Patarus ti Biblia a Nangbalbaliw iti Lubong

Idi irugi ti mammadto ti Dios a ni Moises nga isurat ti Biblia nasurok a 3,500 a tawenen ti napalabas, maysa laeng a bassit a nasion ti makabasa iti dayta. (Deuteronomio 7:7) Ngamin, magun-odan laeng idi ti Kasuratan iti orihinal a Hebreo a pagsasao dayta a nasion. Nupay kasta, nagbaliw dayta idi agangay.

TI PANAGSAKNAP ti mensahe ti Biblia ken ti positibo nga impluensiana iti sinigsiglo ket maigapu a nangnangruna iti immuna a patarus​—ti Septuagint. Apay a naaramid dayta? Ken umiso aya a kunaen a maysa daytoy a Biblia a nangbalbaliw iti lubong?

Naipaltiing a Patarus?

Kalpasan ti pannakakautiboda idiay Babilonia idi maikapito ken maikanem a siglo K.K.P., nagtalinaed ti adu a Judio iti ruar ti pagilian ti nagkauna nga Israel ken Juda. Kadagiti Judio a nayanak kabayatan ti pannakakautibo, nagbalin a maikadua a lenguaheda ti Hebreo. Idi maikatlo a siglo K.K.P., adda komunidad dagiti Judio idiay Alexandria, Egipto​—maysa a nalatak a sentro ti kultura ti Imperio ti Grecia. Nakita dagidiay a Judio ti pateg ti pannakaipatarus ti Sagrado a Kasuratan iti Griego, a dayta idi ti namulagatanda a pagsasao.

Agingga iti dayta a tiempo, nairekord iti Hebreo ti naipaltiing a mensahe ti Biblia, nga adda bassit a paspasetna a naisurat iti Aramaico. Ti kadi pannakayebkas ti Sao ti Dios iti sabali a pagsasao pakapuyenna ti bileg ti nadiosan a paltiing, a nalabit pakaigapuan pay ti biddut nga interpretasion? Kadagiti Judio a nakaitalkan ti naipaltiing a Sao, ipalubosda kadi a matiritir dayta a mensahe babaen ti panangipatarus?​—Salmo 147:19, 20; Roma 3:1, 2.

Makapadanag dagitoy a serioso nga isyu. Nupay kasta, ti pannakaseknan iti saanton a pannakatarus dagiti Judio iti Sao ti Dios idi agangay riningbawanna amin a sabsabali pay a pakadanagan. Naikeddeng ti pannakaisagana ti Griego a patarus ti Torah​—ti umuna a lima a libro ti Biblia, nga insurat ni Moises. Ti aktual a pannakaipatarusna ket linibeg ti sarsarita. Sigun iti Letter of Aristeas, kayat idi ti agturay iti Egipto a ni Ptolemy II (285-246 K.K.P.) nga adda kopia ti Pentateuko (wenno, Torah) a maipatarus iti Griego para iti naarian a librariana. Nangtuding iti 72 a Judio nga eskolar, a dimteng idiay Egipto manipud Israel ket inleppasda ti patarus iti 72 nga aldaw. Kalpasanna naibasa daytoy a patarus iti komunidad dagiti Judio, nga isuda ti nangibaga nga agpadpada a napintas ken umiso dayta. Idi agangay pinapintasda daytoy nga estoria a kunada a saggaysa a kuarto ti nakaikabilan ti tunggal managipatarus, ket kaskasdi nga agpapada dagiti patarusda, a letra por letra. Gapu iti sarsarita maipapan kadagiti 72 a managipatarus, nayam-ammo daytoy a Griego a patarus ti Biblia kas Septuagint, a naibatay iti sao a Latin a kaipapananna “Pitopulo.”

