen.

Ngem, komusta met ni Jesu-Kristo? Insurona met kadi ken dagiti pasurotna daytoy nga ideya manipud iti relihion a Griego?

Ti Panangmatmat Dagiti Nagkauna a Kristiano iti Kararua

Saan a pumada kadagiti Griego ti panangmatmat dagiti Kristiano idi umuna a siglo iti kararua. Kas pagarigan, usigenyo ti ipapatay ti gayyem ni Jesus a ni Lazaro. No adda imortal a kararua ni Lazaro a dagus nga immakar, nawayá ken naragsak, iti panawen ti ipapatay, saan kadi a naiduma unay koma ti mabasa iti rekord iti Juan kapitulo 11? Di pagduaduaan nga imbaga koma ni Jesus kadagiti pasurotna no sibibiag ni Lazaro ken nasayaat met ken adda puotna idiay langit; iti kasunganina, inulitna ti Hebreo a Kasuratan ken imbagana kadakuada a matmaturog ni Lazaro, awan puotna. (Ju 11 Bersikulo 11) Sigurado a nagragsak koma ni Jesus no tagtagiragsaken ti gayyemna ti nakaskasdaaw a baro a panagbiag; imbes ketdi, makitatay nga agsangsangit iti publiko iti daytoy nga ipapatay. (Ju 11 Bersikulo 35) Di pagduaduaan, no adda idiay langit ti kararua ni Lazaro, nga agragragsak iti kaadda kenkuana ti imortalidad, saan koma a kastat’ kinadawel ni Jesus a pagsublienna tapno agbiag iti sumagmamano a tawen pay iti “pagbaludan” ti imperpekto a pisikal a bagi iti tengnga ti masakit ken agbugbugsot a sangatauan.

Nagsubli kadi ni Lazaro manipud iti ipapatay nga addaan narangrang nga estoria maipapan iti nakaskasdaaw nga uppat nga aldawna kas nawayawayaan, awan bagina nga espiritu? Saan, saan a kasta. Sumungbat dagiti mamati iti imortal a kararua a daytoy ket gapu ta ti kapadasan ti tao pulos a di mailadawan iti sasao. Ngem saan a natibker dayta a panangikalintegan; total, saan aya a maibaga latta koma ni Lazaro uray kaskasano kadagiti patpatgenna​—nga adda napasaranna a pulos a di mailadawan? Imbes ketdi, awan aniaman nga imbaga ni Lazaro maipapan iti napasaranna kabayatan a natay. Panunotenyo daytoy​—naulimek maipapan iti tema nga isut’ ipampamaysa dagiti tao nga ad-adda ngem iti aniaman: no ania a talaga ti ipapatay! Mailawlawag laeng iti maysa a pamay-an dayta a kinaulimek. Awan aniaman a maikuna. Matmaturog dagiti natay, awan puotda.

Gapuna, ipakpakita kadi ti Biblia ti ipapatay kas gayyem ti kararua, a maysa laeng a seremonia a mapagteng iti nagbabaetan dagiti tukad ti panagbiag? Saan! Kadagiti pudno a Kristiano kas ken apostol Pablo, saan a gayyem ti ipapatay; daytat’ “maudi a kabusor.” (1 Corinto 15:26) Matmatan dagiti Kristiano ti ipapatay, saan a kas natural, no di ket nakaal-alinggaget, di-natural, ta daytat’ direkta a resulta ti basol ken panagrebelde maibusor iti Dios. (Roma 5:12; 6:23) Pulos a saan a paset dayta ti orihinal a panggep ti Dios iti sangatauan.

Nupay kasta, adda namnama dagiti pudno a Kristiano no maipapan iti ipapatay ti kararua. Ti panagungar ni Lazaro ti maysa iti adu a salaysay iti Biblia a nalawag a mangipakpakita kadatayo ti pudno, Nainkasuratan a namnama dagiti natay a kararua​—ti panagungar. Isursuro ti Biblia ti dua a kita ti panagungar. Para iti dakkel a paset ti sangatauan a matmaturog iti tanem, nalinteg man wenno nakillo, adda namnama a panagungar nga agturong iti biag nga agnanayon iti Paraiso ditoy daga. (Lucas 23:43; Juan 5:28, 29; Aramid 24:15) Para iti bassit a grupo a tinukoy ni Jesus kas “bassit nga ipastoran[na],” adda panagungar nga agturong iti imortal a biag idiay langit kas espiritu a persona. Dagitoy, a pakairamanan dagiti apostol ni Kristo, agturaydanto a kadua ni Kristo Jesus iti sangatauan ken isublida ida iti kinaperpekto.​—Lucas 12:32; 1 Corinto 15:53, 54; Apocalipsis 20:6.

