Kapitulo 33

Panangukom iti Nagdakes a Balangkantis

Sirmata 11​—Apocalipsis 17:1-18

Suheto: Ti Babilonia a Dakkel ket nakasakay iti maris eskarlata nga atap nga animal a mangbuelta ken mangdadael kenkuana inton agangay

Tiempo a pannakatungpalna: Nanipud 1919 agingga iti dakkel a rigat

1. Aniat ti impalgak ti maysa kadagiti pito nga anghel ken ni Juan?

MASAPUL a maibuyat a naan-anay ti nalinteg a pungtot ni Jehova, ti pito a malukong ti pungtotna! Idi impakbo ti maikanem nga anghel ti malukongna iti ayan ti nagkauna a Babilonia, dayta ti maikanatad unay a mangisimbolo iti pannakasaplit ti Babilonia a Dakkel bayat a dagiti pasamak sipapardas nga agturongda iti ultimo a gubat ti Armagedon. (Apocalipsis 16:1, 12, 16) Agparang a daytoy met la nga anghel ti mangipalgak ita no apay ken kasano nga iwayat ni Jehova dagiti nalinteg a panangukomna. Masdaaw unay ni Juan iti sumaruno a mangngeg ken makitana: “Ket maysa kadagiti pito nga anghel nga addaan pito a malukong immay ket nakisao kaniak, a kunkunana: ‘Umayka, ipakitakto kenka ti pannakaukom ti dakkel a balangkantis a situtugaw iti adu a danum, daydiay a nakiabigan ti ar-ari ti daga, idinto ta dagidiay agnanaed iti daga nabartekda iti arak ti pannakiabigna.’”​—Apocalipsis 17:1, 2.

2. Ania ti mangipakita a “ti dakkel a balangkantis” ket (a) saan nga isu ti nagkauna a Roma? (b) saan nga isu ti dakkel a negosio? (c) maysa a narelihiosuan nga organisasion?

² “Ti dakkel a balangkantis”! Apay a makaklaat dayta a nagan? Asino daytoy a babai? Kuna dagiti dadduma a ti nagkauna a Roma ti iladladawan daytoy simboliko a balangkantis. Ngem ti Roma ket maysa a napolitikaan a turay. Makikamkamalala daytoy a balangkantis kadagiti ari iti daga, ket nabatad a karaman ditoy dagiti ari ti Roma. Malaksid iti dayta, kalpasan ti pannakadadaelna, naikuna a sangitan “ti ar-ari ti daga” ti pannakadadaelna. Saan ngarud daytoy a maysa a napolitikaan a turay. (Apocalipsis 18:9, 10) Saan met a mabalin nga iladawanna ti dakkel a negosio yantangay uray dagiti komersiante ti lubong sangitanda ti pannakadadaelna. (Apocalipsis 18:15, 16) Nupay kasta, mabasatayo a ‘babaen iti espiritistiko nga aramidna nayaw-awan dagiti amin a nasion.’ (Apocalipsis 18:23) Daytoy ti mangibatad a ti dakkel a balangkantis ket sangalubongan a narelihiosuan nga organisasion.

3. (a) Apay a saan laeng a ti Iglesia Katolika Romana wenno uray ti intero a Kakristianuan ti isimsimbolo ti dakkel a balangkantis? (b) Aniada a Nababiloniaan a doktrina ti masarakan kadagiti kaaduan a relihion ti Oriente agraman kadagiti sekta ti Kakristianuan? (c) Ania ti inamin ti Romano Katoliko a kardinal a ni John Henry Newman no maipapan iti nagtaudan dagiti adu a doktrina, seremonia, ken kaugalian ti Kakristianuan? (Kitaem ti footnote.)

³ Ania a narelihiosuan nga organisasion? Isu kadi ti Iglesia Romana Katolika, kas ipagarup dagiti dadduma? Wenno isu kadi ti interamente a Kakristianuan? Saan, yantangay iyaw-awanna dagiti amin a nasion, isu ket dakdakkel pay ngem dagitoy. Kinapudnona, isu dayta ti intero a sangalubongan nga imperio ti palso a relihion. Nairamut dayta kadagiti misterio ti Babilonia kas paneknekan dagiti adu a Nababiloniaan a doktrina ken kaugalian a gagangay kadagiti relihion iti intero a daga. Kas pagarigan, masarakan kadagiti kaaduan a relihion ti Oriente agraman kadagiti sekta ti Kakristianuan ti pammati iti imortalidad ti kararua, iti impierno a pagtutuokan, ken iti trinidad a didiosen. Ti palso a relihion, a nayinaw iti nagkauna a siudad ti Babilonia nasurok nga 4,000 a tawenen ti napalabas, ket dimmakkel agingga a nagbalin a higante iti kaaldawantayo, isut’ gapuna a mayanatup la unay a maawagan iti Babilonia a Dakkel.a Ngem apay a napanaganan iti makasubkar a termino a “ti dakkel a balangkantis”?

4. (a) Kadagiti ania a pamay-an a nakikamalala ti nagkauna nga Israel? (b) Iti ania a nakadkadlaw a wagas a nakikamalala ti Babilonia a Dakkel?