Kaaduan nga eskolar itatta kunada nga apokripa a surat ti Letter of Aristeas. Patienda met a saan a ni Ptolemy II ti nangyussuat iti panagipatarus no di ket dagiti panguluen ti Judio a komunidad idiay Alexandria. Ngem amin dagiti surat ti pilosopo a Judio idiay Alexandria a ni Philo ken ti Judio a historiador a ni Josephus kasta met ti Talmud iparangarangda ti sapasap a panamati dagidi Judio idi umuna a siglo a ti Septuagint ket naipaltiing a kas iti orihinal a Kasuratan. Di pagduaduaan a ti kakasta a pammati ket bunga ti panagreggetda a mamagbalin iti Septuagint a makaay-ayo kadagiti Judio iti sangalubongan.

Nupay dagiti laeng lima a libro ni Moises ti karaman iti immuna a patarus, idi agangay nayaplikar ti nagan a Septuagint iti intero a Hebreo a Kasuratan a naipatarus iti Griego. Naipatarus dagiti dadduma pay a libro kadagiti simmaganad a sangagasut a tawen wenno nasursurok pay. Imbes a bunga ti sangsangkamaysa a panagregget, ti pannakaaramid ti intero a Septuagint ket in-inut. Nagduduma ti kabaelan dagiti managipatarus ken ti pannakaammoda iti Hebreo. Literal ti pannakaipatarus ti kaaduan a libro, a no dadduma nakaro unay ti kinaliteralda, idinto ta prangka unay ti dadduma a patarus. Addada sumagmamano a bersion nga atiddog ken ababa. Idi arinunos ti maikadua a siglo K.K.P., mabasan amin a libro ti Hebreo a Kasuratan iti Griego. Nupay saan nga agpapada dagiti resultana, ti epekto ti pannakaipatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Griego linab-awanna unay ti ninamnama dagiti managipatarus.

Ni Jafet Kadagiti Tolda ni Sem?

Iti panangusigna iti Septuagint, inadaw ti Talmud ti Genesis 9:27: “Ni Jafet . . . agnaed koma kadagiti sapaw ni Sem.” (Megillah 9b, Babylonian Talmud) Iti piguratibo a wagas ipasimudaag ti Talmud a babaen ti pintas ti Griego a lenguahe ti Septuagint, nagnaed ni Jafet (ti ama ni Javan, a nagtaudan dagiti Griego) kadagiti tolda ni Sem (ti kapuonan ti nasion ti Israel). Nupay kasta, maikuna met a babaen ti Septuagint, nagnaed ni Sem kadagiti tolda ni Jafet. Kasano a kasta?

Kalpasan dagiti naballigi a panangparmek ni Alejandro a Dakkel, idi arinunos ti maikapat a siglo K.K.P., adda napinget a panagregget a mangisaknap iti Griego a lenguahe ken kultura kadagiti nasakup a pagilian. Naawagan daytoy a paglintegan iti Hellenisasion. Narikna dagiti Judio ti agtultuloy a pannakaraut ti kulturada. No agraira ti kultura ken pilosopia dagiti Griego, kumapuy la ketdi ti mismo a relihion dagiti Judio. Aniat’ mangpasardeng iti panagramaram daytoy a pannakaraut?

Maipanggep iti maysa a posible a motibo dagiti Judio iti panangipatarusda iti Septuagint, nagkomento ti Judio a managipatarus iti Biblia a ni Max Margolis: “No ipapantayo a dagiti Judio ti nangiplano iti dayta, adda la ketdi nainaig a sabali pay a motibo, nga isu ti panangyam-ammo iti Linteg dagiti Judio kadagiti Gentil ken tapno maipapatida iti lubong a ti kultura dagiti Judio lab-awanna ti sirib ti Hellas [Grecia].” No kasta, ti pannakayam-ammo ti Hebreo a Kasuratan iti Griego ti pagsasaona a lubong ket agpadpada a nairanta a pangdepensa ken ibabales a panangraut.

