Panid Dos

“Mariknak a Naalibtakak Manen!”

Marikna ni Sara a napukawna iti panaginteres iti isuamin a banag bayat a ti ‘nalidem nga ulep’ ti nangpunno iti panunotna. “Mariknak a natayak iti unegko,” kinunana. “Itan mariknak a naalibtakak manen!”

Isut’ maysa kadagiti minilion a babbai iti intero a lubong a makidangdangadang iti narungsot a kabusor a nangataken kadagiti amin a kita dagiti tattao​—agtutubo ken nataengan, babaknang ken napanglaw, agwaywayas ken naasawaan, lallaki ken babbai. Daytat’ mammapatay, ta agingga iti 70 porsiento kadagiti amin a nagbekkel ti matunton iti panagliday. Daytoy ket kabusor dadaelenna met dagiti karera ken sinasinaenna dagiti pamilia.

Basaenyo no kasano a ni Sara ken dagiti dadduma nangabakda iti pannakidangadangda.

Pannakidangadang iti Awanan Sarday a Kabusor

“DAYTOY ti kadadakkelan a pakasuotan iti biagko,” kuna ni Elizabeth. “Ti pannakaimbagko manen ket nakaay-ayat. Mariknak a kasla adaanak iti baro a biag. Maangotkon ti banglo dagiti rosa!” Daytoy a 42-años a babai naparmekna ti maysa a kabusor a makuna a mangpatpataud iti ad-adu a panagsagaba ngem iti aniaman a sabali a sakit ti panunot​—ti panagliday.

Ni Alexander saan a nagasat. Daytoy a 33-años nagliday iti kasta unay, napukawna ti ganasna a mangan, ket kayatna ti agbukbukod. “Mariknana a kasla ti intero a lubong ti nagtupaken ket awanen ti mamaay ti biag,” kuna ti asawana, ni Esther. “Mamati nga isut’ awan ti mamaayna.” Gaput’ makumbinsir a saanen a sumayaat ti kasasaadna, nagbekkel ni Alexander.

Ni Elizabeth ken ni Alexander ket agpadada a nairaman kadagiti naipadamag a 100,000,000 a tattao iti sangalubongan iti tinawen a nakapataud iti mailasin iti klinika a panagliday. Maysa kadagiti uppat nga Americano ken maysa kadagiti tunggal lima a taga Canada ti makapadas iti kangrunaan a panagliday bayat iti panagbiagda. Ti panagliday ket maipadamag met a gagangayen a sakit idiay Africa, ket dayta ti umad-adu idiay Pederal a Republika ti Alemania. Gapuna addada dagiti gundaway a mabalin nga addaankayo iti gayyem wenno kabagian a biktima wenno biktima idi dayta.

Ti asawa ni Alexander, a nangaramid iti amin a kabaelanna a tumulong iti asawana, ti namakdaar: “No adda mangsarsarita iti panaglidayna ken ti pannakariknana nga isut’ awan ti mamaayna, bigbigenyo dayta a pudno.” Ti nakaro a panagliday ket saan laeng a basta aglabas a rikna wenno basta kaso iti saan a nasayaat a rikna. Dayta mabalin a mammapatay, ti awan sardayna a kabusor a mabalin a mangpilay ken mangpawad. Ti pannakabigbig iti dayta mabalin a kaipapananna ti nagdumaan iti biag ken ti ipapatay.

“Saplit iti Utekko”

Datay amin mabalin nga agsagabatayo kadagiti nasaem a pukaw, pannakapaay, ken pannakaupay. Ti panagliday ket gagangay laeng a rikna. Dika palubosan ti riknam a mangringbaw kenka, liwliwaem ti bagim, ket kamaudiananna sanguem ti nagbaliw a kasasaad. Inanamaem ti nasaysayaat a masanguanan ket di agbayag mangrugi a tagiragsakem manen ti biag. Ngem kadagiti kaso iti nakaro a panagliday daytat’ naiduma.

“Bayat iti walo a bulan awan ti ipapan panaggatang, awan aniaman, a makapasayaat ti riknak,” kuna ni Elizabeth. Ti sabali pay nga agsagsagaba, ni Carol, innayonna: “Daytat’ kasla saplit iti utekko, kasla nakaam-amak nga ulep nga agbitbitin iti tuktokko. Ikkannak iti maysa a milion a doliar, ket dayta dina pasardengen ti nakaam-amak a riknak.” Maysa a lalaki ti nagkuna a ‘mariknam a kasla nakasuotka kadagiti kasla nakoloran ti asuk nga antipara​—kasla saan a makaay-ayo ti isuamin. Kasta met, dagiti antipara addaanda kadagiti mangpadakkel a sarming, tapno dagiti parikut ti kasla mangringbaw.’

Ti panagliday ket kasla agtultuloy nga aglalaok a rikna manipud pannakarikna iti panagladingit agingga iti kinaawan namnama ken ti panagbekkel. (Kitaenyo ti kahon iti panid 4.) Ti bilang dagiti sintomas, ti kinakaroda, ken ti kapautda isu amin dagiti bambanag a mangitudo a mismo no ti kinaawan ragsak ket agbalinen a kangrunaan a panagliday.

Saan a Kanayon a Nalaka nga Ilasin

Ti panagliday ket masansan a narigat nga ilasin gapu ta ti agsagsagaba ti mabalin nga addaan kadagiti pisikal a sintomas. “Sumkil dagiti saksakak, ket no dadduma agsakit ti intero a bagik. Napanakon kadagiti adu a doktor,” kinuna ni Elizabeth. “Makumbinsirak a dida makita ti maysa a pisikal a sakit ket matayakton.” Kas ken ni Elizabeth, agarup 50 porsiento kadagiti malidliday a pasiente a mangsapul iti medikal a tulong ti agreklamo iti pisikal a sakit imbes a ti emosional a sintomas.

“Gagangay, agreklamoda iti sakit ti ulo, di pannakaturturog wenno insomnia, anorexia, panagtabbel, wenno ti nakaro a pannakabannog,” insurat ni Dr. Samuel Guze, pangulo iti Department of Psychiatry iti Washington University idiay St. Louis, “ngem awan ti sawenda maipapan iti pannakarikna iti panagliday, kinaawan namnama, wenno pannakaupay. . . . Dadduma a naliday a pasiente ti kasla di makaammo nga aglidlidayda.” Ti nakaro nga ut-ot, ti panagkuttong wenno panaglukmeg, ken ti nakapuy a seksual a tarigagay ket mairaman met kadagiti gagangay a sintomas.

Ni Dr. E. B. L. Ovuga iti Umzimkulu Hospital, iti Transkei, Sud Africa, ipadamagna a nupay no dagiti malidliday nga Africano mammano nga ipadamagda ti pannakarikna iti basol wenno ti kinaawan ti mamaayna, pudno nga agreklamoda iti aglablabes a kinaaktibo, ti pannakarikna ti ut-ot gapu iti panagsardeng, ken ti panagsakit ti bagi. Ti 1983 a report ti World Health Organization nasarakanna a kaaduan kadagiti malidliday a tattao a naadal idiay Switzerland, Iran, Canada, ken Japan addaanda amin iti kangrunaan a sintomas iti kinaawan ti ragsak, panagdanag, kinakurang iti pigsa, ken ti pampanunot a kinaawan serbina.