⁴ Idi panawen ni Nabucodonosor, nadanon ti Babilonia (wenno Babel, kayatna a sawen, “Riribuk”) ti alimpatok ti kinatan-okna. Maysa idi a narelihiosuan ken napolitikaan nga estado nga addaan iti nasurok a sangaribu a templo ken kapilia. Naturay dagiti papadina. Nupay nabayag nga awanen ti Babilonia kas pannakabalin ti lubong, adda pay laeng ti narelihiosuan a Babilonia a Dakkel, ket kas iti nagkauna a Babilonia, ikagkagumaanna pay laeng nga impluensiaan ken iturong dagiti napolitikaan a gannuat. Ngem anamongan kadi ti Dios ti pannakinamin ti relihion iti politika? Iti Hebreo a Kasuratan, nakuna a ti Israel ket agbalbalangkantis no makinamin iti palso a panagdaydayaw ken no makialiansa kadagiti nasion imbes nga agtalek ken Jehova. (Jeremias 3:6, 8, 9; Ezequiel 16:28-30) Makikamkamalala met ti Babilonia a Dakkel. Nakadkadlaw ta inaramidna ti amin a pamuspusan tapno maimpluensiaan ken maiturayanna dagiti ari ditoy daga.​—1 Timoteo 4:1.

5. (a) Ania a pannakaitan-ok ti pagay-ayat dagiti relihioso a klero? (b) Apay a ti panagtarigagay iti nailubongan a kinatan-ok ket nabatad a maisupadi iti sasao ni Jesu-Kristo?

⁵ Iti kaaldawantayo, masansan nga agkampania dagiti narelihiosuan a lider para kadagiti nangato a saad iti gobierno, ket iti dadduma a pagilian, agsaadda pay iti gobierno, nga agakemda pay ketdi kas miembro ti gabinete. Idi 1988, dua a nalatak a klero a Protestante ti nagkandidato para iti saad a presidente ti Estados Unidos. Dagiti lider a kameng ti Babilonia a Dakkel pagay-ayatda ti maitan-ok; dagiti retratoda ket masansan nga agparang kadagiti periodiko bayat a makilanglangenda kadagiti mabigbigbig a politiko. Maisupadi iti dayta, liniklikan ni Jesus ti makinamin iti politika ket kinunana maipapan kadagiti adalanna: “Saanda a paset ti lubong, a kas kaniak saanak a paset ti lubong.”​—Juan 6:15; 17:16; Mateo 4:8-10; kitaem met ti Santiago 4:4.

‘Panagbalangkantis’ iti Moderno a Panawen

6, 7. (a) Kasano a nagun-odan ti Partido a Nazi ni Hitler ti turay idiay Alemania? (b) Kasano a nakatulong ti katulagan ti Vatican ken ti Nazi nga Alemania tapno magun-od ni Hitler ti tartarigagayanna a pannakabalin a mangituray iti lubong?

⁶ Gapu iti pannakibiangna iti politika, nakaro a panagsagaba ti impalak-am ti dakkel a balangkantis iti sangatauan. Panunotem, kas pagarigan, dagiti pasamak a nangiturong iti pannakagun-od ni Hitler iti pannakabalin kas agturay iti Alemania​—dagiti nakaap-aprang a pasamak nga uray la a tarigagayan dagiti dadduma a maikkat koma dagita kadagiti libro ti historia. Idi Mayo 1924, inokupar ti Partido a Nazi ti 32 a puesto iti Aleman a Reichstag. Idi Mayo 1928 nagbalin laengen daytoy a 12 a puesto. Nupay kasta, ti Great Depression linapunosna ti lubong idi 1930; kas pananggundaway iti daytoy, nakaskasdaaw ti iyuungar dagiti Nazi, ket naalada ti 230 kadagiti 608 a puesto iti eleksion ti Alemania idi Hulio 1932. Di nagbayag kalpasanna, timmulong kadagiti Nazi ti dati a chancellor a ni Franz von Papen, a Kabaliero ti Papa. Sigun kadagiti historiador, inar-arapaap ni von Papen ti pannakaipasdek ti baro a Nasantuan nga Imperio ti Roma. Saan a nagballigi ti ababa a panagtakemna kas chancellor, isu a babaen kadagiti Nazi ninamnamana a magun-odanna ti pannakabalin. Idi Enero 1933, nakagun-od iti suporta para ken ni Hitler manipud kadagiti nabileg a negosiante, ket babaen kadagiti nasikap a pamay-anna, siniguradona a ni Hitler ti agbalin a chancellor iti Alemania idi Enero 30, 1933. Isu a mismo ti nagbalin a vice-chancellor ket isu ti inusar ni Hitler a manggun-od iti suporta dagiti Katoliko idiay Alemania. Iti uneg ti dua a bulan a kaaddana iti poder, winaswas ni Hitler ti parliamento, impisokna dagiti rinibu a lider ti oposision kadagiti kampo konsentrasion, sa rinugianna ti napanayag a kampania a panangirurumen kadagiti Judio.

