Agtunos ti “Templo ti Dios” ken Dagiti Idolo Idiay Grecia?

ITI daytoy nakapudpudot nga aldaw ti kalgaw, sumanetset ti darang ti init kadagiti sumilsilap a bato. Ti sumanetset a pudot, nupay kasta, kasla dina pakapsuten ti regget ken kinapinget dagiti debotado a peregrino a Griego nga Orthodox a mapan iti kapilia iti pantok ti turod.

Makitayo ti nabannogen a baket, a nagbiahe manipud iti sabali a pungto ti pagilian, a mangikagkagumaan nga agtultuloy a magna nupay nabannogen. Iti ngatuenna pay bassit, maysa a sigagagar a lalaki ti agkalkalimduosan bayat a sigaganetget nga ikagkagumaanna ti makilinnetlet iti bunggoy. Ket maysa nga agtutubo a babai, a nalawag a marigrigatan ken maup-upayen ti langa ti rupana, ti agkarkaradap babaen iti daradaran a tumengna. Ti kalat? Sumangpet a masapa, tapno makapagkararag iti sango ken, no mabalin, aprosan ken agepan ti ladawan ti agdindinamag a “santo.”

Dagiti buya a kas itoy maulit-ulitda iti intero a lubong kadagiti lugar a nairanta a pagdayawan kadagiti “sasanto.” Nabatad, mamati amin dagitoy a peregrino nga iti kastoy a pamay-an sursurotenda ti wagas ti Dios iti iyaadani kenkuana, ket iti kasta iyebkasda ti debosion ken pammatida. Kuna ti libro nga Our Orthodox Christian Faith: “Lagipentayo [dagiti “sasanto”], ken idaydayaw ken itan-oktayo ti nasantuan a kinataoda . . . , ket kiddawentayo nga ikararagandatayo iti Dios ken agkiddawtayo iti araraw ken tulongda kadagiti adu a kasapulan iti biagtayo. . . . Agpannuraytayo kadagiti milagroso a Sasanto . . . agpaay kadagiti kasapulantayo iti naespirituan ken iti bagitayo.” Kasta met, sigun kadagiti paglintegan ti konsilio ti Iglesia Katolika Romana, dagiti “sasanto” mabalin a maawagan kas manangibabaet iti Dios, ket masapul a daydayawen nga agpadpada dagiti relikia ken ti ladawan dagiti “sasanto.”

Ti kangrunaan a pakaseknan ti pudno a Kristiano isu koma ti panangdayaw iti Dios “iti espiritu ken iti kinapudno.” (Juan 4:24) Gapu itoy a rason amirisentayo ti dadduma a kinapudno maipapan iti panagbalin ti panagdaydayaw kadagiti “sasanto” a paset ti relihioso nga ar-aramid ti Kakristianuan. Ti kasta a panangsukimat lawlawaganna koma a naimbag ti tunggal maysa nga agtarigagay nga umadani iti Dios iti pamay-an a makaay-ayo Kenkuana.

No Kasano a Naaklon Dagiti “Sasanto”

Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, maawagan kas “nasantuan,” wenno “sasanto,” dagiti amin nga immuna a Kristiano a nadalusan babaen ti dara ni Kristo ken nailasin nga agserbi iti Dios kas mainanama a kadua ni Kristo nga agtawid. (Aramid 9:32; 2 Corinto 1:1; 13:13)a Dagiti lallaki ken babbai, mabigbigbig ken nanumo iti kongregasion, nadeskribirda amin a kas “nasantuan” bayat ti panagbiagda ditoy daga. Nalawag a mabigbigda a kas sasanto iti Nainkasuratan nga anag uray pay sakbay a natayda.

Nupay kasta, kalpasan ti maikadua a siglo K.P., idi rumrumsuan ti apostata a Kinakristiano, ti pagannayasan isu ti panamagbalin iti Kinakristiano a nalatak, maysa a relihion a makaawis kadagiti pagano ken nalakada nga aklonen. Dagitoy a pagano agdaydayawda kadagiti adu a didiosen, ket ti baro a relihion nainget nga agdaydayaw iti maymaysa a dios. Gapuna mabalin a makikompromiso babaen ti panangaklon kadagiti “sasanto,” a mangsandi kadagiti kadaanan a didios, didiosen, ken dagiti bannuar iti sarsarita. Maipapan iti daytoy, kuna ti libro nga Ekklisiastiki Istoria (Ecclesiastical History): “Kadagidiay a nakomberte iti Kinakristiano a naggapu iti paganismo, nalaka laeng nga inaigda ti akem dagiti binaybay-anda a bannuar kadagiti martir ket rugianda ti mangdayaw kadakuada kas iti panangdayawda kadagiti immuna a dinaydayawda. . . . Nupay kasta, masansan a ti pannakadayaw dagiti sasanto ket bin-ig nga idolatria.”

