Dagiti Gameng ni Chester Beatty
“NABAKNANG kadagiti gameng dagiti naglabas a sibilisasion, . . . a mapagsidsiddaawan gapu kadagiti agkakapintas a babassit a ladladawan ken laminana.” Kasta ti pananggupgop ti dati a kurador a ni R. J. Hayes no maipapan iti Chester Beatty Library idiay Dublin, Ireland. Masarakan iti dayta ti nagadu a koleksion ti agkakapateg nga antigo, napipintas nga aramid ti arte, ken manmano a libro ken manuskrito a dandani di magatadan ti pategda. No kasta, siasino ni Chester Beatty? Ken ania dagiti gameng a kinolektana?
Ni Alfred Chester Beatty, a naipasngay idi 1875 idiay New York, E.U.A., ket taga Scotland, Ireland, ken England dagiti kapuonanna. Idi agtawen iti 32, bimmaknang ni Beatty kas maysa nga inheniero ken konsultant mainaig iti panagminas. Iti intero a panagbiagna, inusarna ti dakkel a kinabaknangna nga agkolekta kadagiti naimnas ken nangina a bambanag. Idi natay idi 1968 iti edadna a 92, imbati ni Beatty ti amin a koleksionna para kadagiti umili ti Ireland.
Ania Dagiti Koleksionna?
Nagadu ken agduduma dagiti koleksion ni Beatty. Iti kada panagipabuya, agarup maysa laeng a porsiento kadagita ti maiparang. Nagurnong kadagiti manmano ken agkakapateg a banag manipud iti adu a nagduduma a panawen ken kultura a rinibribu a tawen ti kabayagda—manipud Edad Media ken panawen ti Renaissance idiay Europa agraman dagiti nagtaud iti adu a pagilian ti Asia ken Africa. Kas pagarigan, dagiti koleksionna a napipintas a Hapones a prenta iti kayo ket maibilang kas maysa kadagiti kasayaatan iti sangalubongan.
Ti maysa a koleksion a naan-anay a naiduma unay kadagiti agkakapintas a gapuanan isu ti makapainteres a koleksion a nasurok a sangagasut a dinamili a tapi ti Babilonia ken Sumeria nga addaan iti nagkauna a sursurat a cuneiform. Dagiti tattao a nagbiag idiay Mesopotamia nasurok nga 4,000 a tawenen ti napalabas inkitikitda ti detaliado a pakasaritaan ti biagda kadagiti nalukneng a tapi a damili, sada impalabas iti apuy. Adu a kasta a tapi ti adda pay laeng iti kaaldawantayo, a nalawag a mangpaneknek nga addan sistema ti panagsurat idi un-unana.
Pannakakayaw Kadagiti Libro
Agparang a naguyugoy ni Chester Beatty iti kinasigo iti panagaramid kadagiti libro. Nagkolekta kadagiti rinibribu a sekular ken narelihiosuan a tomo, agraman iti dadduma a nalabor a kopia ti Koran. Sigun iti maysa a mannurat, ni Beatty ket “nakayawan iti apag-isu a pannakatubay ti Arabico a teksto, . . . ken naparayray ti panagayatna iti kolor babaen ti pannakaarkos dagiti sursurat a nakalupkopan iti balitok ken pirak ken dadduma pay a namaris a mineral.”
Kaay-ayo ni Chester Beatty ti jade, kas met laeng kadagiti dadduma nga emperador ti Tsina kadagiti nagkauna a siglo. Imbilangda dagiti napintas a jade kas ti kapatgan a mineral, nga adayo a napatpateg ngem balitok. Dagitoy nga agturay binilinda dagiti nasigo nga artesano a pagbalinenda dagiti bloke a jade kas nalamuyot, naingpis a bambanag. Kalpasanna, dagiti agkakalaing nga artesano pinunnoda dagitoy a pinanid a jade kadagiti napipintas a sursurat ken ilustrasion a nayukit iti balitok, isu a napataud ti dadduma kadagiti kapintasan pay laeng a libro a naaramid. Agdinamag iti sangalubongan dagitoy a libro a koleksion ni Beatty.
Dagiti Di Magatadan a Manuskrito ti Biblia
Kadagiti mangipatpateg iti Biblia, ti kapatgan a gameng ni Chester Beatty isu ti adu a koleksionna a manuskrito ti Biblia manipud idi nagkauna a tiempo ken Edad Media. Dagiti nagpintas ti pannakaarkosda a manuskrito iyanninawda ti anus ken kinalaing dagiti eskriba a nangkopia kadakuada babaen ti ima. Dagiti nayimprenta a libro ipakitana ti kinalaing ken kinasigo dagiti nagkauna nga agar-aramid iti libro ken agim-imprenta. Kas pagarigan, ti Biblia Latina ket nayimprenta idiay Nuremberg idi 1479 babaen ken ni Anton Koberger, a kapanawenan ni Johannes Gutenberg ken nadeskribir kas “maysa kadagiti kapatgan ken aktibo a nagkauna nga agim-imprenta.”
Maysa a nagpaiduma nga eksibit iti Chester Beatty Library ket ti lalat a manuskrito ni Ephraem, maysa a Siriano nga eskolar idi rugrugi ti maikapat a siglo. Adu ti inadaw ni Ephraem manipud iti Diatessaron, maysa a libro idi maikadua a siglo. Iti dayta, ti mannurat a ni Tatian pinagmaymaysana dagiti salaysay dagiti uppat nga Ebanghelio maipapan iti biag ni Jesu-Kristo. Dagiti mannurat dinakamatda ti Diatessaron, ngem awanen ti kopia dayta ita. Pinagduaduaan pay ketdi dagiti dadduma nga eskolar idi maika-19 a siglo nga adda ti kasta a libro. Ngem idi 1956, nadiskobre ni Beatty ti komentario ni Ephraem maipapan iti Diatessaron ni Tatian—maysa manen a pammaneknek iti kinamapagtalkan ken kinapudno ti Biblia.