⁷ Idi Hulio 20, 1933, nakadkadlaw ti impakita ti Vatican nga interesna iti bumilbileg a puersa dagiti Nazi. Pinirmaan ni Cardinal Pacelli (a nagbalin a Papa Pio XII) ti maysa a katulagan idiay Roma iti nagbaetan ti Vatican ken ti Nazi nga Alemania. Kas pannakabagi ni Hitler, ni von Papen ti nangpirma iti dokumento ket sadiay nga impaay ni Pacelli ken von Papen ti kangatuan a dekorasion ti papa a Grand Cross of the Order of Pius.b Iti librona a Satan in Top Hat, kastoy ti insurat ni Tibor Koeves maipapan iti dayta: “Ti Katulagan ket dakkel a panagbiktoria para ken ni Hitler. Daytoy ti kaunaan a moral a suporta a naawatna manipud iti sabali a pagilian, ket naggapu pay daytoy iti katan-okan a gubuayan.” Sagudayen ti katulagan nga isanud ti Vatican ti suportana iti Catholic Center Party ti Alemania, ket iti kasta aprobaranna ti “nagkaykaysa nga estado” ti agsolsolo a partido ni Hitler.c Mainayon pay, sagudayen ti artikulo 14 dayta a katulagan: “Sa la maaprobaran ti pannakadutok dagiti arsobispo, obispo, ken dagiti kas kadagita no ti gobernador nga impatugaw ti Reich ket siguradonan a saan a mapagduaduaan ti napolitikaan a takderda.” Idi arinunos ti 1933 (nga improklamar ni Papa Pio XI kas “Nasantuan a Tawen”), nagdakkel ti naaramidan ti suporta ti Vatican tapno magun-od ni Hitler ti tartarigagayanna a pannakabalin a mangituray iti lubong.

8, 9. (a) Ania ti reaksion ti Vatican agraman ti Iglesia Katolika ken dagiti klerona iti kinadangkok dagiti Nazi? (b) Ania a surat ti inruar dagiti Aleman a Katoliko nga obispo idi rugrugi ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat? (c) Ania ti imbunga ti pannakibiang ti relihion iti politika?

⁸ Nupay nagprotesta idi ti sumagmamano a padi ken madre gapu iti kinadangkok ni Hitler​—ken nagsagabada gapu iti dayta​—ti Vatican agraman ti Iglesia Katolika ken ti buyot dagiti klerona sinuportaranda ti nadawel a turay dagiti Nazi iti aktibo man wenno nalimed a pamay-an, nga imbilangda dayta a sarikedked maibusor iti panagsaknap ti Komunismo iti intero a lubong. Bayat a sitatalged nga adda idiay Vatican, ni Papa Pio XII dina pulos binabalaw ti pannakaikisap dagiti Judio ken ti nadawel a pannakaidadanes dagiti Saksi ni Jehova ken dadduma pay. Maisupadi iti dayta ti inaramid ni Papa Juan Paulo II idi binisitana ti Alemania idi Mayo 1987 ta pinadayawanna ti takder ti maysa a napasnek a padi a nangkontra idi kadagiti Nazi. Ania ti ar-aramiden idi ti rinibu a dadduma pay a klero nga Aleman bayat ti narungsot a panagturay ni Hitler? Maammuantayo ti sungbat babaen ti maysa a surat kadagiti parokia a naggapu kadagiti Katoliko nga obispo ti Alemania idi Setiembre 1939, idi rugrugi ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Kastoy ti kuna ti dadduma a pasetna: “Iti daytoy a kritikal a tiempo, ibalakadmi kadagiti Katoliko a soldadotayo nga aramidenda ti annongenda kas panagtulnog iti Fuehrer ket sidadaanda koma a mangisakripisio iti interamente a katataoda. Agpakpakaasikami kadagiti Matalek a makipagkaykaysada koma nga agkararag tapno iti Kaasi ti Dios agballigi daytoy a gubat.”

⁹ Ti kasta a diplomasia dagiti Katoliko iladawanna ti klase ti panagbalangkantis ti relihion iti unos ti 4,000 a tawenen a panangal-aliogna iti napolitikaan nga Estado tapno ad-adda a bumileg ken agpaay iti pagsayaatanna. Dagiti kasta a pannakibiang ti relihion iti politika rinubrobanna ti gubat, panangidadanes, ken ti nakaro a panagsagaba ti tao. Anian a ragsak ti sangatauan ta asidegen ti panangukom ni Jehova iti dakkel a balangkantis. Sapay koma ta maiwayaten dayta iti saanen a mabayag!

Situtugaw iti Adu a Danum

10. Ania dagiti “adu a danum” a pagpampannurayan ti Babilonia a Dakkel a kas salaknibna, ket ania ti mapaspasamaken kadagita?

¹⁰ Ti nagkauna a Babilonia ket nagsaad iti adu a danum​—ti Karayan Eufrates ken adu a kanal. Nagserbi dagitoy a salaknib kenkuana ken gubuayan met ti komersio a namataud iti kinabaknangna, agingga nga iti maysa la a rabii, nagmagada. (Jeremias 50:38; 51:9, 12, 13) Agpampannuray met ti Babilonia a Dakkel kadagiti “adu a danum” a mangsalaknib ken mangpabaknang kenkuana. Dagitoy a simboliko a danum isuda “dagiti ili ken dagiti bunggoy ken dagiti nasion ken dagiti pagsasao,” kayatna a sawen, dagiti binilion a tattao a dinominaranna ken pangnamnamaanna iti material a suporta. Ngem agmagmaga metten dagitoy a danum, wenno isansanuddan ti suportada.​—Apocalipsis 17:15; idiligmo ti Salmo 18:4; Isaias 8:7.

11. (a) Kasano a ti nagkauna a Babilonia ‘binartekna ti intero a daga’? (b) Kasano a ti Babilonia a Dakkel ‘binartekna ti intero a daga’?