Ilawlawag ti sabali pay a libro no kasano a naaklon dagiti “sasanto” iti Kakristianuan: “Iti panangidaydayaw kadagiti sasanto iti Greek Orthodox Church, makasaraktayo iti nabatad a napigsa nga impluensia ti relihion a pagano. Dagiti galad a naipaay kadagiti didios ti Olympus sakbay a nakomberte [dagiti tattao] iti Kinakristiano ti maipapaay itan kadagiti sasanto. . . . Nanipud idi immuna a tawtawen ti baro a relihion, makitatayo nga isuksukat dagiti pasurot ti dios-init (Phoebus Apollo) ken Mammadto Elias, nga agibangonda kadagiti simbaan iti, wenno iti abay, ti rebbek dagiti kadaanan a templo wenno altar daytoy a dios, a kaaduanna adda iti tapaw dagiti turod ken bambantay, iti tunggal lugar a sadiay dinaydayaw dagiti nagkauna a Griego ti mangited-lawag a ni Phoebus Apollo. . . . Impadpadda pay ti Birhen-diosa a ni Athena ken Birhen Maria a mismo. Gapuna, saan a marikna ti nakomberte a managdaydayaw nga awan mamaay ti biag uray no narbek ti idolo ni Athena.”​—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (New Encyclopedic Dictionary), Tomo 1, panid 270-1.

Usigenyo, kas pagarigan, ti kasasaad ti Atenas idi arinunos ti maikapat a siglo K.P. Pagano pay laeng idi ti kaaduan kadagiti agnanaed iti dayta a siudad. Ti misterio nga Eleusinian, maysa a doble a pasken,b ti maysa kadagiti kasagraduan a ritualda, a maaramid a tinawen iti Pebrero iti ili ti Eleusis, 23 kilometro iti amianan a laud ti Atenas. Tapno matabunuan dagitoy a ritual, dagiti pagano a taga Atenas masapul a surotenna ti Sagrado a Dalan (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). Iti panangpadasda a mangipaay iti maisukat a lugar ti panagdayaw, napaneknekan a nasigo dagiti pangulo iti siudad. Iti dayta met la a dalan, agarup 10 a kilometro manipud Atenas, naibangon ti monasterio ni Daphni a mangawis kadagiti pagano ken manglapped kadakuada a tumabuno kadagiti ritual. Naibangon ti simbaan ti monasterio iti pamuon ti kadaanan a templo a nairanta a maipaay iti Griego a dios a ni Daphnaios, wenno Pythios Apollo.

Masarakan met dagiti ebidensia ti pannakaitipon dagiti pagano a didios iti pannakadaydayaw dagiti “sasanto” iti puro ti Kithira, Grecia. Iti maysa kadagiti pantok ti puro, adda dua a babassit a kapilia a Byzantine​—maysa kadakuada ti naidedikar ken “Santo” George, ti sabali agpaay ken Birhen Maria. Impalgak dagiti nakabakab a daytoy ti lugar ti altar a Minoan iti pantok a nagserbi idi a kas lugar a pagdaydayawan agarup 3,500 a tawenen ti napalabas. Bayat ti maikanem wenno maikapito a siglo K.P., nangibangon dagiti “Kristiano” iti kapiliada nga agpaay ken “Santo” George iti mismo a lugar ti kapilia iti pantok. Dakkel ti ipasimudaag daytoy a tignay; a dayta a narang-ay a sentro ti relihion a Minoan dominaranna dagiti dalan iti Aegean Sea. Naibangon sadiay dagiti dua a simbaan tapno magun-odan ti parabur ti Birhentayo ken ni “Santo” George, a ti naud-udi naselebraran iti isu met laeng nga aldaw a kas ti “mangsalaknib kadagiti marino,” ni “Santo” Nicholas. Kinuna ti maysa a periodiko a nangipadamag iti daytoy a takuat: “Itatta ti padi ti [Greek Orthodox] sumang-at iti bantay, kas iti padi a Minoan idi un-unana,” tapno mangaramid kadagiti relihioso a serbisio!

