Ania ti Talmud?

“Di pagduaduaan a ti Talmud ti maysa kadagiti naisangsangayan unay a sinurat iti amin a panawen.”​—The Universal Jewish Encyclopedia.

“[Ti Talmud] ti maysa kadagiti naindaklan nga intelektual a gapuanan ti sangatauan, maysa a dokumento a nauneg, nabagas, narigat a maawatan a pakakumikoman dagiti nasaririt a tattao iti nasuroken a maysa ket kagudua a milenio.”​—Jacob Neusner, eskolar ken mannurat a Judio.

“Ti Talmud ti kangrunaan a sadiri [ti Judaismo] a mangsupsuportar iti intero a naespirituan ken intelektual nga estruktura ti biag dagiti Judio.”​—Adin Steinsaltz, eskolar ti Talmud ken maysa a rabbi.

NABATAD a dakkel ti impluensia ti Talmud kadagiti Judio iti las-ud ti adun a siglo. Ngem, iti baet dagiti pammadayaw a naadaw iti ngato, matagtagibassit ti Talmud ken maaw-awagan “taaw ti kinalibeg ken pannakariro.” Mababbabalaw dayta kas tinatabbaaw a gapuanan ti Diablo. Iti panangibilin ti papa, naulit-ulit a naiparit, nakompiskar daytoy, ken napuoran pay ketdi ti nakaad-adu a kopia kadagiti plasa idiay Europa.

Ania aya a talaga daytoy a gapuanan a kontrobersial unay? Ania ti mamagbalin iti Talmud a naiduma kadagiti sinurat dagiti Judio? Apay a naisurat dayta? Kasano a naaddaan iti kasta nga epekto iti Judaismo? Adda kadi pategna kadagiti saan a Judio?

Iti unos ti 150 a tawen kalpasan ti pannakadadael ti templo sadi Jerusalem idi 70 K.P., dagiti akademia dagiti agkakalaing a rabbi iti intero nga Israel sigaganetget nga inkagumaanda ti nagsapul iti baro a pagbatayan iti pannakataginayon dagiti kaugalian dagiti Judio. Nagdedebateda sada pinagtitipon dagiti nadumaduma a tradision iti naisao a lintegda. Daytoy ti pundasionda a nangputar kadagiti baro a pagbeddengan ken pagannurotan ti Judaismo, a mangiwanwan iti inaldaw a nasantuan a panagbiag nga awan ti templo. Nabalabala daytoy baro a naespirituan nga estruktura iti Mishnah, a tinipon ni Judah ha-Nasi idi rugrugi ti maikatlo a siglo K.P.a

Awan sabali a nakaibasaran ti Mishnah, a saan a nagaramat kadagiti Biblikal a reperensia tapno maikalintegan. Naisangsangayan ti wagas ti panangisalaysayna ken uray ti estilo ti Hebreona, a naiduma iti teksto ti Biblia. Dagiti desision dagiti rabbi a naadaw iti Mishnah apektaranda ti inaldaw a panagbiag dagiti Judio iti sadinoman. Kinapudnona, kinuna ni Jacob Neusner: “Ti Mishnah ti konstitusion ti Israel. . . . Kalikagumanna ti iyaabuloy ken panangtungpal kadagiti paglinteganna.”

Ngem kasanon no adda dagiti mangkuestionar no ti autoridad dagiti rabbi a naadaw iti Mishnah ket pudno met laeng a pumada iti naipalgak a Kasuratan? No kasta, kasapulan nga ipakita dagiti rabbi a ti sursuro dagiti Tannaim (dagiti mangisursuro iti naisao a linteg) a masarakan iti Mishnah ket naan-anay a maitunos iti Hebreo a Kasuratan. Nasken ti kanayonan a komentario. Kasapulan nga ilawlawag ken ikalinteganda ti Mishnah ken paneknekanda a namunganay dayta iti Linteg a naited ken Moises idiay Sinai. Kapilitan a paneknekan dagiti rabbi a maymaysa ti kababagas ken panggep ti naisao ken ti naisurat a linteg. No kasta, imbes nga isu ti ultimo a komentario iti Judaismo, nagbalin ti Mishnah a baro a pamuon ti narelihiosuan a diskusion ken debate.