Ti alkohol ken ti panangabuso ti droga, agraman ti kinalulok iti sekso, ket sumagmamano laeng kadagiti pamay-an ti panangpadpadas dagiti dadduma a mangabbong iti panaglidayda. Wen, “uray pay iti panagkatawa ti puso ti mabalin nga agladingit.” (Proverbio 14:13) Daytoy ket pudno nangnangruna kadagiti agtutubo. “Dagiti nataengan agparang a malidlidayda, ngem no ti malidliday nga ubing sumrek iti kuarto, dika madlaw ti maysa a banag,” inlawlawag ni Dr. Donald McKnew iti NIMH (National Institute of Mental Health) iti maysa a panagsaludsod iti Agriingkayo! “Dayta ti makagapu a ti panagliday iti kinaubing ti di madlaw iti napaut a tiempo. Ngem no makisaritaka kadakuada maipapan iti dayta, ipalgakda ti panaglidayda.”

Kaskasdi, ti 1980’s nakitanan ti nakapatpateg a rinang-ayan iti pannakaawat ken panangagas iti panagliday. Ti misterio iti kemika iti utek ti maipalpalgaken. Dagiti panangsubok napatauddan tapno ilasin ti dadduma a kita iti panagliday. Ti pannakidangadang ti naparang-ay babaen iti panangusar kadagiti ag-agas a mangpakalma ken kadagiti sustansia a kas ti dadduma nga amino acids. Mainayon pay, ti apagbiit a pannakisarita ket sieepektibo a nausar. Sigun kadagiti sientista iti NIMH, adda iti nagbaetan ti 80 ken 90 porsiento kadagiti amin a biktima ti natulongan iti kasta unay babaen kadagiti umiso a panangagas.

Ngem ania dagiti makagapu iti makabaldado nga emosional a sakit?

[Tsart iti panid 4]

Ti Agtultuloy a Kasasaad ti Panagliday

Simple a Kinaawan Ragsak Kangrunaan a Panagliday

Rikna

Panangay-ay iti bagi, pannakaupay Pannakarikna ti kinaawan mamaayna

Nakasarak iti pagragsakan Di maragsakan, awanen ti panangipategna

Panagpampanunot

Pananggura wenno panagbabawi Panangpampanunot iti panagbekkel

Narigat a mangipamaysa iti panunot

Kapautna

Mabiit laeng (sumagmamano nga aldaw) Napaut (dua a lawas wenno ad-adu pay)

Pisikal a Sintomas

Babassit a pisikal a parparikut Panagbaliw iti ugali a pannangan ken pannaturog

Bimmannayat a panagsao wenno panaggaraw

Panagliday: Adda Amin iti Panunot ti Maysa?

TI LALAKI nagliday apaman a rinugianna ti nangtarimaan iti 200-tawenen a pagtaenganna. Saan a nasayaat ti pannaturogna ket nadlawna a karkarna a marigatan iti panangikagumaanna a manglagip. Pampanunoten ti pamiliana no ti balayna ket pinagbalayan ti dakes nga espiritu! Nadlawna a ti kadadaksan a sintomasna, nga iramanna ti sakit ti tian, ti sumaruno kadagiti panawen iti panangikkatna kadagiti daanen a pintura iti kaykayo a naikapet iti uneg ti balay. Maysa a doktor ti nakaammo a ti pannakasabidong manipud iti buli iti nagtutuon a daan a pintura a karkarusenna ti nangpataud iti panaglidayna.

Wen, no dadduma, uray pay dagiti makasabidong a bambanag ket mapabasolda iti panagliday. Kinapudnona, mabalin a masdaawkayo a makaammo a ti panagliday ti mabalin a matignay babaen iti adu a pisikal a makagapu.

Sumagmamano a tawenen ti napalabas dagiti managsirarak ti siaannad a nangusig kadagiti 100 a tattao a naawat iti maysa nga ospital iti siudad nga addaan kadagiti sikiatriko a parparikut, agraman ti panagliday. Iti 46 kadagitoy a kaso, dagiti emosional a sintomas ti masarakan a direkta a mainaig iti pisikal a saksakit. Sigun iti report iti American Journal of Psychiatry, idi naagasan dagitoy a pisikal a saksakit, 28 “ti nangipamatmat iti kasta unay ken napartak a pannakaikkat dagiti sikiatriko a sintomasda,” ket 18 ti “simmayaat iti kasta unay.”

Ti paset iti pisikal a sakit iti panagliday, nupay kasta, ket nakarikrikut. Ti kapadasan dagiti adu a dodoktor ket ti malidliday a pasiente ti mabalin met nga addaan iti pisikal a sakit a saan a mapabasol iti panaglidayna no di ket dayta ti agbalin a sentro iti pampanunotenna. Kaskasdi, ti adda iti likudan dayta a panagliday ti masapul a mataming ken maagasan.

Nupay no dadduma a pisikal a saksakit ti mabalin a mangpataud wenno mangpakaro iti emosional a saksakit, dagiti sikiatriko a sintomas ti mabalin met a mapataud kas resulta iti napalabasen a sakit. Kas pangarigan, kalpasan ti kangrunaan a pannakaopera, nangnangruna iti puso, dagiti agpapaimbag pay laeng a pasiente ti ngangngani kanayon nga agliday. No maimbagandan, gagangay a mapukawen ti panagliday. Ti pannakaparigat ti bagi gapu iti nakaro a sakit ti mabalin met a mangpataud iti panagliday. Mainayon pay, ti pannakagun-od iti allergy gapu kadagiti dadduma a taraon wenno dadduma a sustansia ti mabalin a mangpataud iti nakaro a panagliday kadagiti dadduma a tattao.

Ti pannakatawid ket maysa met a banag a makagapu no ti maysa ket makapataud kadagiti dadduma a kita iti panagliday. Nasaksakbay pay itoy a tawen, dagiti managsirarak inyanunsioda ti pannakasarak iti natawid a genetiko a depekto a patienda a mangipaay kadagiti dadduma a tattao iti nakaro a panagliday.

Mainayon pay, dadduma a medikal nga eksperto ti agkuna a manipud 10 agingga iti 20 porsiento kadagiti baro nga inna ti makapadas iti nakaro a mailasin iti klinika a panagliday. Dagiti managsirarak dida umanamong, nupay kasta, no ti panagbaliw ti hormone a manaig iti panagpasngay wenno ti emosional a rigat iti kinaina ti mangiyeg iti sakit. Dagiti nabiit pay a nasarakan ipamatmatna met a sakbay ti panagkadawyan ken ti panagtomar iti pildoras a panangtimbeng ti panagsikog ti mabalin a mangpataud iti panagliday kadagiti dadduma a babbai.

Ti agdama a panagsirarak ipalgakna met a dadduma a tattao ti agparang nga addaan kadagiti siklo ti rikna a panapanawen, a matuktukoy a kas Seasonal Affective Disorder. Dagita malidayda unay bayat ti otonio ken iti kalam-ekna. Bumannayatda ket kaaduanna nalabes ti pannaturogda, umadayuda kadagiti gagayyem ken pamilia, ken makapadasda iti panagbaliw iti ganas a mangan ken ti panagpili iti taraon. Ngem iti primavera ken kalgaw, naragsakda, aktibo, ken naparagsit, ken kaaduanna a dagitoy nasayaat ti panaggunggunayda. Dadduma ti naballigi a naagasan babaen iti kanayon a panangusar iti artipisial a silaw.

Gapuna ti panagliday ket saan a kanayon nga ‘adda iti panunot.’ Ngarud, no adda ti naliday a rikrikna, nasken ti pananggun-od iti naan-anay a medikal a pannakasukimat. Ngem ania ngay no awan ti pisikal a makagapu a masarakan?