Iti pananggupgopna iti saklawen ti impluensia ti pagano a relihion ti Grecia iti apostata a Kinakristiano, kuna ti maysa a mabigbigbig a managsirarak: “Masansan a di maikkat dagiti nalatak a pammati iti pinapagano a pamuon ti Nakristianuan a relihion, isu a mapaneknekan nga agpaut ti tradision.”

‘Panagdayaw iti Am-ammotayo’

Kinuna ni Jesus iti Samaritana: “Agdaydayawkami iti am-ammomi. . . . Dagiti pudno a managdaydayaw agdaydayawdanton iti Ama buyogen ti espiritu ken kinapudno, ta, pudno unay, ti Ama sapsapulenna dagiti kakasta nga agdaydayaw kenkuana.” (Juan 4:22, 23) Paliiwenyo a ti panagdayaw iti kinapudno kasapulan! Imposible ngarud a makaay-ayo iti Dios ti panagdayaw no awan ti umiso a pannakaammo ken nauneg a panagayat iti kinapudno. Ti pudno a Kristiano a relihion masapul a naibangon iti kinapudno, saan a kadagiti tradision ken ar-aramid a binulod iti paganismo. Ammotayo no kasano ti panagrikna ni Jehova no padasen dagiti tattao ti agdayaw kenkuana iti di umiso a pamay-an. Nagsurat ni apostol Pablo kadagiti Kristiano iti nagkauna a siudad ti Corinto idiay Grecia: “Ania ti pagtunosan da Kristo ken Belial? . . . Ania ti pakitunosan ti templo ti Dios kadagiti didiosen?” (2 Corinto 6:15, 16) Makarimon kenkuana ti aniaman a panangikagumaan a mangitunos iti templo ti Dios kadagiti idolo.

Mainayon pay, nakalawlawag a di palubosan ti Kasuratan ti kapanunotan nga agkararag kadagiti “sasanto” tapno agserbida a kas mangibabaet iti Dios. Iti modelo a kararagna, insuro ni Jesus a dagiti kararag masapul a maiturongda laeng iti Ama, tangay kinunana kadagiti adalanna: “Agkararagkayo, ngarud, a kastoy: ‘Amami nga adda iti langlangit, masantipikar koma ti naganmo.’” (Mateo 6:9) Kinuna pay ni Jesus: “Siak ti dalan ken ti kinapudno ken ti biag. Awan ti umay iti Ama malaksid no baeten kaniak. No dawatenyo ti aniaman a banag iti naganko, aramidekto dayta.” Ken kinuna ni apostol Pablo: “Adda maymaysa a Dios, ken maymaysa a manangibabaet iti Dios ken kadagiti tattao, maysa a tao, ni Kristo Jesus.”​—Juan 14:6, 14; 1 Timoteo 2:5.

No pudno a kayattayo a denggen ti Dios dagiti kararagtayo, nasken nga umadanitayo kenkuana iti pamay-an nga ipatuldo ti Saona. Iti panangipaganetgetna iti kakaisuna a pamay-an nga iyaadani ken Jehova, insurat met ni Pablo: “Ni Kristo Jesus isu daydiay natay, wen, isu pay ketdi daydiay napagungar kadagiti natay, isu nga adda iti makannawan nga ima ti Dios, nga agdawat met maipaay kadatayo.” “Gapuna kabaelanna met nga isalakan a naan-anay dagidiay umadani iti Dios baeten kenkuana, agsipud ta isu kankanayon a sibibiag tapno agdawat maipaay kadakuada.”​—Roma 8:34; Hebreo 7:25.

‘Panagdayaw iti Espiritu ken Kinapudno’

Agpadpada nga awanan ti apostata a Kinakristiano iti naespirituan a kired wenno panangandingay ti nasantuan nga espiritu ti Dios tapno tignayenna dagiti pagano a mangbaybay-a iti ulbod a panagdayawda ken mangsurot iti napudno a sursuro ni Jesu-Kristo. Inaklonna dagiti pagano a pammati ken ar-aramid iti panangsapulna kadagiti komberte, pannakabalin, ken kinalatak. Gapu itoy a rason saan a nakapataud, kadagiti natibker a Kristiano, a makaay-ayo iti Dios ken ni Kristo, no di ket dagiti imitasion a manamati, “dakes a ruot” a di maikari iti Pagarian.​—Mateo 13:24-30.