¹¹ Kanayonanna, nailadawan ti Babilonia idi ugma kas “nabalitokan a kopa iti ima ni Jehova, a barbartekenna ti intero a daga.” (Jeremias 51:7) Ti nagkauna a Babilonia pinilitna dagiti kabangibang a nasion a mangtilmon kadagiti ebkas ti pungtot ni Jehova idi pinarmekna ida iti namilitariaan a wagas, a pinaglusdoyna ida a kas kadagiti tao a nabartek. Iti dayta a pamay-an, nagserbi kas instrumento ni Jehova. Nangparmek met ti Babilonia a Dakkel agingga a nagbalin a sangalubongan nga imperio. Ngem nalawag a saan nga us-usaren ti Dios kas instrumentona. Imbes ketdi, pagserserbianna dagiti “ar-ari ti daga” a nakikamalalaanna iti naespirituan. Pinennekna dagitoy nga ar-ari babaen ti panangusarna kadagiti inuulbod a doktrinana ken kadagiti mangadipen nga ar-aramidna tapno ti kaaduan a tattao, “dagidiay agnanaed iti daga,” aglusdoyda a kasla nabartek, a situtulok nga agtulnog kadagiti agtuturayda.

12. (a) Kasano a ti maysa a paset ti Babilonia a Dakkel idiay Japan ket nakabasol iti nakaro a panangibuyat iti dara idi Maikadua a Sangalubongan a Gubat? (b) Iti ania a pamay-an nga immes-es “dagiti danum” a mangsupsuportar iti Babilonia a Dakkel idiay Japan, ket ania ti resultana?

¹² Iti daytoy a banag, nalatak nga ehemplo ti Shinto a Japan. Ti nadoktrinaan a soldado a Hapones ibilangna a pakaidayawanna unay no matay para iti emperadorna​—ti kangatuan a didiosen ti Shinto. Idi Maikadua a Sangalubongan a Gubat, agarup 1,500,000 a soldado a Hapones ti natay; gapu la iti maymaysa a tao, imbilangda a pakaibabainanda no sumukoda. Ngem gapu iti pannakaabak ti Japan, kapilitan a tinallikudan ni Emperador Hirohito ti kinadiosna. Nagresulta daytoy iti nakadkadlaw a panages-es dagiti “danum” a nangsuporta iti Shinto a paset ti Babilonia a Dakkel​—anian, ta kalpasan daytoy nga inaprobaran ti Shintoismo ti pannakaibukbok dagiti tinimtimba a dara iti paggugubatan iti deppaar ti Pacifico! Daytoy nga ikakapuy ti impluensia ti Shinto inikkanna met iti gundaway ti nasurok a 200,000 a Hapones kadagiti kallabes a tawen nga agbalin a dedikado ken bautisado a ministro ni Soberano nga Apo Jehova. Kaaduan kadagitoy ket dati a Shintoista ken Budista.

Nakasakay ti Balangkantis iti Animal

13. Ania ti nakaskasdaaw a nakita ni Juan idi isu ket impan ti anghel babaen ti pannakabalin ti espiritu iti maysa a let-ang?

¹³ Ania pay ti ibuksilan ti padto no maipapan iti dakkel a balangkantis ken ti pagtungpalanna? Kastoy ti nalawag a panangiladawan ni Juan iti nakitana: “Ket impannak [ti anghel] babaen ti pannakabalin ti espiritu iti maysa a let-ang. Ket nakitak ti maysa a babai a situtugaw iti eskarlata ti marisna nga atap nga animal a napno iti natabbaaw a nagnagan, ken addaan iti pito nga ulo ken sangapulo a sara.”​—Apocalipsis 17:3.

14. Apay a maikanatad a naipan ni Juan iti maysa a let-ang?

¹⁴ Apay a naipan ni Juan iti maysa a let-ang? Ti immun-una a pannakaipakaammo ti pannakadadael ti nagkauna a Babilonia ket nadeskribir kas “maibusor iti let-ang ti baybay.” (Isaias 21:1, 9) Maysa daytoy a maitutop a pakdaar a, nupay nagadu a danum ti nagserbi a proteksionna, agbalin ti nagkauna a Babilonia a naganggangan a langalang. Maikanatad ngarud nga iti sirmatana, naipan ni Juan iti let-ang tapno makitana ti pagtungpalanto ti Babilonia a Dakkel. Masapul nga agbalin met a langalang. (Apocalipsis 18:19, 22, 23) Ngem nasdaaw ni Juan iti nakitana sadiay. Saan nga agmaymaysa ti dakkel a balangkantis! Sisasakay iti nakabutbuteng nga atap nga animal!

15. Ania ti nagdumaan ti atap nga animal iti Apocalipsis 13:1 ken daydiay nadakamat iti Apocalipsis 17:3?

¹⁵ Daytoy nga atap nga animal ket addaan iti pito nga ulo ken pito a sara. Daytoy met laeng kadi daydi atap nga animal nga immun-una a nakita ni Juan, nga addaan met iti pito nga ulo ken sangapulo a sara? (Apocalipsis 13:1) Saan, agdumada. Maris eskarlata daytoy nga atap nga animal ken, saan a kas iti immun-una nga atap nga animal, awanan daytoy kadagiti korona. Imbes nga iti laeng ulona ti pakakitaan kadagiti natabbaaw a nagnagan, daytoy ket “napno iti natabbaaw a nagnagan.” Nupay kasta, adda la ketdi pakainaigan daytoy nga atap nga animal iti daydiay immun-una; saan a naiparparna laeng dagiti pagpadaanda.