[Kahon iti panid 6]

Dadduma a Pisikal a Makagapu iti Panagliday

Ti medikal a panagsirarak innaigna dagiti sumaganad a bambanag iti pannakapataud ti panagliday kadagiti dadduma a tattao:

Makasabidong a metal ken kemikal: buli, mercury, aluminum, carbon monoxide, ken dadduma nga insektisidio

Kurang a sustansia: dadduma a bitamina ken dagiti nasken a mineral

Makaakar a saksakit: tesis, mononucleosis, viral pneumonia, hepatitis, ken trangkaso

Saksakit iti endocrine-system: sakit iti thyroid, Cushing’s disease, hypoglycemia, ken ti diabetes mellitus

Saksakit iti central-nervous system: multiple sclerosis ken Parkinson’s disease

Ag-agas a “pagraragsakan”: PCP, marihuana, amphetamines, cocaine, heroin, ken methadone

Resita nga ag-agas: barbiturates, anticonvulsants, corticosteroids, ken dagiti hormones. Dadduma nga agas a mangagas iti alta presion, arthritis, saksakit ti puso, ken dadduma pay a sakit ti isip

(Pudno unay, saan amin a kakasta nga agas pataudenda ti panagliday, ket uray pay no adda peggad, gagangay a bassit laeng a porsiento ti apektaranna kadagidiay nga agusar iti droga iti sidong ti umiso a panangaywan ti mangngagas.)

Dagiti Sikolohikal a Makagapu

“INARAMIDKON ti amin a panangsubok, ket awan met ti nakitak,” kuna ti naanus a doktor ni Elizabeth. “Patiek a nakaro ti panaglidaymo ket naimbag dayta.”

Ni Elizabeth, a makarikna a ti parikutna ket maysa a pisikal a sakit, ti nagsiddaaw no umiso ti doktor. Pinampanunotna ti inaldaw a pannakidangadangna iti napalabas a sumagmamano a tawtawen iti nasukir, ken masansan a di matengngel, nga innem-ti-tawenna nga anakna a lalaki, a kamaudiananna ket naresita nga addaan sakit gapu iti kurang a maipapaay nga atension. “Ti inaldaw-aldaw a rigat ken panagdandanag a di agsarday kasta unay ti panangpalidayna kaniak,” impudno ni Elizabeth. “Nakagtengak iti punto a mariknak nga awanen ti namnamak ken kayatkon ti agbekkel.”

Adu a malidliday a tattao, kas ken ni Elizabeth, ti nangsango iti naisangsangayan a kaadu ti emosional a rigat. Kinapudnona, ti mabigbigbig a panagadal dagiti Briton a managsirarak a da George Brown ken Tirril Harris ti nakasarak a dagiti malidliday a babbai addaanda iti adu a “kangrunaan a pakarigatan,” kas iti di nasayaat a pagtaengan wenno ti nadadael a relasion iti pamilia, a mamitlo a daras ti kadagsenna ngem dagiti saan a malidliday a babbai. Dagitoy a pakarigatan ti nangpataud iti “kasta unay ken masansan ti di agsarday a rigat” bayat iti agarup dua a tawtawen. Ti nakaro a kapkapadasan iti panagbiag, kas iti ipapatay iti maysa a nasinged a kabagian wenno gayyem, ti nakaro a sakit wenno aksidente, ti makakigtot a dakes a damag, wenno ti pannakapukaw iti trabaho, ti mamimpat met a daras a gagangay kadagiti malidliday a babbai!

Kaskasdi, ni Brown ken ni Harris nasarakanda a ti rigat laeng dina patauden ti panagliday. Adu ti agpannuray iti panagtignay ti isip ken ti nalaka a pannakaapektar ti panunot iti indibidual.

“Kasla Awanen ti Namnama ti Isuamin”

Kas pangarigan, ni Sara, maysa a nagaget nga asawa a babai ken ti ina iti tallo nga agtutubo, ti nadangran ti likudna gapu iti mainaig iti trabaho nga aksidente. Imbaga ti doktorna a mabalin a sardenganna ti kasta unay a pisikal a panagtrabahona gapu iti natukkol a dorina. “Impagarupko a nagpatinggan ti intero a lubongko. Kankanayon nga aktiboak, atletiko a tao a makiay-ayam a kadua dagiti annakko. Pinampanunotko ti pannakapukaw daytoy ken mariknak a saanen a sumayaat dagiti bambanag. Di nagbayag napukawkon ti ragsakko iti panagbiag. Kasla awanen ti namnama ti isuamin,” impudno ni Sara.

Ti panagtignayna gapu iti aksidente ti nangiturong iti panangpanunot iti kinaawan ti namnama maipapan iti interamente a panagbiagna, ket daytoy ti nagbanag iti panagliday. Kas ti kuna ni Brown ken ni Harris, iti libroda a Social Origins of Depression: “Dayta [ti manggargari a pasamak, kas ti aksidente ni Sara] ti mabalin a mangiturong iti panangpampanunot iti kinaawan ti namnama iti kaaduan a panagbiag ti maysa. Dayta a kaaduan a rikna iti kinaawan ti namnama ti patienmi a mangporma iti sentro iti makapaliday a sakit.”

Ngem ania ti mamagbalin kadagiti adu a tattao a makarikna a dida kabaelan nga ipamusposan ti nasaem a pukaw, isu a mamagbalin kadakuada a nakaro ti panagleddaangna? Apay a ni Sara, kas pangarigan, nalaka a maapektaran iti kasta a negatibo a panagpampanunot?

‘Awan ti Mamaayko’

“Kankanayon nga awan ti panagtalekko iti bagik met laeng,” inlawlawag ni Sara. “Nakababbaba ti panagraemko iti bagik met laeng, ket mariknak a diak maikari iti aniaman nga atension.” Ti makapaliday a rikna a mainaig iti kinakurang ti panangipateg iti bagi met laeng ti masansan a nakarikrikut a banag. “Gapu iti ladingit ti puso madudog ti espiritu,” kuna ti Proverbio 15:13. Bigbigen ti Biblia a ti maldaang nga espiritu ti mabalin a pagbanaganna, saan a ti laeng rigat a mapadasanna, no di ket ti panagduadua iti unegna. Ania ti mangpataud iti nababa a panagraem iti bagi met laeng?

Dadduma a padron iti panagpampanunot ti mabukel babaen iti pannakapadakkeltayo. “Kas maysa nga ubing, pulos a didak indaydayaw dagiti dadakkelko,” impudno ni Sara. “Diak pay makalagip iti aniaman a komplimento agingga a kalpasan laeng ti panagasawak. Kas banagna, sinapulko ti anamong dagiti dadduma. Addaanak itoy nakaro a panagamak iti di pananganamong dagiti tattao.”

Ti nakaro a pannakasapul ni Sara iti pananganamong ket gagangay a kasasaad kadagiti adu a nagbalin a nakaro ti panaglidayda. Dagiti panagsirarak ipalgakda a dagita a tattao ti agannayas a mangibangon iti panagraemda iti bagida met laeng iti ayat ken pananganamong a magun-odanda kadagiti dadduma, imbes a kadagiti bukodda a naaramidan. Mabalin a pattapattaenda ti pategda iti kasaknap ti pannakaayatda wenno iti pategda iti maysa a tao. “Ti pannakapukaw iti kasta a panangsuportar,” kuna ti maysa a grupo dagiti managsirarak, “ti mangiturongto iti pannakarbek iti panagraem iti bagi met laeng ket daytoy dakkel ti epektona iti panangrugi iti panagliday.”

