No Makapungtotka

MASANSAN nga ibagbagada a nagganas ti agibales. Ngamin, gagangay a marurodtayo no pagpungtoten wenno dangrandatayo. Gapu iti nainkasigudan nga abilidadtayo a mangilasin iti naimbag ken dakes, kayattayo nga ilinteg ti di nainkalintegan a panangtratoda kadatayo. Ngem ti saludsod ket, kasano?

Siempre, adu ti situasion a pakatignayan dagiti tattao nga agibales a kas iti pannakatungpa, pannakaiduron, wenno pannakainsulto agingga a pagsasawandaka, dangranda ti bagim, takawandaka, ken dadduma pay. Ania ti mariknam no insultuen wenno maltratuendaka? Ti reaksion ti adu a tattao ita ket, ‘Agibalesak!’

Idiay Estados Unidos, adda sumagmamano nga estudiante iti haiskul a nagidarum iti ulbod a pammabasol nga inabuso ida dagiti mannursuroda. Inaramidda dayta kas panagibales gapu iti panangdisiplina kadakuada dagita a mannursuro. “Apaman a nayulin ti darum,” kuna ni Brenda Mitchell a presidente ti Teacher’s Union iti New Orleans, “nadadaelen ti reputasion ti mannursuro.” Uray pay no napaneknekan a di umiso ti darum, namansaanen ti dayawna.

Iti pagtrabahuan, umad-adu nga empleado a marurrurod ken naikkat iti trabahoda ti agibales kadagiti amo wenno boss-da babaen ti panangdadael wenno panangikkatda iti napapateg nga impormasion manipud iti agkokonektar a kompiuter ti kompaniada. Ti met dadduma takawenda dagiti sekreto ti kompania sada ilako wenno ipadawat dagita. Malaksid iti panangtakawda kadagiti impormasion iti kompiuter, “ti panagtakaw iti bambanag a kukua ti kompania ti gagangay pay la a pamay-an ti maysa nga empleado tapno agibales,” impadamag ti The New York Times. Tapno maparmek ti pangta a panagibales, addan pamuspusan ti adu a kompania. Bayat nga al-alaen ti naikkat nga empleado dagiti personal nga alikamenna iti lamisaanna, adda mangbantay kenkuana ken mangkuyog iti iruruarna iti pasdek ti kompania.

Ti panagibales kadagiti kasingedan kadatayo a kas kadagiti gagayyem, kakadua, ken kapamilia ti kadawyan pay laeng a kita ti panagibales. Ti maysa ket masansan nga agibales iti daydiay nangsair iti riknana gapu iti makapasakit a sao wenno nadarasudos a tignay. No sigugubsang ti pannakisarita kenka ti gayyemmo, kasta met la kadi ti aramidem? No rinurodnaka ti maysa a kapamiliam, pangpanggepem kadi a balsen? Naglaka la ketdin ti agibales nangruna no ti nangsair ket nasinged kadatayo!

Dagiti Dakes nga Epekto ti Panagibales

Masansan a dagidiay agpangpanggep nga agibales ket aramidenda dayta tapno maksayan ti sakit ti nakemda. Kas pagarigan, ibaga kadatayo ti Biblia nga idi naammuan dagiti annak ti Hebreo a patriarka a ni Jacob a ni Dina a kabsatda ket rinames ni Siquem a Canaanita, “nasaktan ti rikriknada ket nakaungetda unay.” (Genesis 34:1-7) Tapno maibalsanda ni Dina, adda dakes nga implano ti dua kadagiti annak ni Jacob maibusor ken Siquem ken iti sangakabbalayanna. Babaen iti panangallilaw, sinerrek da Simeon ken Levi ti siudad dagiti Canaanita ket pinatayda ti tunggal lalaki a pakairamanan ni Siquem.​—Genesis 34:13-27.

Adda kadi nasayaat nga epekto dayta a panangpapatay? Idi naammuan ni Jacob ti inaramid dagiti annakna, binabalawna ida a kunkunana: “Nangyegkayo iti pannakailaksid kaniak iti panamagbalinyo kaniak a buyok kadagiti agnanaed iti daga, . . . ket sigurado nga aguummongdanto a sangsangkamaysa maibusor kaniak ket rautendak ket matalipuposakto, siak ken ti balayko.” (Genesis 34:30) Wen, imbes a nasayaat ti epektona, dakes ti imbunga dayta a panagibalesda. Madandanagan itan ti pamilia ni Jacob di la ket ta balsen ida dagiti agburburek ti darana a kaarrubada. Tapno maliklikanda dayta, imbilin ti Dios ken ni Jacob nga ipanawna ti pamiliana manipud iti dayta a lugar ket mapanda idiay Bethel.​—Genesis 35:1, 5.