16. Ania ti maris eskarlata nga atap nga animal, ket ania ti naikuna maipapan iti panggepna?

¹⁶ Ania, ngarud, daytoy baro nga atap nga animal a maris eskarlata? Isu la ketdi dayta ti ladawan ti atap nga animal a timmaud babaen ti panangidagadag ti Anglo-Americano nga atap nga animal a dua ti sarana a kas iti karnero. Kalpasan a nabukel ti ladawan, ti dua ti sarana nga atap nga animal ket napalubosan a mangted iti anges iti ladawan ti atap nga animal. (Apocalipsis 13:14, 15) Ita, makitan ni Juan ti sibibiag, umang-anges a ladawan. Iladladawan dayta ti organisasion a League of Nations (Liga de Naciones) a pinartuat ti dua ti sarana nga atap nga animal idi 1920. Ninamnama idi ni Presidente Wilson ti Estados Unidos a ti Liga ti “mangipakat iti hustisia para iti amin a tao ken ikkatenna nga agnanayon ti pangta ti gubat.” Idi nakaungar dayta kas ti United Nations kalpasan ti maikadua a sangalubongan a gubat, panggep ti karta daytoy a “taginayonen ti sangalubongan a talna ken talged.”

17. (a) Iti ania a wagas a ti simboliko a maris eskarlata nga atap nga animal ket napno iti natabbaaw a nagnagan? (b) Asino ti sisasakay iti maris eskarlata nga atap nga animal? (c) Kasano a ti Nababiloniaan a relihion ket nainaigen manipud pay idi damo iti League of Nations ken iti sunona?

¹⁷ Iti ania a wagas a napno iti natabbaaw a nagnagan daytoy a simboliko nga atap nga animal? Daytoy ngamin a sangalubongan nga idolo ti impasdek dagiti tattao kas sandi ti Pagarian ti Dios​—a mangaramid iti kuna ti Dios a ti laeng Pagarianna ti makaaramid. (Daniel 2:44; Mateo 12:18, 21) Nupay kasta, ti karkarna iti sirmata ni Juan ket sisasakay ti Babilonia a Dakkel iti maris eskarlata nga atap nga animal. Kas naipadto, ti Nababiloniaan a relihion, nangnangruna ti Kakristianuan, innaigna ti bagina iti League of Nations ken iti sunona. Manipud pay idi Disiembre 18, 1918, ti maaw-awagan itan kas National Council of the Churches of Christ in America inanamonganna ti deklarasion, a kastoy ti kuna ti dadduma a pasetna: “Ti kasta a Liga ket saan laeng a maysa a napolitikaan a pamuspusan; imbes ketdi, isu dayta ti napolitikaan nga ebkas ti Pagarian ti Dios ditoy daga. . . . Ti Simbaan ti makaited iti espiritu ti naimbag a nakem, a no awan dayta saan a makapagbayag ti League of Nations. . . . Ti League of Nations ket nairamut iti Ebanghelio. Kas iti Ebanghelio, rantana nga ipaay ti ‘talna ditoy daga, naimbag a nakem kadagiti tao.’”

18. Kasano nga impakita dagiti klero ti Kakristianuan ti suportada iti League of Nations?

¹⁸ Idi Enero 2, 1919, kastoy ti parupa a paulo ti San Francisco Chronicle: “Ipakpakaasi ti Papa ti Pannakaanamong ti League of Nations ni Wilson.” Idi Oktubre 16, 1919, 14,450 a klero manipud kadagiti kangrunaan a denominasion ti nagpirma iti petision a naidatag iti Senado ti Estados Unidos, a mangidagdagadag iti Senado nga “anamonganna ti naaramid idiay Paris a katulagan iti kappia a naglaon iti katulagan maipapan iti liga dagiti nasion.” Nupay di inanamongan ti Senado ti Estados Unidos dayta a katulagan, intultuloy dagiti klero ti Kakristianuan nga inkampania ti Liga. Ket kasano a naangay ti inagurasion ti Liga? Kastoy ti kuna ti naipablaak a damag manipud Switzerland, a napetsaan iti Nobiembre 15, 1920: “Ti panangrugi ti immuna nga asamblea ti League of Nations ket nayanunsio iti alas onse itay bigat babaen ti panagbatingting ti amin a kampana ti simbaan iti Geneva.”

19. Idi nagparang ti maris eskarlata nga atap nga animal, ania ti inaramid ti klase Juan?

¹⁹ Ti kadi klase Juan, a kakaisuna a grupo ditoy daga a sigagagar a nangakseptar iti iyaay ti Mesianiko a Pagarian, nakiraman iti Kakristianuan a nagrukbab iti dayta maris eskarlata nga atap nga animal? Adayo a kasta! Iti Domingo, Setiembre 7, 1919, iti maysa a kombension ti ili ni Jehova idiay Cedar Point, Ohio, naitampok ti palawag publiko a “Ti Namnama ti Masmasnaayan a Sangatauan.” Iti sumuno nga aldaw, impadamag ti Sandusky Star-Journal nga iti diskurso ni J. F. Rutherford iti imatang ti agarup 7,000 a tattao “impaganetgetna a sigurado a saan a maragsakan ti Apo iti dayta a Liga . . . gapu ta dagiti klero​—Katoliko ken Protestante​—nga agkunkuna a pannakabagi ida ti Dios ket tinallikudanda ti panggepna ket inanamonganda ti League of Nations, nga indayawda dayta kas napolitikaan nga ebkas ti pagarian ni Kristo ditoy daga.”