Panangpanunot iti Kinanaan-anay

Ti nakalablabes a pannakaseknan maipapan iti pananggun-od iti anamong dagiti dadduma masansan nga iyebkasna ti bagina iti di gagangay a pamay-an. Inlawlawag ni Sara: “Inkagumaak nga aramiden ti isuamin a banag nga umiso tapno magun-odak ti anamong a diak nagun-odan idi ubingak pay laeng. Iti sekular a pagtrabahuak, inaramidko nga umiso unay dagiti bambanag. Masapul a maaddaanak iti ‘naan-anay’ a pamilia. Addaanak iti daytoy a ladawan a masapul a suroten iti biag.” Idi isut’ naaksidente, nupay kasta, kasla awanen ti namnama ti isuamin. Kinunana pay: “Patiek a masapul a taripatuek ti pamilia ket pagamkak a no saannakon a makagunay, dagitoy saandanto nga agballigi ket dagiti tattao kunaendanto, ‘Isut’ dakes nga ina ken asawa.’”

Ti panagpampanunot ni Sara nagturong iti nakaro a panagliday. Ti panagsirarak maipapan iti personalidad dagiti naliday a tattao ipalgakna a ti kasona ket saan a naisangsangayan. Ni Margaret, a nagsagaba met iti nakaro a panagliday, inaminna: “Madanaganak maipapan iti pampanunoten dagiti dadduma maipapan kaniak. Maysaak a perpeksionista wenno mangpampanunot iti kinanaan-anay, kankanayon ti panangbantayko iti oras, kankanayon a managdandanag.” T panangisaadko iti pudno a di maibanag a nakangatngato a kalat wenno ti panagbalin a nakagaggaget unay, ket kaskasdi a di agballigi nga agbiag a maitunos iti inanamaen, isu ti ramut dagiti adu a panagliday. Mamakdaar ti Eclesiastes 7:16: “Dika aglabes nga aglinteg, dika met agsirib nga aglablabes. Apay a dadaelem koma ti bagim?” Ti panangpadas a mangipakita iti bagim met laeng a ngangngani “naan-anay” kadagiti dadduma ti mabalin a mangiturong iti makadangran a kita iti panangpabasol iti bagi met laeng.

“Awan ti Umiso a Maaramidak”

Ti panangpabasol iti bagi met laeng mabalin a positibo a tignay. Kas pangarigan, ti maysa a tao ti mabalin a matakawan gapu iti panagsolsolona a magna iti napeggad a sangakaarrubaan. Mabalin a pabasolenna ti bagina met laeng iti panangikabilna iti bagina iti kasta a kasasaad, nga ikagumaanna ti agbalbaliw ket iti kasta liklikanna ti umasping iti dayta a parikut kalpasanna. Ngem ti maysa a tao mabalin nga agpanunot pay ket pabasolenna ti bagina met laeng iti kita ti kinataona babaen iti panagkunana: ‘Basta saanak laeng a naannad a tao a di makalisi iti riribuk.’ Daytoy a kita iti panangpabasol iti bagi met laeng pagbiddutenna ti kababalin ti maysa ket pakapuyenna ti panagraemna iti bagina met laeng.

Maysa a pangarigan iti kasta a makadangran a panangpabasol iti bagi met laeng ti napasamak iti 32-años a ni Maria. Bayat iti innem a bulan isut’ nangipempen iti rurod iti in-inauna a kabsatna a babai gapu iti dida panagkinnaawatan. Maysa a rabii pinagungtanna ti kabsatna a babai iti telepono. Ti inada, idi naammuanna ti inaramid ni Maria, immawag ket sipipinget ti panangbabalawna kenkuana.

“Nakapungtotak iti nanangko, ngem ad-adda pay a naupayak iti bagik met laeng, ta naammuak a kasta unay ti panangpasakitko iti nakem ti kabsatko,” inlawlawag ni Maria. Di nagbayag kalpasanna riniawanna ti siam-ti-tawenna nga anakna a lalaki, a mangar-aramid iti kinapilio. Ti ubing a lalaki, a kalpasanna ket naupay iti kasta unay, kalpasanna kinunana kenkuana: “Mommy, kasla kayatnakon a papatayen!”

Nagladingit iti kasta unay ni Maria. Impadamagna: “Mariknak a maysaak a nakauy-uyong a tao. Pagarupek, ‘diak makaaramid iti aniaman a naimbag!’ Dayta laeng ti mapanunotko. Kalpasanna pudno a nangrugin ti nakaro a panagliday.” Ti panangpabasolna iti bagina met laeng napaneknekan a makadangran.

Daytoy kadi amin kaipapananna a tunggal maysa nga addaan iti nakaro a panagliday ket nababa ti panagraemna iti bagina met laeng? Siempre saan. Makariro dagiti makagapu ken nadumaduma. Uray pay no ti pagbanaganna ket ‘panagladingit ti puso,’ adu a rikna ti mangpataud iti daytoy, agraman ti di maikkat a pungtot, sakit ti nakem, pannakabasol​—pudno man dayta wenno nalablabes ti pannakaiyebkasna​—ken ti di marisot a pannakisuppiat kadagiti dadduma. (Proverbio 15:13) Amin dagitoy ti mabalin a mangiturong iti madudog nga espiritu, wenno panagliday.

Idi nabigbig ni Sara a ti panagpampanunotna ti ramut ti kaaduan a panaglidayna, idi damo isut’ maladingitan. “Ngem idin mariknak ti pannakabang-ar,” impudnona, “agsipud ta nabigbigko a no ti panagpampanunotko ti nangpataud iti dayta, ngarud ti panagpampanunotko mapasayaatnanto ti kasasaad.” Imbaga ni Sara a daytoy a kapanunotan ti nangparagsak kenkuana, nga inlawlawagna: “Nabigbigko a no balbaliwak ti panagpampanunotko maipapan kadagiti dadduma a bambanag, daytoy ti mangapektar iti panagbiagko manipud itan a maipaay iti pagimbagan.”

Nangaramid ni Sara kadagiti nasken a panagbalbaliw, ket naikkaten ti panaglidayna. Ni Maria, Margaret, ken ni Elizabeth nangabakda met iti pannakidangadangda. Ania a panagbalbaliw ti inaramidda?

[Blurb iti panid 10]

‘Nabigbigko a no ti panagpampanunotko ti nangpataud iti panaglidayko, daytoy ti nangipaay kaniak iti bang-ar ken liwliwa agsipud ta patiek idin a mapasayaatkonto dayta.’

[Kahon iti panid 8, 9]

Panagliday iti Kinaubing: “Tarigagayak a Matayak Koman”

Maysa a panagsaludsod ken ni Dr. Donald McKnew iti National Institute of Mental Health, isu a nagsirarak iti daytoy a tema bayat iti 20 a tawtawen.

Agriingkayo!: Kasano kasaknap ti pagarupmo daytoy a parikut?

McKnew: Maysa a nabiit pay a panagadal ti New Zealand kadagiti sangaribo nga ubbing ti nakasarak nga iti edad a siam, adda 10 porsiento kadagiti ubbing ti nakapadasen kadagiti panagliday. Ket makagun-odtayo iti kapanunotan a 10 agingga iti 15 porsiento kadagiti ages-eskuela nga ubbing ti saan a nasayaat ti rikriknada. Ti bassit a bilang ti agsagaba iti nakaro a panagliday.

Agriingkayo!: Kasano a maibagayo no ti ubing ket nakaro ti panaglidayna?

McKnew: Maysa kadagiti kangrunaan a sintomas ket saanda a maragsakan iti aniaman. Dida kayat ti rummuar ken agay-ayam wenno makikuyog kadagiti gagayyem. Saanda nga interesado iti pamilia. Makitayo ti pannakapukaw iti panangipamaysa; saanda a maipamaysa ti isipda uray pay iti programa iti telebision, ket nangnangruna pay iti homeworkda. Makitayo ti pannakarikna iti kinaawan ti mamaayna, ti personal a pannakarikna iti pannakabasol. Agpasiarda iti aglawlaw a mangibagbaga a dakesda ket awan ti mangayat kadakuada. Ket mabalin a saanda a makaturog wenno aglablabes ti pannaturogda; mapukawda ti ganasda a mangan wenno nalabes ti pannanganda. Ken makangngegkayo kadagiti pampanunot iti panagbekkel a kas iti, “Tarigagayak a matayak koman.” No makakitakayo iti panaglalaok dagitoy a sintomas, ket dayta ti nagpaut iti maysa wenno dua a lawas, ngarud sarsaritaenyo ti maipapan iti nakaro ti panaglidayna nga ubing.