Ti Pannakabukel ti Talmud

Dagiti rabbi a nangyussuat iti daytoy baro a karit naawaganda iti Amoraim​—“managipatarus,” wenno “manangipalawag,” iti Mishnah. Naisentro ti tunggal akademia iti prominente a rabbi. Makatawen nga agdidiskusion ti bassit a grupo dagiti eskolar ken estudiante. Ngem mamindua iti makatawen a maangay dagiti kapatgan a sesion, iti bulan ti Adar ken Elul, a saan unay nga adu ti trabaho iti talon ken ginasut wenno rinibu pay ketdi ti makatabuno.

Inlawlawag ni Adin Steinsaltz: “Ti panguluen ti akademia ti mangidaulo, a nakatugaw iti silia wenno kadagiti espesial nga aplag. Iti sanguananna, situtugaw iti umuna nga intar dagiti mabigbigbig nga eskolar, agraman dagiti kompanyerona wenno dagiti agkakalaing nga adalanna, ket iti likudanda, dagiti amin a dadduma pay nga eskolar. . . . Ti urnos ti pagtugawanda ket naibatay iti panagsasaruno ti saadda [sigun iti pategda].” Maibalikas ti maysa a paset ti Mishnah. Kalpasanna, maidilig daytoy iti umarngi wenno suplemento a material a tinipon dagiti Tannaim ngem saan a nairaman iti Mishnah, sa maamiris dagitoy. Maidatag dagiti saludsod, ket mausig dagiti paset nga agsisimparat tapno matunton dagiti agtutunos a sursuro. Mangbirokda kadagiti pammaneknek a teksto iti Hebreo a Kasuratan a pangpasingked kadagiti rabbiniko a sursuro.

Nupay naorganisar a naimbag, nabara dagitoy a diskusion, nariribuk no dadduma. Nadakamat ti maysa a rabbi a naadaw iti Talmud ti maipapan kadagiti “rissik ti apuy” a rimmuar iti ngiwat dagiti rabbi kabayatan ti debate. (Hullin 137b, Babylonian Talmud) Kastoy ti kuna ni Steinsaltz maipapan iti debate. “Ti panguluen ti akademia, wenno ti rabbi nga agdisdiskurso, idatagna ti bukodna nga interpretasion kadagiti parikut. Dagiti eskolar iti tallaong masansan a pasarunsonanda iti salsaludsod maibatay kadagiti sabali a gubuayan, kapanunotan dagiti dadduma a komentarista, wenno kadagiti bukodda a lohikal a konklusion. No dadduma, nakaab-ababa ti debate ken naipamaysa iti nalawag ken piho a sungbat ti naidatag a saludsod. Iti dadduma a kaso, mangipaay dagiti dadduma nga eskolar kadagiti alternatibo a solusion sa maangay ti dakkel a debate.” Nawaya a makipaset dagiti amin a timmabuno. Dagiti isyu a nalawlawagan kadagiti sesion mayallatiwda kadagiti dadduma nga akademia tapno repasuen dagiti dadduma nga eskolar.

Ngem, dagitoy a sesion ket saan a basta awan patinggana a legalistiko a debate. Halakah ti awagda kadagiti legal a banag a mainaig kadagiti paglintegan ken pagannurotan iti narelihiosuan a biag dagiti Judio. Nagtaud daytoy a termino iti pamunganayan a Hebreo a sao a “mapan” ken ipasimudaagna ti ‘wagas ti panagbiag a rebbeng a suroten.’ Amin a dadduma pay a banag​—dagiti salaysay maipapan kadagiti rabbi ken karakter iti Biblia, nainsiriban a pagsasao, kapanunotan ken pilosopia​—ket maaw-awagan iti Haggadah, manipud iti pamunganayan a Hebreo a sao nga “isarita.” Mapagtipon ti Halakah ken Haggadah kabayatan ti panagdedebate dagiti rabbi.

Iti librona a The World of the Talmud, kinuna ni Morris Adler: “Ti masirib a mannursuro singaenna ti napaut ken narikut a legal nga argumento ket baliwanna ti topiko iti saan a makautoy ken ad-adda a makapabileg. . . . Gapuna a makasaraktayo iti sarsarita ken historia, siensia ken estoria, pannakailawlawag ti Biblia ken biograpia, sermon ken teolohia a nailaga iti kasla karkarna a panaglalaok dagiti di agkakanaig nga impormasion iti imatang ti maysa a di makaammo kadagiti wagas dagiti akademia.” Iti panangmatmat dagiti eskolar kadagiti akademia, nairanta amin dagita a pannakabalbaliw ken nainaigda iti punto a mapagsasaritaan. Ti Halakah ken Haggadah ti pagbangon iti baro nga estruktura a naipatakder kadagiti akademia dagiti rabbi.