Nupay kasta, iti daytoy tiempo ti panungpalan, iti sidong ti panangiturong ni Jehova adda napateg nga addang a panangisubli iti pudno a panagdayaw. Ti ili ni Jehova iti sangalubongan, aniaman ti kultura, sosial a kasasaad, wenno relihion a naggapuanda, ikagkagumaanda nga itunos ti panagbiag ken pammatida kadagiti pagalagadan ti Biblia. No kayatyo a maammuan ti ad-adu pay maipapan iti pamay-an ti panangdayaw ti Dios “iti espiritu ken kinapudno,” pangngaasiyo ta makiumankayo kadagiti Saksi ni Jehova iti lugar a pagnanaedanyo. Maragsakanda a tumulong kadakayo a mangipaay iti makaay-ayo a sagrado a panagdayaw iti Dios, a naibatay iti pannakabalinyo nga agrason ken iti umiso a pannakaammo iti Saona. Insurat ni Pablo: “Dawatek kadakayo babaen kadagiti pannakipagrikna ti Dios, kakabsat, nga iparangyo ti bagbagiyo a maysa a sakripisio a sibibiag, nasantuan, makaay-ayo iti Dios, maysa a sagrado a panagserbi buyogen ti pannakabalinyo nga agrason. Ket sumardengkayo a maisuksukog maitunos iti daytoy a sistema ti bambanag, no di ket mapagbalbaliwkayo babaen ti panangpabaroyo iti panunotyo, tapno mapaneknekanyo iti bagbagiyo ti naimbag ken makaay-ayo ken perpekto a pagayatan ti Dios.” Ket kinunana kadagiti taga Colosas: “Nanipud iti aldaw a pannakangngegmi iti dayta, dikam namingga a mangikarkararag kadakayo ken agdawdawat tapno mapnokayo koma iti umiso a pannakaammo iti pagayatanna iti isuamin a sirib ken naespirituan a pannakaawat, tapno magnakayo a maikari ken Jehova maipaay iti panggep a panangay-ayo a naan-anay kenkuana bayat nga agtultuloykayo nga agbunga iti tunggal naimbag nga aramid ket rumang-aykayo iti umiso a pannakaammo iti Dios.”​—Roma 12:1, 2; Colosas 1:9, 10.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 28]

Pagduaduaan a Pakausaran ti Parthenon

Ti “Kristiano” nga Emperador a ni Theodosius II, a nangipaulog ti bilin iti siudad ti Atenas (438 K.P.), pinukawna dagiti pagano a seremonia ken ritual, inserrana dagiti pagano a templo. Kalpasanna mabalinen dagitoy nga aramiden a simbaan a Kristiano. Ti kakaisuna a kasapulan iti naballigi a panangbalbaliw iti templo isu ti panangdalus iti dayta babaen ti panangikabil iti krus!

Ti Parthenon ti maysa kadagiti immuna a templo a nabalbaliwan. Dakkel a panagbalbaliw ti naaramid tapno naan-anay a maitutop ti Parthenon a kas templo dagiti “Kristiano.” Nanipud idi 869 K.P., nagserbi dayta a katedral ti Atenas. Idi damo naidaydayaw dayta a kas ti simbaan ti “Nasantuan a Kinasirib.” Mabalin a nairanta daytoy a mangipalagip iti kinapudno a ti immuna nga “agtagikua” iti templo, ni Athena, isu ti diosa ti kinasirib. Kamaudiananna naidedikar dayta iti “Birhen ti Atenas.” Kalpasan ti walo a siglo a panangusar ti Orthodox, napagbalin ti templo a Katoliko a simbaan ni Sta. Maria iti Atenas. Nagtultuloy ti kasta a narelihiosuan a “panagbalbaliw” iti Parthenon agingga nga, idi maika-15 a siglo, pinagbalin dagiti Ottoman a Turko dayta a mosque.

Itatta, ti Parthenon, ti kadaanan a Doric a templo ni Athena Parthenos (“Birhen”), ti Griego a diosa ti kinasirib, ket sarsarungkaran dagiti rinibu a turista kas maysa laengen nga obra maestra ti arkitektura a Griego.

[Ladawan iti panid 26]

Ti monasterio ni Daphni​—naisukat a lugar a pagdaydayawan dagiti pagano iti nagkauna nga Atenas