Agriingkayo!: Ania dagiti kangrunaan a mangtignay iti panagliday iti kinaubing?

McKnew: No makagtengkayo kadagiti espisipiko a bambanag iti aniaman a panawen ti panagbiag ti ubing, ti kangrunaan a banag ket nalabit isu ti pukaw. Nupay no daytoy ket gagangay a kaipapananna ti pannakapkaw iti nagannak, mabalin a dayta iramanna dagiti gagayyem, asideg a kakabagian, wenno uray pay ti taraken. Ti maikadua iti pukaw ket ikabilko ti panagkapuy ken ti di pannakaawat. Makitatayo ti nakaad-adu nga ubbing a malalais ket maiparikna kadakuada nga awan serbida wenno awan ti pategda kadagiti dadakkelda. No dadduma ti ubing ti mabalin a maaramid laeng a langdet. Isut’ mapabasol iti aniaman a mapaspasamak iti pamilia basolna man wenno saan dayta. Gapuna, mariknana nga isut’ awan ti pategna. Ti sabali pay a banag isu ti madi a rikrikna ti naganak.

Agriingkayo!: Ti libro a Why Isn’t Johnny Crying?, a maysakayo kadagiti nangisurat iti dayta, kunaenna a dadduma nga ubbing a malidliday ti agus-usar iti droga ken mangabuso iti alkohol wenno delingkuenteda pay. Apay a kastoy?

McKnew: Patienmi a padpadasenda nga ilinged ti panaglidayda, uray pay kadagiti bagbagida met laeng. Ti pamay-an ti panangtamingda iti dayta ket masansan a tapno agtalinaedda nga okupado kadagiti dadduma a bambanag, kas iti panagtakaw kadagiti kotse, panagtomar kadagiti droga, wenno panaginum. Dagitoy ket pamay-an iti pananglimo iti kinadakes ti rikriknada. Kinapudnona, ti panangpadas a mangilemmeng iti panaglidayda isu ti kalalawagan a pamay-an ti nagdumaan dagiti ubbing kadagiti nataengan.

Agriingkayo!: Kasano a maibagam a dayta ket panagliday a saan a ti kinapilio laeng ti ubing?

McKnew: Babaen ti pannakisarita kadagitoy nga ubbing, a bay-an ida a mangiyebkas iti rikriknada, masansan a maammuanyo ti panaglidayda. Ket no ti panagliday siuumiso a maagasan, ti kababalinda sumayaat. Nupay no agparang ti kinapilio, ti panagliday kankanayon nga adda sadiay.

Agriingkayo!: Kasano ti pananggutugotyo iti ubing a mangiyebkas iti rikriknana?

McKnew: Umuna, pilienyo ti naulimek a tiempo ken lugar. Kalpasanna agimtuodkayo kadagiti espisipiko a salsaludsod a kas iti, ‘Adda kadi mangrirriribuk kenka?’ ‘Nabayag kadin a malidlidayka?’ ‘Naupayka kadi?’ No adda napukawna, agpannuray iti kasasaad, mabalin nga imtuodenyo ti, ‘Mailiwka kadi ken ni apongmo a baket?’ Ikkanyo ti ubing ti gundaway a mangusig kadagiti rikriknana.

Agriingkayo!: Ania ti ibagayo nga aramiden dagiti nakaro ti panaglidayda nga ubbing?

McKnew: Ibagayo dayta kadagiti dadakkelda. Ti pannakadlaw ket nakarikrikut ta kaaduanna dagiti laeng ubbing ti makaammo a malidlidayda. Dagiti nagannak ken mannursuro gagangay a dida madlaw dayta. Nakakitaakon kadagiti babbarito/babbalasitang a napan kadagiti dadakkelda ket kinunada, “Malidlidayak, kasapulak ti tulong,” ket naawatanda dayta.

Agriingkayo!: Kasano a matulongan ti naganak ti malidliday nga ubing?

McKnew: No ti panagliday ti kasla mangpakapuy, ngarud dayta ket saan a maysa a banag a masapul a tamingen iti pagtaengan, a kas met iti pneumonia. Ti makapakapuy a panagliday masapul a maipan kadagiti propesional agsipud ta mabalin a kasapulanda ti pannakaagas. Mangusarkami kadagiti panangagas iti nasursurok a kagudua kadagiti kaso a tamtamingenmi, uray pay kadagiti ubbing a lima ti tawenna. Padpadasenmi met a balbaliwan ti panagpampanunot ti ubing. Ket babaen kadagitoy a pamay-an ti panagliday ti nalawag a maagasan.

Agriingkayo!: No dayta saan a makapakapuy a sakit, ania ti maaramidan ti naganak?

McKnew: Mangaramidkayo iti napudno a panangmatmat iti bagiyo met laeng ken iti pamiliayo. Adda kadi serioso a pukaw a masapul a mapagsasaritaan ken mataming? No adda dagiti pukaw, dikay tagtagibassiten ti panagliday ti ubing. Ikkanyo ti wayawaya a mangiliwliwag kadagiti panagladingitna. Ikkanyo ti naliday nga ubing iti naisangsangayan nga atension, panangidayaw, ken pannakipagrikna. Mangipaaykayo iti kanayonan a tiempo nga isu laeng ti kaduayo. Ti nabara a pannakairamanyo kenkuana isu ti kasayaatan a porma iti panangagas.

Panangabak iti Pannakidangadang iti Panagliday

“BABAEN iti nalaing a panangiturong maitultuloyyo ti pannakidangadangyo,” kuna ti Proverbio 24:6. Ti kinalaing, saan laeng a ti naimbag a panggep, ti kasapulan tapno mangabak iti pannakidangadang. Pudno, no malidaykayo, dikay tarigagayan ti di ginagara a panangpakaro iti rikriknayo. Kas pangarigan, maysa a panagadal idi 1984 kadagiti naliday a tattao ti nakasarak a dadduma ti nagballigi iti panaglidayda babaen ti ‘panagpungtotda kadagiti dadduma a tattao, panangpabassit iti panagaburido babaen iti ad-adu nga inumen, ad-adu a kanen, ken ti panagtomar kadagiti pangpakalma a droga.’ Ti banagna: “ad-adu a panagliday ken pisikal a sintomas.”

Dadduma a naliday a tattao ti saan a nanggun-od iti nalaing a panangiturong gapu iti panagamakda a mamatmatan a nakapuy ti isipna. Kaskasdi, ti nakaro a panagliday ket saan a pagilasinan iti kinakapuy ti isip wenno ti di panagballigi iti naespirituan. Ipamatmat dagiti panagsirarak a daytoy a nakaro a sakit ti mabalin a mapasamak no adda ti di umiso a kemikal a panagandar ti utek. Agsipud ta ti pisikal a sakit ti mabalin a mangpataud iti daytoy, no nakaro ti panaglidayyo nga agpaut iti nabaybayag ngem dua a lawas, mabalin a nasaysayaat ti maaddaan iti medikal a pannakasukimat. No awan ti masarakan a pisikal a sakit a mabalin a mangpatpataud iti parikut, masansan a ti parikut ti mapasayaat babaen ti panangbalbaliw iti padron ti panagpampanunot a mapakuyogan iti umiso a pannakaagas wenno sustansia.a Ti panangabak iti pannakidangadang iti panagliday dina kaipapanan a dikayto malidayen. Ti panagliday ket paset iti biag. Kaskasdi, ti panangikagumaan ken panangammo iti aramidenyo tulongannakayonto a mangtaming a nasaysayaat iti panagliday.