Ti Pannakaaramid ti Dua a Talmud

Idi agangay, nayakar idiay Tiberias ti kangrunaan a sentro dagiti rabbi sadi Palestina. Masarakan dagiti dadduma pay a napapateg nga akademia idiay Sepphoris, Caesarea, ken Lydda. Ngem ti panagsalug ti ekonomia, naynay a napolitikaan a riribuk, ken kamaudiananna ti panangparigat ken panangidadanes ti apostata a Kristianidad nangiturong iti nasaknap nga iyaakar iti maysa pay a kangrunaan a pagnanaedan dagiti Judio iti Daya​—ti Babilonia.

Iti sinigsiglo, adu nga estudiante idiay Babilonia ti napan sadi Palestina tapno agadalda iti babaen dagiti natan-ok a rabbi kadagiti akademia. Maysa ni Abba ben Ibo kadagita nga estudiante, a naawagan met iti Abba Arika​—Abba a natayag​—ngem idi agangay naawagan laeng iti Rab. Nagsubli idiay Babilonia idi agarup 219 K.P. kalpasan ti panagadalna iti babaen ni Judah ha-Nasi, ket daytoy ti nangpabaro iti naespirituan a kinapateg ti komunidad a Judio sadi Babilonia. Nangipasdek ni Rab iti akademia idiay Sura, a pagnanaedan ti adu a Judio ngem manmano dagiti eskolar. Gapu iti reputasionna, 1,200 a regular nga estudiante ti naawis iti akademiana, ket rinibu pay ti timmabuno iti bulan dagiti Judio nga Adar ken Elul. Ni Samuel, a nalatak a kasadar ni Rab, nangipasdek iti akademia idiay Nehardea. Naipasdek dagiti dadduma pay a napapateg nga akademia idiay Pumbeditha ken Mehoza.

Ita saanen a masapul pay ti mapan idiay Palestina, ta mabalin nga agadal ti asinoman iti babaen dagiti agkakalaing nga eskolar idiay Babilonia. Ti pannakabukel ti Mishnah kas sabali a kasuratan ti nangiwaya iti naan-anay nga isisina kadagiti akademia sadi Babilonia. Nupay nagduduma nga estilo ken metodo ti panagadal ti maparparnuayen idiay Palestina ken Babilonia, ti masansan a komunikasion ken panagsisinnukat dagiti mannursuro tinaginayonna ti panagkaykaysa dagiti akademia.

Idi arinunos ti maikapat ken idi rugrugi ti maikalima a siglo K.P., narigat ti kasasaad nangruna para kadagiti Judio sadi Palestina. Dagiti nagsasaruno a panangiparit ken panangidadanes iti babaen ti bumilbileg nga autoridad ti apostata a Kakristianuan ket nangituggod iti naan-anay a pannakarpuog ti Sanhedrin ken ti saad a Nasi (patriarka) idi agarup 425 K.P. Gapuna, dagiti Amoraim sadi Palestina rinugianda a tinipon ti pakagupgopan dagiti debate kadagiti akademia tapno masigurado ti pannakaitalimengda. Daytoy a gapuanan, a sidadaras a naaramid idi arinunos ti maikapat a siglo K.P., ket naawagan iti Palestinian Talmud.b

Bayat a kumapkapsut dagiti akademia idiay Palestina, tumaytayok ti abilidad dagiti Amoraim idiay Babilonia. Pinagbalin da Abaye ken Raba ti debate a narikut ken komplikado a panagsusupiat nga idi agangay nagbalin a modelo iti panangusig iti Talmud. Kalpasanna, ni Ashi, ti panguluen ti akademia sadi Sura (371-427 K.P.), rinugianna a tinipon ken inurnos dagiti napagsasaritaan kadagiti debate. Sigun ken Steinsaltz, inaramidna dayta “ta amkenna di la ket ta in-inut a malipatan ti nakaad-adu a naisao a material a saan a naurnos.”

Di kabaelan ti maymaysa a tao wenno uray maysa a kaputotan nga urnosen daytoy nakaad-adu a material. Nagpatingga ti panawen dagiti Amoraim idiay Babilonia idi maikalima a siglo K.P., ngem ti pinal a pannakaurnos ti Babylonian Talmud ket nagtultuloy agingga idi maikanem a siglo K.P. babaen ti maysa a grupo a naawagan iti Saboraim, maysa nga Aramaico a termino a kayuloganna “dagiti manangilawlawag,” wenno “dagiti agik-ikut iti kapanunotan.” Dagitoy maudi nga editor tiniponda dagiti rinibu nga impormasion ken ti resulta ti debate dagiti rabbi iti adu a siglo, a nangaramidda iti estilo ken estruktura ti Babilonian Talmud a mangiduma iti dayta kadagiti amin nga immun-una a sinurat dagiti Judio.

