Ammoyo Kadi?

Ania a lenguahe ti inusar idi ni Jesus?

Saan nga agtutunos dagiti eskolar no ania a lenguahe ti inusar idi ni Jesus. Nupay kasta, gapu ta nagbiag ditoy daga kas tao, agparang nga inusarna ti maysa a kita ti Hebreo ken ti maysa a dialekto nga Aramaiko. Idi napan ni Jesus iti Nazaret idiay Galilea ken simrek iti sinagoga, binasana ti padto ni Isaias, a sigurado a naisurat iti Hebreo. Awan ti ibaga ti Biblia nga impatarus dayta ni Jesus iti Aramaiko.​—Lucas 4:16-21.

No maipapan kadagiti lenguahe a maus-usar idiay Palestina idi panawen a nagbiag ni Jesu-Kristo ditoy daga, kuna ni Propesor G. Ernest Wright: “Nalawag a ti Griego ken Aramaiko ti kadawyan a lenguahe idi . . . Mabalin a Latin ti inusar dagiti Romano a soldado ken opisial no agsasaritada, bayat a maysa a kita ti Hebreo ti inusar dagiti napeklan a Judio.” Saan a pakasdaawan a ti karatula nga impaskil ni Pilato iti kayo a nakatayan ni Jesus ket naisurat iti tallo a lenguahe​—Hebreo, Latin, ken Griego.​—Juan 19:20.

Kinuna ni Alan Millard iti librona a Discoveries From the Time of Jesus: “Bayat ti panangitungpalda kadagiti inaldaw a rebbengenda, dagiti Romano a gobernador masapul nga agsaoda iti Griego, isu a nalabit a Griego ti inusar ni Jesus a nangsungbat kadagiti saludsod ni Pilato kabayatan ti bista.” Nupay saan nga ibaga ti Biblia a Griego ti saritaan da Jesus ken Pilato, makapainteres ta awan ti nadakamat a nagipatarus bayat ti panagsaritada.​—Juan 18:28-40.

Sigun ken Propesor Wright, “ditay masierto no nagsao [ni Jesus] iti Griego wenno Latin, ngem masansan a nagusar iti Aramaiko wenno maysa a kita ti Hebreo a nalaokan iti Aramaiko no agisursuro bayat ti ministeriona.”​—Biblical Archaeology, 1962, panid 243.

Kasano kadadakkel dagiti bato a nausar iti templo ti Jerusalem?

Idi a dagiti adalan kasarsaritada ni Jesus maipapan iti templo ti Jerusalem, kinunada: “Mannursuro, kitaem! anian a kita dagiti bato ken anian a kita dagiti patakder!” (Marcos 13:1) Kasano kadadakkel ti dadduma kadagiti bato?

Idi panawen ti kaadda ni Jesus ditoy daga, dinoble ni Ari Herodes ti kalawa ti nagsaadan ti templo no idilig idi panawen ni Solomon. Dayta ti kadakkelan a pagsaadan ti templo nga inaramid ti tao iti nagkauna a lubong, nga agrukod iti agarup 480 a metro ken 280 a metro. Naipadamag a dadduma kadagiti bato a nausar iti panagbangon ket agrukod iti 11 a metro a kaatiddog, 5 a metro a kalawa, ken 3 a metro a kangato. Sumagmamano ti agdagsen iti nasurok a 50 a tonelada. Adda pay agdagsen iti dandani 400 a tonelada ken “awan makaartap iti kadakkelna sadinoman iti nagkauna a lubong,” kuna ti maysa nga eskolar.

Kas sungbat iti imbaga dagiti adalanna, kinuna ni Jesus: ‘Makitayo kadi dagitoy dadakkel a patakder? Awanto a pulos ti matda ditoy a maysa a bato iti rabaw ti maysa a bato a saan a marba.’ (Marcos 13:2) Adu kadagitoy a dadakkel a bato ti makita agingga ita kadagiti nagdissuanda idi a dagiti soldado a Romano rinebbada ti templo idi 70 K.P.

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti narebba a bato iti aglikmut ti bantay a nagsaadan ti templo iti Jerusalem