20. Apay a panagtabbaaw ti panangidayaw dagiti klero iti League of Nations kas “napolitikaan nga ebkas ti Pagarian ti Dios ditoy daga”?

²⁰ Ti makapaupay a pannakapaay ti League of Nations ti nagserbi koma a pakdaar kadagiti klero a dagiti kasta a binuangay ti tao nga organisasion ket saan a paset ti Pagarian ti Dios ditoy daga. Anian a panagtabbaaw no ibilangda a kasta! Pinagparangda a kas man la adda paset ti Dios iti dayta a nagkaro ti pannakapaayna a Liga. No maipapan iti Dios, “naan-anay ti aramidna.” Ti nailangitan a Pagarian ni Jehova iti sidong ni Kristo​—saan ket a ti grupo dagiti agririri a politiko, nga adu kadakuada ti ateista​—ti usaren ti Dios a mangyeg iti talna ken mangibanag iti pagayatanna ditoy daga a kas sadi langit.​—Deuteronomio 32:4; Mateo 6:10.

21. Ania ti mangipakita a supsuportaran ken idaydayaw ti dakkel a balangkantis ti United Nations a suno ti Liga?

²¹ Komusta met ngay ti United Nations a suno ti Liga? Iti rugrugina pay laeng, nagsakay met a dagus kenkuana ti dakkel a balangkantis, a nakadkadlaw nga addaan met iti nasinged a relasion kenkuana ken padpadasenna pay nga iturong ti masakbayanna. Kas pagarigan, iti maika-20 nga anibersariona, idi Hunio 1965, dagiti pannakabagi ti Iglesia Katolika Romana ken ti Eastern Orthodox Church, agraman dagiti Protestante, Judio, Hindu, Budista, ken Muslim​—a nakuna nga inrepresentarda ti dua a bilion iti populasion ti daga​—nagtitiponda idiay San Francisco tapno rambakanda ti panangsuporta ken panangdayawda iti UN. Idi simmarungkar ni Papa Paulo VI iti UN idi Oktubre 1965, dineskribirna dayta kas “katan-okan kadagiti amin nga internasional nga organisasion” sana innayon: “Ibilang dagiti tattao ditoy daga a ti United Nations ti maudi a pangnamnamaan iti tunos ken kappia.” Ti sabali pay a bimmisita a papa, a ni Papa Juan Paulo II, kinunana iti diskursona iti UN idi Oktubre 1979: “Sapay koma ta agtalinaed ti United Nations a katan-okan nga organisasion para iti talna ken hustisia.” Nakadkadlaw ta iti diskursona, dandani pulos a saan a nadakamat ti papa ti maipapan ken ni Jesu-Kristo wenno iti Pagarian ti Dios. Iti ibibisitana idiay Estados Unidos idi Setiembre 1987, impadamag ti The New York Times nga “adu ti nasao ni Juan Paulo maipapan iti positibo a papel ti United Nations iti pannakaitandudo . . . ‘ti baro a sangalubongan a panagkaykaysa.’”

Maysa a Nagan, Maysa a Misterio

22. (a) Ania a kita ti animal ti napili ti dakkel a balangkantis a pagsakayan? (b) Kasano ti panangdeskribir ni Juan iti simboliko a balangkantis a Babilonia a Dakkel?

²² Madamdama pay, maammuan ni apostol Juan a napeggad ti animal a napili ti dakkel a balangkantis a pagsakayan. Nupay kasta, inturongna nga umuna ti atensionna iti mismo a Babilonia a Dakkel. Nagarbo ti langana, ngem anian a makapasubkar a kitaen! “Ket ti babai nakawesan iti purpura ken eskarlata, ket naarkosan iti balitok ken napateg a bato ken kadagiti perlas ket adda iti imana ti maysa a nabalitokan a kopa a napno iti makarimon a bambanag ken iti narugit a bambanag ti pannakiabigna. Ket iti mugingna naisurat ti maysa a nagan, maysa a misterio: ‘Babilonia a Dakkel, ti ina dagiti balangkantis ken ti makarimon a bambanag iti daga.’ Ket nakitak a ti babai nabartek iti dara dagiti sasanto ken iti dara dagiti saksi ni Jesus.”​—Apocalipsis 17:4-6a.

23. Ania ti kompleto a nagan ti Babilonia a Dakkel, ket ania ti kaipapanan dayta?

²³ Kas iti kostumbre iti nagkauna a Roma, mailasin daytoy a balangkantis babaen iti nagan iti mugingna.d Atiddog dayta a nagan: “Babilonia a Dakkel, ti ina dagiti balangkantis ken ti makarimon a bambanag iti daga.” “Maysa a misterio” dayta a nagan, nga adda nalimed a kaipapananna. Ngem iti tiempo nga inkeddeng ti Dios, maibuksilan dayta a misterio. Kinapudnona, nangted ti anghel iti umdas nga impormasion ken ni Juan tapno dagiti adipen ni Jehova ita maawatanda ti naan-anay a kaipapanan daytoy mangiladawan a nagan. Naammuantayo a ti Babilonia a Dakkel buklenna ti amin a palso a relihion. Isu ti “ina dagiti balangkantis” agsipud ta kasla annakna amin dagiti indibidual a palso a relihion ditoy lubong, agraman dagiti adu a sekta ti Kakristianuan, ta kas kenkuana, nainaigda met iti naespirituan a panagbalangkantis. Isu met ti ina “ti makarimon a bambanag” ta impasngayna dagiti nakarimrimon nga annak a kas iti idolatria, espiritismo, panagpadles, astrolohia, panagpalad, panagidaton iti tao, panagbalangkantis iti templo, panagbartek kas pammadayaw kadagiti didiosen, ken dadduma pay a naalas nga aramid.