Ania ti Naibanag ti Talmud?

Kayat dagiti rabbi ti Talmud a paneknekan a maymaysa ti gubuayan ti Mishnah ken ti Hebreo a Kasuratan. Ngem apay? Kinuna ni Jacob Neusner: “Ti nabatad nga isyu isu ti sasaaden ti Mishnah. Ngem ti kangrunaan a banag isu ti autoridad ti rabbi a mismo.” Tapno mapasingkedan daytoy nga autoridad, tunggal binatog ti Mishnah, no dadduma tunggal sao, ket masukimat, makuestionar, mailawlawag, ken maikomprontar iti espesipiko a wagas. Kinuna ni Neusner nga iti kastoy a wagas dagiti rabbi “binaliwanda ti panggep ti Mishnah.” Nupay nabukel kas kompleto a gapuanan, naamiris a naimbag ti Mishnah. Bayat a maar-aramid daytoy, nabaliwan ken narebisar dayta.

Daytoy baro a gapuanan​—ti Talmud​—ket nairanta a mangtungpal iti panggep dagiti rabbi. Isuda ti nangipasdek kadagiti pagannurotan iti panangamiris, ket ngarud sinursuruanna dagiti tattao a tumulad iti panagpampanunot dagiti rabbi. Patien dagiti rabbi a ti wagas ti panagadal ken panangamirisda iyanninawna ti panunot ti Dios. Ti panagadal iti Talmud a mismo nagbalin a panggep, maysa a kita ti panagdayaw​—ti panangusar iti panunot a kunkunada a panangtulad iti Dios. Kadagiti simmarsaruno a kaputotan, kastoy met laeng a wagas ti pannakaamiris ti Talmud. Ti resultana? Insurat ti historiador a ni Cecil Roth: “Ti Talmud . . . nangipaay [kadagiti Judio] iti naisalsalumina a pakabigbigan a mangiduma kadakuada kadagiti sabsabali, ken impaayanna ida iti naisangsangayan a bileg a bumusor ken agkaykaysa. Ti panagrasrasonna pinatademna ti kinasariritda, ken inikkanna ida iti . . . nauneg a pannakaawat. . . . Ti Talmud inikkanna ti naidadanes a Judio idi Edad Media iti sabali a lubong a mabalinna a pagkamangan . . . Dayta ti nangted kenkuana iti daga a pagnaedanna a mabalinna nga itugot no mapukaw ti bukodna a daga.”

Babaen ti panangisurona kadagiti sabsabali iti panagpampanunot dagiti rabbi, pudno a nabileg ti Talmud. Ngem ti saludsod para kadagiti amin​—dagiti Judio ken saan a Judio nga agpadpada​—isu daytoy, Talaga kadi nga iyanninaw ti Talmud ti panunot ti Dios?​—1 Corinto 2:11-16.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 31]

Dagiti Dua a Talmud​—Ania ti Nagdumaanda?

Ti Hebreo a sao a “Talmud” kaipapananna “panagadal” wenno “panagsursuro.” Dagiti Amoraim sadi Palestina ken Babilonia inadalda, wenno inamirisda, ti Mishnah. Agpada a kastoy ti inaramid dagiti dua a Talmud (iti Palestina ken Babilonia), ngem ania ti nagdumaanda? Insurat ni Jacob Neusner: “Ti umuna a Talmud amirisenna ti ebidensia, ti maikadua usigenna dagiti argumento; ti umuna saan a lumbes iti pagbeddenganna, ti maikadua lab-awanna dagitoy.”

Gapu iti naing-inget ken naan-anay a pannakaamiris ti Babylonian Talmud, saan laeng a dakdakkel nga amang dayta no di pay ket naun-uneg ken natartarus dagiti kapanunotan ken panangamirisna. No madakamat ti sao a “Talmud,” masansan a ti Babylonian Talmud ti kayatna a sawen. Daytoy ti Talmud nga ad-adalen ken komkomentuan ti kaaduan iti las-ud ti adun a siglo. Iti kapanunotan ni Neusner, ti Palestinian Talmud ket “gapuanan ti nalaing,” ket ti Babylonian Talmud “gapuanan ti henio.”