Ti maysa a doktor masansan nga iresitana dagiti mangpasaranta a droga. Dagitoy dagiti droga a nadisenio a mangikkat iti di panagtimbeng ti kemikal iti bagi. Ni Elizabeth, a nadakamat sakbayna, nagusar kadagitoy, ket iti uneg ti adu a lawlawas simmayaat ti riknana. “Kaskasdi, masapul a sukayek ti positibo a kababalin a maikadua kadagiti droga,” kinunana. “Babaen ti ‘panangtulong’ iti agas, determinadoak a maimbagan. Tinaginayonko met ti inaldaw a programa iti ehersisio.”

Nupay kasta, ti panangusar kadagiti mangpasaranta a droga ket saan a kanayon a naballigi. Addada dagiti nakaro nga epekto dagiti dadduma. Ket uray no ti kemikal a panagandar ti mapasayaat, no saan a mabaliwan ti panagpampanunot, ti panagliday ket agsubli. Adu a bang-ar, nupay kasta ti dumteng no situtulokkayo . . .

Iyebkasyo dagiti Rikriknayo

Ni Sara nakaro a sinakit ti nakemna a bukodna nga aw-awiten ti rebbengen iti pamilia, agraman ti rigat iti sekular a panagtrabahona. (Kitaenyo ti panid 7.) “Ngem impempenko laeng iti unegko dagiti rikriknak,” inlawlawag ni Sara. “Idin maysa a rabii idi mariknak nga awanen ti namnamak, inawagak ti ub-ubing a kabsatko a babai, ket iti damdamo unay iti biagko, rinugiakon nga inyebkas dagiti rikriknak. Daytoy ti maysa a nagbalbaliwan, ta dayta nga awag ti nangiyeg iti pannakabang-ar.”

Gapuna, no malidliday, sapulenyo ti mannakipagrikna a tao a mabalinyo a pagipudnuan. Daytoy ket mabalin a ti asawayo, nasinged a gayyem, kabagian, ministro, doktor, wenno nasanay a manangbalakad. Maysa kadagiti nasken a bambanag iti panangparmek iti panagliday, sigun iti maysa a panagadal a naipadamag iti Journal of Marriage and the Family, isu ti “kaadda ti magun-odan a makatulong isu a pangiramananyo kadagiti rigrigatyo iti biag.”

Ti panangisaritayo kadagiti rikriknayo ket pamay-an ti panangagas a manglapped iti panunotyo iti panangpadas a mangilibak ti kinapudno iti parikut wenno ti pukaw ket, iti kasta, baybay-an dayta a saan a narisot. Ngem iyebkasyo dagiti pudno a rikriknayo. Dikay palubosan ti pannakarikna iti di umiso a kinatangsit, a tarigagayanyo ti agparang a di maamak iti rigat, a manglapped kadakayo. “Ti bantot ti puso ti maysa a tao mamagdumog kenkuana, ngem ti naimbag a sao paragsakenna,” kuna ti Proverbio 12:25. Kaskasdi, babaen laeng iti panangiyebkasyo a dagiti dadduma maawatanda ti “pakadanaganyo” ket iti kasta makaipaayda iti “naimbag a sao” a pammaregta.

“Kayatko laeng ti pannakipagrikna idi inawagak ti kabsatko a babai, ngem ad-adu pay ti nagun-odak,” linagip ni Sara. “Tinulongannak a makakita iti biddut a panagpampanunotko. Imbagana kaniak a mangipapaayak iti adu unay a rebbengen iti bagik. Nupay idi damo diak kayat a denggen daytoy, idi rinugiak nga inyaplikar ti balakadna, mariknak a ti nagdagsen nga awit naikkat.” Anian ti kinapudno dagiti sasao iti Proverbio 27:9: “Ti lana ken bangbanglo paragsakenda ti puso, kasta met ti kinasam-it ti napusuan a balakad ti gayyem ti maysa a tao.”

Adda kinasam-it iti kaadda ti maysa a gayyem wenno asawa a makisarita a prangka ket tulongannakayo a mangikabil kadagiti bambanag iti umiso a panangmatmat. Daytoy ti mabalin a makatulong kadakayo a mangipamaysa iti atensionyo iti maymaysa laeng a parikut iti maminsan. Gapuna imbes a mangikalintegankayo, ipategyo ti kasta a “nalaing a panangiturong.” Mabalin a kasapulanyo ti maysa a, kalpasan iti sumagmamano a pannakisarita, makaipaay kadagiti di mabayag a magun-odan a kalat a mangipamatmat kadagiti addang a mabalinyo nga alaen tapno masukatanyo wenno mabaliwanyo ti kasasaadyo ket mapabassit wenno maikkat ti gubuayan iti emosional a rigat.b

Ti pannakidangadang iti panagliday masansan a kasapulanna ti pannakidangadang kadagiti rikrikna a nababa a panagraem iti bagi met laeng. Kasano a maliklikan daytoy a silalaing?

Pannakidangadang iti Nababa a Panagraem iti Bagi Met Laeng

Kas pangarigan, ni Maria, kas ipakita ti immunan nga artikulo, nagliday kalpasan iti panagsusuppiat iti pamilia. Kinunana: ‘Nauyongak a tao ket awan ti aniaman nga umiso a maaramidak.’ Saan nga umiso daytoy. No inusigna koma dagiti konklusionna, mabalin a kinaritna koma dagitoy babaen iti panagrason: ‘Umiso ti panangramidko kadagiti dadduma a bambanag ket di umiso ti dadduma, kas met dagiti dadduma a tattao. Nakaaramidak ti dua a biddut, ket masapul nga ikagumaak ti agbalin nga ad-adda pay a managpanunot, ngem ditay padakkelen daytoy.’ Ti kasta a panagrason ti namagtalinaed koma iti panagraemna iti bagina met laeng.

Gapuna masansan a dayta nakaro ti panangbabalawna a makin-uneg a timek a mangkondenar kadatayo ket di umiso! Dadduma a gagangay a di umiso a kapanunotan a mangpataud iti panagliday ti nailista iti naipakuyog a kahon. Sursuruenyo nga ilasin dagita a di umiso a kapanunotan ket usigenyo ti kinaumisoda.

Ti sabali pay a biktima iti nababa a panagraem iti bagi met laeng isu ni Jean, maysa a 37-años nga agsolsolo a naganak. “Marigatanak a mangtaraken kadagiti dua nga annakko a lallaki. Ngem idi nakitak ti sabali nga agsolsolo a naganak a nagasawa, pinanunotko, ‘Mabalin nga adda banag a di umiso kaniak,’” inlawlawagna. “Babaen ti panangpampanunotko laeng kadagiti negatibo a bambanag, daytoy ti kimmaro, ket naospitalak gapu iti panagliday.”