Adda napateg a masursurotayo kadagiti napasamak kalpasan a narames ni Dina. Ti panagibales masansan nga agtungpal iti ad-adu pay ken di agpatpatingga a panagibales. Gapuna, husto daytoy a proverbio dagiti Aleman: Ti panagibales ket agresulta met la iti panagibales.

Panagbibinnales

Makadangran kadatayo no sangkapanunottayo a balsen ti nakabasol kadatayo. Kuna ti libro a Forgiveness​—How to Make Peace With Your Past and Get On With Your Life: “Dadaelennaka ti pungtot. Ibusenna ti tiempo ken pigsam bayat a sangkapanunotmo dagiti nasaem a kapadasam, bayat nga ilunlunodmo iti un-unegmo dagiti tattao a nangpasakit kenka, ken bayat a pampanunotem no kasanom ida a balsen.” Kas iti nalawag a panangdeskribir ti Biblia iti dayta, “ti imon ket kinarinuker kadagiti tulang.”​—Proverbio 14:30.

Gapuna, kasano nga agbalin a naragsak ti maysa a tao no adda met ing-ingpenna a gura ken sakit ti nakem? Kinuna ti maysa a komentarista: “No pampanunotem a nagganas ti agibales, mingmingam ti rupa dagidiay nabayagen a managibales.”

Usigem ti mapaspasamak iti nakaad-adu a lugar a sadiay, aggiginnura dagiti di agkakapuli ken di agkakapammatian. Ti maysa a pammapatay ket masansan nga agresulta iti sabali manen a pammapatay, a mangdegdeg laeng iti awan inggana a panaggiginnura ken panagpipinnatay. Kas pagarigan, idi kineltay ti maysa a bomba ti biag ti 18 nga agtutubo iti panangraut dagiti terorista, agsangsangit nga inyikkis ti maysa a babai, “Rumbeng nga ibalesantay ida iti maminsangaribu!” No kasta ti mapasamak, umadu laeng ti kinaranggas, ken ad-adu pay ti matignay a makiraman iti panagbibinnusor.

“Mata iti Mata”

Kuna ti dadduma nga an-anamongan ti Biblia ti panagibalesda. Kunkunada, “Saan kadi a dakamaten ti Biblia ti ‘mata iti mata, ngipen iti ngipen’?” (Levitico 24:20) No ditay anagen a naimbag, ti linteg maipapan iti “mata iti mata” ket kasla mangiparparegta iti panagibales. Ngem kinapudnona, naipaulog dayta tapno malapdan ti minamaag a panagibales. Kasano koma?

No ti maysa nga Israelita dinarupna ti padana nga Israelita ket nabuldingna dayta, impalubos ti Linteg ti nainkalintegan a pannusa. Nupay kasta, saan a ti biktima ti mangdusa iti nangranggas kenkuana wenno iti maysa kadagiti kapamilia dayta. Impaannurot ti Linteg nga ipulongna dayta kadagiti nabayagen a mararaem nga autoridad​—dagiti nadutokan nga ukom​—a mangtaming a siuumiso iti dayta a banag. Gapu ta pagaammo ti amin a ti inggagara a panangaramid iti krimen wenno kinaranggas maibusor iti sabali ket madusa iti kasta a wagas, nagserbi dayta kas nabileg a panglapped iti panagibales. Ngem adda pay sabali a makagapu.

Sakbay nga imbagana ti Linteg maipapan iti pannusa, kinuna ni Jehova a Dios iti nasion ti Israel babaen ken Moises: “Dika guraen ti kabsatmo ita pusom. . . . Dika agibales wenno maaddaan iti sakit ti nakem.” (Levitico 19:17, 18) Wen, ti pagannurotan maipapan iti “mata iti mata, ngipen iti ngipen” ket rumbeng a maanag sigun iti konteksto ti intero a Linteg ti tulag, a ginupgop ni Jesus iti dua a bilin: “Masapul nga ayatem ni Jehova a Diosmo buyogen ti intero a pusom ken buyogen ti intero a kararuam ken buyogen ti intero a panunotmo” ken “Masapul nga ayatem ti padam a tao a kas iti bagim.” (Mateo 22:37-40) Ania ngarud ti rumbeng nga aramiden dagiti pudno a Kristiano no agsagabada iti kinaawan hustisia?

Surotem ti Dalan ti Talna

Iti Biblia, nadeskribir ni Jehova kas “ti Dios ti talna” ken iparparegtana kadagiti agdaydayaw kenkuana a ‘sapulenda koma ti talna ket surotenda dayta.’ (Hebreo 13:20; 1 Pedro 3:11) Ngem talaga kadi nga epektibo dayta?

Bayat ti ministeriona ditoy daga, ni Jesus ket tinupraan, sinaplit, ken indadanes dagiti kabusorna, liniputan ti maysa a nasinged kenkuana, ken binaybay-an dagiti mismo a pasurotna. (Mateo 26:48-50; 27:27-31) Ania ti reaksionna? Insurat ni apostol Pedro: “Idi narabrabngis, saanna a sinubadan iti panangrabngis. Idi agsagsagaba, saan a nagipangpangta, no di ket intultuloyna nga intalek ti bagina iti daydiay mangukom a sililinteg.”​—1 Pedro 2:23.

Inlawlawag ni Pedro: “Ni Kristo nagsagaba a maipaay kadakayo, a nangibati kadakayo iti pagwadan tapno sisisinged a surotenyo dagiti addangna.” (1 Pedro 2:21) Wen, maiparparegta kadagiti Kristiano a tuladenda ni Jesus agraman dagiti inaramidna idi nagsagaba iti kinaawan hustisia. Maipapan iti dayta, kinuna a mismo ni Jesus iti Sermonna iti Bantay: “Itultuloyyo nga ayaten dagiti kabusoryo ken ikararagan dagidiay mangidaddadanes kadakayo; tapno mapaneknekanyo ti bagbagiyo nga annak ni Amayo nga adda iti langlangit, yantangay pagleggakenna ti initna kadagiti nadangkes a tattao ken kadagiti naimbag ket pagtuduenna kadagiti nalinteg a tattao ken kadagiti nakillo.”​—Mateo 5:44, 45.

Ania ti aramiden dagidiay mangtultulad iti ayat ni Kristo no adda pagarupenda wenno aktual a nangaramid kadakuada iti dakes? Kuna ti Proverbio 19:11: “Ti pannakatarus ti maysa a tao pudno unay a pabannayatenna ti ungetna, ket kinapintas iti biangna ti panangpalabas iti salungasing.” Iyaplikarda met daytoy a balakad: “Dika ipalubos a parmekennaka ti dakes, no di ket itultuloymo a parmeken ti dakes babaen ti naimbag.” (Roma 12:21) Anian a nagpaiduma iti managibales a kababalin nga agraraira ita iti lubong! Matulongannatayo ti pudno a Nakristianuan nga ayat a mangparmek iti pagannayasan nga agibales, ket iti kasta, ‘palabsentay lattan ti salungasing’ agsipud ta ti ayat “saanna nga ing-ingpen ti pannakadangran.”​—1 Corinto 13:5.

Kayat kadi a sawen dayta a basta agulimektayo lattan no agbalintayo a biktima ti krimen wenno no pangtaandatayo? Saan! Idi imbaga ni Pablo nga, “Itultuloymo a parmeken ti dakes babaen ti naimbag,” dina kayat a sawen nga igagara ti maysa a Kristiano ti agbalin a martir. Imbes ketdi, no adda mangranggas kadatayo, adda kalintegantayo a mangidepensa iti bagitayo. No adda mangranggas kenka wenno mangdadael iti banag a kukuam, mabalin nga ikeddengmo ti agpatulong iti polis. No mapasamak ti kasta iti pagtrabahuan wenno iti eskuelaan, mabalintay ti agpatulong kadagiti autoridad ti gobierno.​—Roma 13:3, 4.

Nupay kasta, nasayaat no laglagipentayo a narigat a magun-odan ti pudno a hustisia iti daytoy a sistema ti bambanag. Kinapudnona, adu ti mangikagkagumaan a manggun-od iti pudno a hustisia iti unos ti panagbiagda, ngem kasta unay ti pungtot ken sakit ti nakemda idi natungday dagiti in-inanamaenda.

Kayat ni Satanas a masinasina dagiti tattao gapu iti panagibales ken gura. (1 Juan 3:7, 8) Nasaysayaat nga amang no laglagipentayo dagitoy a kunaen ti Biblia: “Dikay ibalesan ti bagbagiyo, dungdungnguen, no di ket ipaayanyo ti lugar ti pungtot; ta adda a naisurat: ‘Kukuak ti pammales; supapakakto, kuna ni Jehova.’” (Roma 12:19) No italektayo ti bambanag ken Jehova, maliklikantayo ti agpungtot, maranggasan, ken agsagaba iti adu a sakit.​—Proverbio 3:3-6.

[Blurb iti panid 22]

“Masapul nga ayatem ni Jehova a Diosmo buyogen ti intero a pusom ken buyogen ti intero a kararuam ken buyogen ti intero a panunotmo” ken “Masapul nga ayatem ti padam a tao a kas iti bagim”

[Dagiti Ladawan iti panid 23]

Ti ayat “saanna nga ing-ingpen ti pannakadangran.”​—1 Corinto 13:5