Ti paglintegan ni Alejandro iti Hellenisasion pinagbalinna ti Griego kas internasional a lenguahe ti lubong. Uray idi pinarmeken dagiti Romano ti pagarianna, nagtalinaed ti gagangay (wenno, Koine) a Griego a lenguahe iti industria ken komunikasion kadagiti nasion. Resulta man daytoy ti nairanta a panagregget wenno natural nga itatanor, nagpartak a nakastrek ti Septuagint a bersion ti Hebreo a Kasuratan kadagiti pagtaengan ken puso ti adu a saan a Judio a dati a di makaam-ammo iti Dios ken iti Linteg dagiti Judio. Nakaskasdaaw dagiti resultana.

Dagiti Proselita ken Dagiti Managbuteng iti Dios

Idi umuna a siglo K.P., maikuna ni Philo iti suratna a “saan laeng a dagiti Judio ti mangraraem iti pintas ken dignidad ti linteg ni Moises, no di pay ket amin a sabsabali pay a nasnasion.” Maipapan kadagiti Judio nga agnanaed iti ruar ti Palestina idi umuna a siglo, kuna ti Judio a historiador a ni Joseph Klausner: “Di nakappapati nga idiay Palestina laeng ti naggapuan amin dagitoy a minilion a Judio. Di mailibak a karaman met ti adu a lallaki ken babbai a proselita iti daytoy dakkel a bunggoy.”

Nupay kasta, dagitoy a nakaskasdaaw a punto dida maibaga ti intero nga estoria. Kuna ti autor a ni Shaye J. D. Cohen, propesor iti pakasaritaan dagiti Judio: “Adu dagiti gentil, lallaki ken babbai, a nakomberte iti Judaismo kadagidi maudi a siglo K.K.P. ken kadagidi immuna a dua a siglo K.P. Nupay kasta, ad-adu pay dagidi gentil a nangawat iti sumagmamano nga aspeto ti Judaismo ngem saanda a nakomberte iti dayta.” Agpadpada a tinukoy da Klausner ken Cohen dagitoy a di nakomberte kas managbuteng iti Dios, ti sasao a masansan nga agparang kadagiti literatura a Griego iti dayta a tiempo.

Aniat’ nagdumaan ti proselita ken ti managbuteng iti Dios? Naan-anay a nakomberte dagiti proselita, a talaga a maibilangda a Judio gapu ta inawatda ti Dios ti Israel (nga inwaksida amin a sabsabali a didios), nagpakugitda, ken timmiponda iti nasion ti Israel. Maisupadi iti dayta, kuna ni Cohen maipapan kadagiti managbuteng iti Dios: “Nupay nginilin dagitoy a gentil ti adu a kadawyan dagiti Judio ken dinaydayawda ti Dios dagiti Judio iti nagduduma a wagas, dida imbilang ti bagbagida kas Judio ken saan a minatmatan ida dagiti sabsabali kas Judio.” Dineskribir ida ni Klausner kas “nakatakder iti nagtengngaan,” tangay inawatda ti Judaismo ken “nginilinda ti dadduma a kustombrena, ngem . . . dida nagbalin a naan-anay a Judio.”

Nalabit naginteres dagiti dadduma iti Dios gapu iti pannakisaritada kadagiti Judio a misionero wenno gapu ta napaliiwda a naiduma ti kondukta, ugali, ken kababalin dagiti Judio. Nupay kasta, ti Septuagint ti kangrunaan nga alikamen a nakatulong kadagitoy a managbuteng iti Dios tapno maam-ammoda ni Jehova a Dios. Nupay saan a maammuan ti eksakto a bilang dagiti managbuteng iti Dios idi umuna a siglo, di pagduaduaan a nangisaknap ti Septuagint iti pannakaammo maipapan iti Dios iti intero nga Imperio ti Roma. Babaen ti Septuagint, naisaad met ti pundasion ti nagpateg a trabaho.

Nakatulong ti Septuagint a Nangisagana iti Dalan

Dakkel unay ti naitulong ti Septuagint iti pannakaisaknap ti mensahe ti Kristianidad. Kadagidiay presente idi maipasdek ti kongregasion Kristiano idi Pentecostes 33 K.P., karaman kadakuada ti adu a Judio a Griego ti pagsasaoda. Adda met dagiti proselita a karaman kadagidiay nagbalin nga adalan ni Kristo iti daytan a tiempo. (Aramid 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Yantangay nairanta a mairakurak a sisasaknap ti naipaltiing a sursurat dagiti apostol ni Jesus ken ti dadduma pay a nagkauna nga ad-adalan, nairekord dagita iti Griego.a No kasta, iti Septuagint ti nakaibatayan dagiti adu a teksto a naadaw iti Hebreo a Kasuratan nga agparang iti Kristiano a Griego a Kasuratan.