Dagiti Agkakapateg a Manuskrito a Papiro
Nagkolekta met ni Beatty iti adu a papiro a manuskrito, a narelihiosuan ken sekular. Nasurok a 50 kadagitoy a papiro a manuskrito ti naaramid sakbay pay ti maikapat a siglo K.P. Dadduma kadagitoy a papiro ti naala manipud kadagiti dadakkel a bunton dagiti papiro—kaaduanna kadagiti pagibellengan iti papel—a nabayag a nakatalimeng iti desierto ti Egipto. Nailako ti adu a saan a kompleto a papiro a dokumento. Addaan dagiti agilaklako kadagiti karton a napno kadagiti basura a papiro. “Basta mangpidut lattan dagidiay interesado a gumatang ken pilienda ti kadakkelan a pirsay nga ad-adu ti suratna,” kuna ni Charles Horton, kurador ti Western Collections of the Chester Beatty Library.
Sigun ken ni Horton, ti “talaga a makapainteres a nadiskobre” ni Beatty ket ti agkakapateg a manuskrito ti Biblia a “karaman [kadagita] ti dadduma kadagiti nagkauna a pagaammo a kopia ti Kristiano a Daan ken Baro a Tulag.” Dagiti aglaklako a makaammo iti pateg dagiti manuskrito ti mabalin a nangpigis kadagita tapno mailakoda iti nanginngina dagiti pirsay kadagiti nagduduma a tao. Ngem nagatang ni Beatty ti kaaduan kadagiti manuskrito. Kasano kapateg dagitoy a manuskrito? Ni Sir Frederic Kenyon dineskribirna dagiti nadiskobreda kas “ti kasayaatan pay laeng” sipud idi nadiskobre ni Tischendorf ti Codex Sinaiticus idi 1844.
Naaramid dagitoy a manuskrito iti nagbaetan ti maikadua ken maikapat a siglo K.P. Dua a kopia ti Genesis ti karaman kadagiti libro ti Hebreo a Kasuratan nga adda iti bersion ti Griego a Septuagint. Naisangsangayan ti pateg dagitoy, kuna ni Kenyon, “agsipud ta dandani kaaduan iti libro [ti Genesis] ket awan iti Vaticanus ken Sinaiticus,” dagiti lalat a manuskrito idi maikapat a siglo. Tallo a manuskrito ti naglaon kadagiti libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Maysa ti naglaon iti kaaduan a paset dagiti uppat nga Ebanghelio ken adu a paset ti libro nga Aramid. Ti maikadua a manuskrito, nga addaan iti kanayonan a panid a ginatang idi agangay ni Beatty, ket addaan iti dandani kompleto a kopia dagiti surat ni apostol Pablo, agraman ti suratna kadagiti Hebreo. Ti maikatlo a manuskrito ket naglaon iti agarup kakatlo ti libro nga Apocalipsis. Sigun ken ni Kenyon, dagitoy a papiro “ad-adda a patalgedanda ti agdama a nabileg a pagibatayan ti panagtalektayo iti teksto ti Baro a Tulag nga adda ita kadatayo.”
Dagiti papiro a paset ti Biblia a koleksion ni Chester Beatty ipakitana a nangrugi nga usaren dagiti Kristiano ti manuskrito, wenno binulong a libro, kas nasaysayaat a kasukat ti lukot ti nagkauna a tiempo, nalabit idi sakbay a nagngudo ti umuna a siglo K.P. Dagiti papiro ipakitana met a gapu iti kinakurang ti suplay a materiales iti panagsurat, dagiti para kopia masansan nga usarenda manen dagiti daan a papel a papiro. Kas pagarigan, maysa a manuskrito dagiti Copt a naglaon iti paset ti Ebanghelio ni Juan ti naisurat “iti maysa a kasla pagensaywan a libro iti panageskuela a naglaon iti Griego a matematika.”
Saan a makaatrakar ti buya dagitoy a papiro a dokumento, ngem di magatadan ti pategda. Dagitoy ket makita, mapagtalkan a pammatalged iti mismo a panangrugi ti Kristianidad. “Ditoy, iti mismo a sangoyo,” kuna ni Charles Horton, “makitayo ti kita dagiti libro nga inusar ti dadduma kadagiti nagkauna a komunidad dagiti Kristiano—dagiti libro nga ipatpategda.” (Proverbio 2:4, 5) Saanyonto a pagbabawyan no bilang ta maaddaankayo iti gundaway a makita ti dadduma kadagitoy a gameng iti Chester Beatty Library.
[Ladawan iti panid 31]
Ti Hapones a prenta iti kayo ni Katsushika Hokusai
[Ladawan iti panid 31]
Ti “Biblia Latina” ti maysa kadagiti nagkauna a nayimprenta a kopia ti Biblia
[Ladawan iti panid 31]
Ti komentario ni Ephraem maipapan iti “Diatessaron” ni Tatian patalgedanna ti kinamapagtalkan ti Biblia
[Ladawan iti panid 31]
Ti Chester Beatty P45, ti kadaanan a manuskrito iti lubong, linaonna iti maymaysa a tomo ti kaaduan a paset dagiti uppat nga Ebanghelio ken ti adu a paset ti libro nga Aramid
[Picture Credit Line iti panid 29]
Nakopia babaen ti naayat a pammalubos ti The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin
[Picture Credit Line iti panid 31]
Amin a ladawan: Nakopia babaen ti naayat a pammalubos ti The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin