Umiso Kadi ti Kuna ti Biblia Maipapan Kadagiti Judio a Naipan Idiay Babilonia?

Agarup 2,600 a tawenen ti napalabas, inkapilitan a naipan dagiti Judio idiay Babilonia, a nagyananda iti agarup 70 a tawen. Sigun iti Biblia, impakpakauna ti Dios ti kasasaad ti biag dagiti Judio idiay Babilonia: “Agaramidkayo kadagiti balay ken agyankayo kadagita. Agmulakayo ken kanenyo dagiti bungada. Mangasawakayo tapno maaddaankayo iti annak a lallaki ken babbai. . . . Ket agbalinkayo a mannakikappia iti siudad a nangipanak kadakayo.” (Jeremias 29:1, 4-7) Talaga kadi a napasamak dayta kadagiti Judio?

Inadal dagiti managsukimat (researcher) ti nasurok a 100 a pila a tapi nga agparang a naggapu iti nagkauna a Babilonia wenno iti asidegna. Ipakita dagiti tapi nga adu kadagiti Judio ti nagtultuloy a nangsurot iti kultura ken relihionda bayat nga agpapaiturayda a sitatalna iti Babilonia. Mabasa kadagiti tapi a napetsaan manipud 572 agingga iti 477 B.C.E. dagiti katulagan iti abang, negosio, panagbayad, ken dadduma pay a dokumento maipapan iti kuarta. Kuna ti maysa a reperensia a “dagitoy a dokumento ikkannatayo iti ideya maipapan iti biag dagiti ordinario a tattao iti away: agtalonda ken agbangonda kadagiti balbalay, agbayadda iti buis, ken agserbida iti ari.”

Daytoy a napateg a koleksion dagiti dokumento ipakitana met nga adu ti Judio iti lugar a maawagan Al Yahudu, wenno Judahtown. Naikitikit kadagiti tapi ti nagan dagiti Judio agingga iti uppat a henerasion, a ti dadduma kadagita ket naisurat iti nagkauna a Hebreo a letra. Sakbay a nasarakan dagiti tapi, bassit laeng ti ammo dagiti eskolar maipapan iti biag dagiti Judio a naipan idiay Babilonia. Kuna ni Dr. Filip Vukosavović, a miembro ti board of directors ti Israel Antiquities Authority: “Adu met laengen ti maammuantayo maipapan kadagiti naipanaw a Judio babaen kadagitoy a tapi. Maammuantayo ti naganda, no sadino ti nagnaedanda ken kaanoda a nagnaed kadagita, ken no ania ti inaramidda.”

Adda wayawaya dagiti Judio a naipan idiay Babilonia. Kuna ni Vukosavović a nagnaedda “saan laeng nga idiay Al-Yahudu, no di ket iti sangadosena pay a siudad.” Nakasursuro ti dadduma kadakuada iti nagduduma a paglaingan, a nakatulong kadakuada idi agangay a nangibangon manen iti Jerusalem. (Nehemias 3:8, 31, 32) Pasingkedan met dagiti tapi iti Al-Yahudu nga adu a Judio ti nagtalinaed iti Babilonia uray idi nawayawayaandan. Pakakitaan daytoy a talaga a nasayaat met ti kasasaadda idiay Babilonia, kas mabasatayo iti Sao ti Dios.