“Kalpasan ti ipapanawko iti ospital,” intuloy a kinuna ni Jean, “nabasak iti Agriingkayo! a Setiembre 8, 1981, ti maysa a listaan dagiti ‘Pampanunot a Mabalin a Mamagliday iti Maysa.’ Rinabii a basaek ti listaan. Dadduma kadagiti di umiso a kapanunotak ket, ‘Ti pategko kas maysa a tao agpannuray iti pampanunoten dagiti dadduma maipapan kaniak,’ ‘Saanak koma a pulos masaksaktan; kanayon koma a naragsakak ken natalna ti isipna,’ ‘Masapul a naan-anayak a naganak.’ Agannayasak nga agbalin a naan-anay, gapuna no pampanunotekon ti kasta, agkararagakon ken ni Jehova a tulongannak a sumardeng a mangpampanunot iti kasta. Nasursurok a ti negatibo a panunot ket mangiturong iti nababa a panagraem iti bagi met laeng, ta ti laeng makitkitam isu ti rigrigat iti biagmo ket saanmo a makita ti naimbag nga impaay ti Dios kenka. Babaen iti panangpilitko iti bagik met laeng a mangliklik kadagiti di umiso a panagpampanunot, napagballigiak ti panaglidayko.” Dadduma kadi kadagiti pampanunotyo ti masapul a mausig ken di maawat?

Basolko Aya Dayta?

Nupay malidliday ni Alexander, nabaelanna ti nangisuro iti maysa a klase. (Kitaenyo ti panid 3.) Idi dadduma kadagiti eskuelana ti saan a nakaruar iti maysa a nagpateg nga eksamin iti panagbasa, isut’ agtarigagayen nga agbekkel. “Mariknana nga isut’ saan a nagballigi,” kuna ni Esther, ti asawana. “Imbagak kenkuana a dayta ket saanna a basol. Saan a mabalin a maaddaanka iti 100-porsiento a balligi.” Kaskasdi, ti panangringbaw ti pannakabasol ti nangpunit iti isipna ket nangiturong kenkuana iti panagbekkel. Masansan, ti kasta unay a panangpabasol ti mapataud babaen ti panangala iti di maibanag a rebbengen a maipaay iti kababalin dagiti dadduma a tattao.

Uray pay iti kaso ti maysa nga ubing, ti maysa a naganak mabalin a sibibileg nga impluensiaanna ti biagna ngem dina naan-anay a matengngel dayta. No adda di nasayaat a mapasamak kas ti implanoyo, imtuodenyo ti bagiyo met laeng: Sinarangetko aya ti di mapakpakadaan a pasamak a diak mabalin a tenglen? (Eclesiastes 9:11) Inaramidko kadi ti amin a nainkalintegan a kabaelak nga aramiden iti sidong ti limitado a pisikal, mental, ken emosional a kabaelak? Dagiti kadi pananginanamak ti nakangatngato? Masapul kadi a sursuruek ti agbalin nga ad-adda pay a nainkalintegan ken napakumbaba?​—Filipos 4:5.

Ngem ania ngay no makaaramidkayo iti serioso a biddut, ket dayta ti basolyo? Ti kadi panangriribukyo iti bagiyo iti mental a pamay-an baliwanna ti biddut? Saan kadi a situtulok ti Dios a mangpakawan kadakayo, uray “iti nawadwad,” no pudpudno nga agbabawikayo? (Isaias 55:7) No ti Dios “saan a kankanayon a mangbabalaw,” sentensiaanyo kadi ti bagiyo met laeng iti agnanayon a mental a panagsagaba gapu kadagita a panagsalungasing? (Salmo 103:8-14) Saan a ti kankanayon a panagliday no di ket ti panangala iti positibo nga addang a ‘mangpalinteg iti biddut’ ti mangay-ayo ken ni Jehova a Dios ken kasta met bang-aranna ti panaglidayyo.​—2 Corinto 7:8-11.

‘Lipaten dagiti Malikudan’

Dadduma kadagiti emosional a parparikut ti mabalin a nairamut iti napalabas, nangnangruna no dakayo ti biktima iti di umiso a pannakatrato. Situtulokkayo a mamakawan ken manglipat. ‘Saan a nalaka ti manglipat!’ mabalin a panunotenyo. Pudno, ngem nalaklaka dayta ngem ti dadaelenyo ti intero a panagbiagyo babaen ti panangpampanunot iti di maaramidan

“Lipatak dagiti malikudan ken kamakamek dagiti masanguanan,” kuna ni apostol Pablo, “Agtarayak a sipipinget nga agturong iti kalat.” (Filipos 3:13, 14) Ni Pablo dina pinampanunot ti di umiso a dalan a sinurotna iti Judaismo, agraman pay ti pananganamongna iti panangpapatay. (Aramid 8:1) Saan, impamaysana dagiti pigsana iti panagbalinna a kualipikado a maipaay iti gunggona iti masanguanan a biag nga agnanayon. Ni Maria nasursurona met ti saan a panangpampanunot iti napalabas. Naminsan pinabasolna ni nanangna iti wagas ti panangpadakkelna kenkuana. Impaganetget ni nanangna kenkuana ti kinaekselente ken ti pisikal a kinapintas; iti kasta ni Maria maysa a perpeksionista ket isut’ agimon iti napintas a kabsatna.

“Daytoy nga im-impenenna a panagimon ti ramut iti panagsusuppiat, ngem pabpabasolek ti pamiliak iti wagas ti panagtigtignayko. Idin nakagtengak iti punto a pinanunotko, ‘Kinapudnona, ania ti nagdumaanna no dayta ti basolda?’ Mabalin nga addaanak kadagiti dakes nga ug-ugali gapu iti wagas ti panangpadakkel ni Nanang kaniak, ngem ti punto ket mangaramidka iti pamusposan iti dayta! Dika itultuloy ti agtignay a kasta.” Daytoy a pannakabigbig ti nangtulong ken ni Maria a mangaramid kadagiti panangbalbaliw iti isipna tapno mangabak iti pannakidangadang a maibusor iti panagliday.​—Proverbio 14:30.

Ti Pudno a Pategyo

Kalpasan a nausig dagiti isuamin a bambanag, ti naballigi a pannakidangadang iti panagliday kasapulanna ti kaadda iti natimbeng a panangmatmat iti pategyo. “Kunak iti tunggal maysa kadakayo,” insurat ni apostol Pablo, “a dina koma ipappapan ti bagina a nangatngato unay ngem iti rebbengna a panangipapan, no di ket agpanunot a sipapakumbaba.” (Roma 12:3, Charles B. Williams) Ti ulbod a kinatangsit, ti di panangikankano kadagiti limitasiontayo, ken ti panangpampanunot iti kinaperpekto ket nalablabes a panangipapan iti bagitayo met laeng. Dagitoy a pagannayasan ti masapul a malapdan. Kaskasdi, liklikan ti panaglablabes iti kasungani a panangipapan.

Impaganetget ni Jesus ti indibidual a pateg ti tunggal maysa kadagiti ad-adalanna a kunkunana: “Saan a malako aya ti lima a billit tuleng iti maysa a centavo? Ket uray maysa kadakuada awan ti malipatan iti imatang ti Dios. Ngem uray pay dagiti buok ti uloyo addada amin a nabilang. Dikay agbuteng; napatpategkayo ngem kadagiti adu a billit tuleng.” (Lucas 12:6, 7) Kasta ti pategtayo iti Dios ta ammona ti uray kababassitan a detalye kadatayo. Ammona dagiti bambanag maipapan kadatayo a ditay ammo a mismo agsipud ta ipatpategna ti tunggal maysa kadatayo.​—1 Pedro 5:7.

Ti panangbigbig ti personal a panangipateg ti Dios kenkuana ti nangtulong ken Sara a mangparang-ay iti rikriknana iti pateg ti bagina met laeng. “Kankanayon a masmasdaawak maipapan iti Namarsua, ngem nabigbigko nga ipatpategnak kas maysa a tao. Aniaman ti aramiden dagiti annakko, aniaman ti aramiden ti asawak, kasano man ti wagas ti panangpadakkel ni nanangko ken tatangko, nabigbigko nga addaanak iti personal a pannakipagayam ken ni Jehova. Idin ti panagraemko iti bagik met laeng rimmang-ayen.”