24. Apay a maikanatad a ti Babilonia a Dakkel ket nailadawan a nakakawes iti “purpura ken eskarlata” ken “naarkosan iti balitok ken napateg a bato ken kadagiti perlas”?

²⁴ Nakakawes ti Babilonia a Dakkel kadagiti naarian a kolor a “purpura ken eskarlata” ken “naarkosan iti balitok ken napateg a bato ken kadagiti perlas.” Anian a maitutop! Utobem laengen dagiti amin a naranga a patakder, dagiti saan a gagangay nga estatua ken naikuadro a ladawan, dagiti agkakangina nga imahen, ken dadduma pay a narelihiosuan nga alikamen, agraman dagiti nakaad-adu a sanikua ken kuarta, a naurnong dagiti relihion ditoy lubong. Idiay man Vatican, wenno iti imperio ti ebanghelismo iti TV a naisentro idiay Estados Unidos, wenno kadagiti agkakadaeg a wat ken templo iti Oriente, ti Babilonia a Dakkel ket nakaurnong​—ken adda dagiti tiempo a napukawan​—iti dakkel a kinabaknang.

25. (a) Ania ti isimbolo dagiti linaon ti “nabalitokan a kopa a napno iti makarimon a bambanag”? (b) Iti ania nga anag a nabartek ti simboliko a balangkantis?

²⁵ Ita, kitaem ti ig-iggaman ti balangkantis. Nalabit nga uray la nakigtot ni Juan iti nakitana ​—maysa a nabalitokan a kopa “a napno iti makarimon a bambanag ken iti narugit a bambanag ti pannakiabigna”! Daytoy ti kopa a naglaon “iti arak ti unget ti pannakiabigna” a pinangbartekna kadagiti amin a nasion. (Apocalipsis 14:8; 17:4) Kasla nagranga ti makinruar nga itsurana, ngem makarimon, narugit dagiti linaonna. (Idiligmo ti Mateo 23:25, 26.) Linaon daytoy a kopa ti amin a narugit nga aramid ken kinaulbod nga us-usaren ti dakkel a balangkantis a pangsulbog kadagiti nasion tapno maipasidongda iti impluensiana. Ti lallalo pay a makapasubkar ket nakita ni Juan a naulaw ti mismo a balangkantis gapu iti pannakabartekna iti dara dagiti adipen ti Dios! Kinapudnona, adda a mabasatayo a “nasarakan kenkuana ti dara dagiti mammadto ken dagiti sasanto ken dagidiay amin a napapatay ditoy daga.” (Apocalipsis 18:24) Pudno a nakaro unay ti basolna a panangibukbok iti dara!

26. Ania ti pammaneknek a nakabasol ti Babilonia a Dakkel iti nakaro a panangibukbok iti dara?

²⁶ Iti panaglabas dagiti siglo, nakaad-adu a dara ti imbukbok ti sangalubongan nga imperio ti palso a relihion. Kas pagarigan, idiay Japan idi Edad Media, pinagbalinda a sarikedked dagiti templo idiay Kyoto, ket immararaw dagiti soldado a monghe iti “nasantuan a nagan ni Buddha” bayat ti panaggugubatda agingga a nagayus ti dara kadagiti kalsada. Iti maika-20 a siglo, nagmartsa dagiti klero ti Kakristianuan a kadua dagiti armada ti pagilianda, sa nagpipinnatay dagitoy, a nangkettel iti biag ti di kumurang a sangagasut a milion a tattao. Idi Oktubre 1987 kinuna daydi presidente ti Estados Unidos a ni Nixon: “Ti maika-20 a siglo ti kadadaraan pay laeng iti historia. Ad-adu ti natay kadagiti gubat iti daytoy a siglo ngem iti amin a gubat a napasamak sakbay a nangrugi daytoy a siglo.” Nadagsen a panangukom ti ipalak-amto ti Dios kadagiti relihion ditoy lubong gapu iti pannakipasetda kadagitoy a gubat; karimon ni Jehova dagiti “im-ima nga agibukbukbok iti awanan basol a dara.” (Proverbio 6:16, 17) Sakbayna, nakangngeg ni Juan iti ikkis a naggapu iti altar: “Agingga iti kaano, Soberano nga Apo a nasantuan ken napudno, nga agkedkedka a mangukom ken mangibales ti darami kadagidiay agnanaed iti daga?” (Apocalipsis 6:10) Ti Babilonia a Dakkel, ti ina dagiti balangkantis ken ti makarimon a bambanag iti daga, ket mairamanto iti kasta unay inton masungbatan dayta a saludsod.