Malaksid kadagiti katutubo a Judio ken proselita, addada pay idi dagiti sabsabali a sidadaan a mangawat iti mensahe ti Pagarian. Ni Cornelio a Gentil ket “napeklan a tao ken managbuteng iti Dios agraman ti isuamin a sangakabbalayanna, ket nangipaay kadagiti adu a sagut ti asi kadagiti umili ket nagtultuloy nga immararaw iti Dios.” Idi 36 K.P., ni Cornelio, ti pamiliana, ken dadduma pay a nagtataripnong iti pagtaenganna, isuda ti immuna a Gentil a nabautisaran kas paspasurot ni Kristo. (Aramid 10:1, 2, 24, 44-48; idiligyo ti Lucas 7:2-10.) Idi nagdaliasat ni apostol Pablo iti intero nga Asia Menor ken Grecia, kinasabaanna ti adu a Gentil a datin nga addaan panagbuteng iti Dios kasta met dagiti “Griego a nagdaydayaw iti Dios.” (Aramid 13:16, 26; 17:4) Apay a situtulok ni Cornelio ken dagidiay a sabsabali pay a Gentil a mangawat iti naimbag a damag? Nakatulong ti Septuagint a nangisagana iti dalan. Ipapan ti maysa nga eskolar a ti Septuagint “ket nakapatpateg a libro a no saan a gapu iti dayta saan koma a timmanor agpadpada ti Kakristianuan ken ti kultura ti lumaud.”

Saanen a “Naipaltiing” ti Septuagint

Idi agangay napalalo ti panangsupiat dagiti Judio gapu iti nasaknap a pannakausar ti Septuagint. Kas pagarigan, iti pannakirinnasonda kadagiti Kristiano, ipapati dagiti Judio a saan nga umiso ti pannakaipatarus ti Septuagint. Idi maikadua a siglo K.P., namimpinsan a saanen nga awaten dagiti Judio dayta a patarus a dati nga intantan-okda kas naipaltiing. Saanen a patien dagiti rabbi ti estoria maipapan kadagiti 72 a managipatarus, a kunada: “Iti naminsan, adda lima a panglakayen a nangipatarus iti Torah iti Griego para ken Ari Ptolemy, ket nakabutbuteng dayta nga aldaw iti Israel a kas iti daydi aldaw a pannakaaramid ti balitok a baka, tangay saan a naipatarus a siuumiso ti Torah.” Tapno maipasigurado ti ad-adda a pannakaitunosna kadagiti panangmatmat dagiti rabbi, nangautorisar dagiti rabbi iti baro a patarus iti Griego. Naipatarus dayta idi maikadua a siglo K.P. babaen iti Judio a proselita nga agnagan Aquila, nga adalan ti rabbi a ni Akiba.

Saanen nga inusar dagiti Judio ti Septuagint, ngem dayta idi ti binigbig ti tumantanor nga Iglesia Katolika kas estandarte a “Daan a Tulag” agingga a sinuktan ti Latin Vulgate ni Jerome. Nupay ti maysa a patarus ket dina maartapan ti orihinal, nakapatpateg ti naaramidan ti Septuagint iti pannakaisaknap ti pannakaammo maipapan ken Jehova a Dios ken iti Pagarianna baeten ken Jesu-Kristo. Wen, ti Septuagint ket patarus ti Biblia a nangbalbaliw iti lubong.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 31]

Ti “Septuagint” ket maawatan dagiti adu a tao a kinasabaan ni Pablo

[Picture Credit Line iti panid 29]

Iti pammalubos ti Israel Antiquities Authority