No kasta, apay a masarakantayo nga isursuro dagiti iglesia ti Kakristianuan, saan a ti panagungar, no di ket ti imortalidad ti natauan a kararua? Usigenyo ti insungbat ni teologo a Werner Jaeger iti The Harvard Theological Review idi 1959: “Ti kapatgan a kinapudno iti pakasaritaan ti Kristiano a doktrina isut’ banag a ti ama ti Kristiano a teolohia, a ni Origen, ket maysa a Platoniko a pilosopo iti eskuelaan ti Alexandria. Innayonna iti Kristiano a doktrina ti nalawa a pakabuklan dagiti sursuro maipapan iti kararua, a nagun-odna ken Plato.” Gapuna inaramid ti simbaan ti eksakto nga inaramid dagiti Judio adu a siglo sakbayna! Tinallikudanda dagiti sursuro iti Biblia a kasukát ti pilosopia a Griego.

Ti Pudpudno a Namunganayan ti Doktrina

Ita maisaludsod ti dadduma, kas panangdepensa iti doktrina maipapan iti imortalidad ti kararua, Apay a maisursuro ti isu met laeng a doktrina, iti nadumaduma a kita, babaen kadagiti nagadu a relihion iti lubong? Mangipaay ti Kasuratan iti nasayaat a rason no apay a nakasaksaknap daytoy a sursuro kadagiti narelihiosuan a komunidad daytoy a lubong.

Ibaga kadatayo ti Biblia a “ti intero a lubong adda iti pannakabalin daydiay nadangkes” ken espesipiko nga inagananna ni Satanas kas “ti agturay iti daytoy a lubong.” (1 Juan 5:19; Juan 12:31) Nalawag, dagiti relihion iti lubong saan a nailisi iti impluensia ni Satanas. Iti kasunganina, dakkel ti sungsungbatanda iti kinariribuk ken dangadang iti lubong ita. Ken maipanggep iti kararua, agparang a nalawag a maanninaw kadakuada ti kapanunotan ni Satanas. Kasano a kasta?

Laglagipenyo ti kaunaan a kinaulbod. Kinuna ti Dios kada Adan ken Eva nga ipapatay ti ibungana no agbasolda maibusor kenkuana. Ngem impasigurado ni Satanas ken Eva: “Saan a pudno a mataykayonto.” (Genesis 3:4) Siempre, talaga a natay da Adan ken Eva; nagsublida iti tapok kas kinuna ti Dios. Pulos a di pinaglikudan ni Satanas, “ti ama ti kinaulbod,” ti immuna a kinaulbodna. (Juan 8:44) Iti adu a relihion a simiasi iti doktrina ti Biblia wenno direkta a nangbaybay-a iti dayta, isaksaknapda pay laeng dayta nga ideya. ‘Saan a pudno a mataykayto. Mabalin a mapukaw ti bagiyo, ngem agtultuloy nga agbiag ti kararuayo, iti agnanayon​—a kas iti Dios!’ Makapainteres, imbaga met ni Satanas ken Eva nga isut’ agbalinto a ‘kas iti Dios’!​—Genesis 3:5.

Anian a nasaysayaat ti maaddaan iti namnama a naibatay, saan a kadagiti kinaulbod wenno natauan a pilosopia, no di ket iti kinapudno. Anian a nasaysayaat ti agtalek a dagiti pimmusay nga ipatpategtayo ket awan puotda iti tanem, imbes a mariribukan no sadino ti ayan ti sumagmamano nga imortal a kararua! Saantayo a rumbeng nga agbuteng wenno maldaang iti kastoy a pannaturog dagiti natay. Iti sabali a bangir, mabalintay a matmatan a dagiti natay addada iti natalged a lugar a paginanaan. Apay a natalged? Gapu ta patalgedan kadatayo ti Biblia a dagiti natay nga ipatpateg ni Jehova ket sibibiag iti naisangsangayan nga anag. (Lucas 20:38) Sibibiagda iti lagipna. Daytat’ pudpudno a makaliwliwa a kapanunotan gapu ta awan patinggana ti lagipna. Magagaran a mangisubli iti biag dagiti riniwriw a tattao nga ipatpateg ket ipaayanna ida iti gundaway nga agbiag nga agnanayon iti paraiso a daga.​—Idiligyo ti Job 14:14, 15.

Dumtengto ti nadayag nga aldaw ti panagungar, tangay amin a kari ni Jehova kasapulan a matungpal. (Isaias 55:10, 11) Panunotenyo laengen ti kaitungpalan daytoy a padto: “Ngem dagiti minataymo agbiagdanto, dagiti bagida bumangondanto. Dagidiay matmaturog iti daga agriingda ken agriawda iti rag-o; ta ti linnaawmo ket linnaaw ti naraniag a lawag, ket ipasngay manen ti daga dagiti nabayagen a natay.” (Isaias 26:19, The New English Bible) Gapuna dagiti natay a matmaturog iti tanem ket natalgedda a kas iti maladaga iti aanakan ti inana. Asidegen ti “pannakayanakda,” mapagungar iti biag iti maysa a paraiso a daga!

Ania pay a namnama ti nasaysayaat ngem iti dayta?

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 7]

Mamati dagiti Judio a Zealot iti Masada a wayawayaan ti ipapatay dagiti kararuada