Agsipud ta ipatpateg ti Dios dagiti ad-adipenna, ti pategtayo saan nga agpannuray iti pananganamong ti sabali a tao. Siempre, di makaay-ayo ti di maawat. Ngem no usarentayo ti panangamong wenno saan a pananganamong ti sabali a pagrukodan a mangrukod iti pategtayo, pagbalbalinentayo ti bagitayo a nalaka a biktima iti panagliday. Ni Ari David, maysa a lalaki nga inanamongan ti Dios, ket naawagan iti naminsan nga “awan ti mamaayna a lalaki,” iti literal, “awan pategna a lalaki.” Kaskasdi, nabigbig ni David a ti mangbirbirngas kenkuana addaan iti parikut, ket dina minatmatan ti komento a kas kamaudianan a pangeddeng iti kinapategna. Kinapudnona, kas ti masansan nga aramiden dagiti tattao, nagpakawan kamaudiananna ni Semei. Uray pay no adda ti mangbabalaw kadakayo a siuumiso, bigbigenyo dayta kas naiturong a maibusor iti espisipiko a banag nga inaramidyo, saan a ti pategyo kas maysa a tao.​—2 Samuel 16:7; 19:18, 19.

Ti panagadal ni Sara iti Biblia ken kadagiti naibatay-Biblia a literatura ken ti panagatender kadagiti gimgimong dagiti Saksi ni Jehova ti nangtulong kenkuana a mangisaad iti pamuon iti pannakirelasionna iti Dios. “Ngem ti nagbalbaliw a kababalinko maipapan iti kararag ti kadadakkelan a tulongko,” linagip ni Sara. “Kankanayon a pampanunotek nga agkararagtayo laeng ken ni Jehova maipapan kadagiti dadakkel a bambanag ken ditay riribuken maipapan kadagiti babassit wenno saan a napateg a parparikut. Itan mariknakon a mabalinko ti makisarita kenkuana maipapan iti aniaman a banag. No maamakak iti panangaramid iti maysa a pangngeddeng, dumawatak kenkuana iti tulong nga agbalin a nakalma ken nainkalintegan. Ad-adda pay nga agbalinak a nasingsinged kenkuana bayat ti pannakakitak a sungsungbatanna dagiti karkararagko ket tulongannak a makapagballigi iti inaldaw ken iti tunggal makakarit a kasasaad.”​—1 Juan 5:14; Filipos 4:7.

Kinapudnona, ti pannakaipanamnama a ti Dios ket personal nga addaan ti panangipateg kadakayo, maawatanna dagiti limitasionyo, ken ikkannakayonto ti bileg a mangtaming iti tunggal aldaw isu ti sekreto iti pannakidangadang a maibusor iti panagliday. Kaskasdi, no dadduma, aniaman ti aramidenyo, agpaut ti panagliday.

‘Inoran-oras’ a Panagibtur

“Pinadaskon ti isuamin, agraman dagiti nasustansia a suplemento ken dagiti pangpakalma,” insennaay ni Eileen, maysa a 47-años nga ina a nakidangadangen iti nakaro a panagliday iti adun a tawtawen. “Nasursurok a balbaliwan ti di umiso a panagpampanunot, ket daytoy ti nangtulong kaniak nga agbalin nga ad-adda a nainkalintegan a tao. Ngem nagtalinaed ti panagliday.”

Ti kinapudno nga agtalinaed ti panagliday ket kaipapananna a saankayo a makidangdangadang a silalaing. Dagiti dodoktor saanda nga ammo dagiti amin a sungbat iti panangagas iti sakit. Kadagiti dadduma a kasasaad ti panagliday ket resulta ti dadduma nga ag-agas a matomar a mangagas iti nadagsen a sakit. Gapuna, ti panangusar kadagita nga ag-agas ket maysa a kasukat gapu iti gunggona a magun-odan iti panangagas iti sabali a sakit.

Siempre, ti panangiyebkas iti rikrikna iti sabali a mannakaawat a tao ket makatulong. Kaskasdi, awan ti sabali a tao a pudno a makaammo iti kinakaro ti panagrigrigatyo. Nupay kasta ammo ti Dios ket tulongannakayo. “Ni Jehova nangipaay iti bileg tapno makapagtultuloyak a makidangadang,” impalgak ni Eileen. “Dina pinalubosan a sumukoak, ket isut’ nangipaay iti namnama.”

Babaen iti tulong ti Dios, ti emosional a panangsuportar dagiti dadduma, ken ti panangikagumaanyo a mismo, saankayto a maringbawan tapno iti kasta sumukokayo. Kabayatanna maitunosyonton ti bagiyo iti panagliday, a kas met iti pannakibagayyo iti aniaman a nadagsen a sakit. Ti panagibtur saan a nalaka, ngem posible dayta! Ni Jean, a nagtultuloy ti nakaro a panaglidayna, kinunana: “Dikam linaglagip dayta iti inaldaw-aldaw. Ad-adda ketdi nga inoran-oras.” Kada Eileen ken ni Jean, ti namnama a naikari iti Biblia ti nangtaginayon kadakuada. Ania dayta a namnama?

Maysa a Napateg a Namnama

Ti Biblia saritaenna ti maysa a tiempo iti asidegen a masanguanan inton ti Dios “punasennanto ti amin a lulua manipud iti mata ti [sangatauan], ket awanton ni patay, awanton ti sangsangit wenno rigrigat. Dagiti immuna a bambanag napalabasdan.” (Apocalipsis 21:3, 4) Ti Pagarian ti Dios ti mangiyeg iti naan-anay a pisikal ken mental a pannakaagas dagiti amin a naindagaan nga iturayanna.​—Salmo 37:10, 11, 29.

Saan laeng a ti pisikal a rigat ti maikkat no di ket ti saem ti rigat ken ti dudog ti puso mapukaw met. Ikarkari ni Jehova: “Dagiti immun-una a bambanag didanto malagipen, didanto mapanunoten. Ngem agragsakkayo ken agrag-okayo iti agnanayon iti daydiay a parsuaek.” (Isaias 65:17, 18) Anian a pannakabang-arto dayta ti sangatauan manipud kadagiti rigrigat iti napalabas ken ti mariingto iti inaldaw nga addaan iti nalitnaw a panagis-isip, a maganatan a mangtaming iti aramidda iti dayta nga aldaw! Saanton a malapdan dagiti tattao babaen iti nalidem a rikna ti kinaliday.

Babaen iti ‘kaawanen ti ipapatay, panagsangit, wenno rigrigat,’ awanton ti pannakarikna iti nasaem a pukaw ken ti inaldaw a nadagsen a rikrikna nga ita mangiturturong iti panagliday. Agsipud ta ti naayat a kinamanangngaasi, kinapudno, ken ti talna agsaknapto iti pannakilangen dagiti tattao iti maysa ken maysa, ti nakaro a panagsusuppiat agpatingganton. (Salmo 85:10, 11) Bayat ti pannakaikkat dagiti epekto iti basol, anian a dakkel a rag-o ti pannakitunosto kamaudiananna iti naan-anay a pagalagadan ti Dios iti kinalinteg ken ti maaddaan iti naan-anay a talna iti isiptayo!

Daytoy a nakaragragsak a namnama ket maysa a dakkel a pammaregta iti panagtultuloy a makidangadang, kasanoman ti kinakaro ti panagliday. Ta iti baro a lubong ti Dios, ti napagbalinen a perpekto a tao nagun-odannanton ti naan-anay a balligi iti panagliday. Anian a nagimbag a damag dayta!