Kapitulo 34

Naibuksilan ti Nakaskasdaaw a Palimed

1. (a) Ania ti reaksion ni Juan idi makitana ti dakkel a balangkantis ken ti nakabutbuteng nga animal a nagsakayanna, ken apay? (b) Ania ti reaksion ti klase Juan ita bayat a maibukbuksilan dagiti pasamak kas kaitungpalan ti naimpadtuan a sirmata?

ANIA ti reaksion ni Juan idi makitana ti dakkel a balangkantis ken ti nakabutbuteng nga animal a nagsakayanna? Isu a mismo ti sumungbat: “Ala ket, idi isu nakitak nagsiddaawak iti dakkel a panagsiddaaw.” (Apocalipsis 17:6b) Ti kastoy a buya ket saan a kabaelan a putaren ti gagangay nga imahinasion ti tao. Kaskasdi nga adda sadiay​—iti adayo a let-ang​—ti maysa a nabartek a balangkantis a nakasakay iti nakaal-alingget a kolor eskarlata nga atap nga animal! (Apocalipsis 17:3) Masmasdaaw met iti kasta unay ita ti klase Juan bayat a maibukbuksilan ti kaitungpalan ti naimpadtuan a sirmata. No makita la koma dayta dagiti tattao ditoy lubong, sigurado a kunaenda, ‘Imposible!’ ken sigurado a kunaen met dagiti agtuturay ti lubong, ‘Saan a nakappapati!’ Ngem iti kaaldawantayo, ti sirmata ket agbalin a nakaskasdaaw a kinapudno. Naaddaanen iti naisangsangayan a paset ti ili ti Dios iti kaitungpalan ti sirmata, ket ipasigurado daytoy kadakuada nga agtultuloy ti padto agingga nga agtungpal iti nakaskasdaaw a tampokna.

2. (a) Gapu iti nakitana a panagsiddaaw ni Juan, ania ti imbaga ti anghel kenkuana? (b) Ania ti naipalgak iti klase Juan, ket kasano a naaramid daytoy?

² Nadlaw ti anghel a nasdaaw ni Juan. “Ket iti kasta,” intuloy ni Juan, “kinuna kaniak ti anghel: ‘Apay a nagsiddaawka? Ibagakto kenka ti misterio ti babai ken ti atap nga animal a mangaw-awit kenkuana ken addaan iti pito nga ulo ken iti sangapulo a sara.’” (Apocalipsis 17:7) No kasta, ti anghel ibuksilanna itan ti misterio! Ilawlawagna iti masmasdaaw a ni Juan dagiti nagduduma a benneg ti sirmata ken dagiti makapikapik a pasamak a dandanin maipalgak. Kasta met, naipalgak iti nasalukag a klase Juan ti kaipapanan dagiti padto bayat nga agserserbida ita iti sidong ti panangiwanwan dagiti anghel. “Saan aya a dagiti kayulogan kukua ti Dios?” Kas ken matalek a Jose, mamatitayo a kasta. (Genesis 40:8; idiligmo ti Daniel 2:29, 30.) No ar-arigen, nakaplastar ti ili ti Dios iti sentro ti entablado bayat nga ilawlawag ni Jehova kadakuada ti kaipapanan ti sirmata ken ti epektona iti biagda. (Salmo 25:14) Iti tiempo nga apag-isu unay, impaawatna kadakuada ti kaipapanan ti misterio ti babai ken ti atap nga animal.​—Salmo 32:8.

3, 4. (a) Ania a palawag publiko ti impaay ni N. H. Knorr idi 1942, ket kasano nga imbatad dayta a palawag no ania ti maris eskarlata nga atap nga animal? (b) Ania a sasao ti anghel ken Juan ti insalaysay ni N. H. Knorr?

³ Manipud Setiembre 18 agingga iti 20, 1942, idi kapudpudotan ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat, inangay dagiti Saksi ni Jehova idiay Estados Unidos ti New World Theocratic Assembly. Ti kangrunaan a siudad, ti Cleveland, Ohio ket naikonektar babaen ti linia ti telepono iti nasurok a 50 a dadduma pay a siudad a pagkombensionan, nga adda kangatuan a timmabuno a 129,699. Kadagiti lugar nga impalubos ti kasasaad bayat ti gubat, naiparang ti isu met laeng a programa kadagiti dadduma pay a kombension iti intero a lubong. Kadagidi a tiempo, adu kadagiti adipen ni Jehova ti nangnamnama a kumaro ti gubat agingga nga agturong iti Armagedon a gubat ti Dios; gapuna adu ti naginteres iti paulo ti palawag publiko a, “Talna​—Agpaut Ngata?” Apay a natured nga agpalawag ni N. H. Knorr, a presidente idi ti Watch Tower Society, maipapan iti talna idinto ta ti kasunganina ti agparang nga agur-uray kadagiti nasion?a Ngamin, ipapaay ti klase Juan ti ‘ad-adda ngem iti gagangay a panangipangag’ iti naimpadtuan a Sao ti Dios.​—Hebreo 2:1; 2 Pedro 1:19.

⁴ No maipapan iti padto, ania ti impalgak ti diskurso a “Talna​—Agpaut Ngata?” Sibabatad nga inlawlawag ni N. H. Knorr a ti maris eskarlata nga atap nga animal iti Apocalipsis 17:3 ket isu ti League of Nations, sana insalaysay ti nariribuk a kasasaad daytoy maibatay kadagiti sumaganad a sasao ti anghel ken Juan: “Ti atap nga animal a nakitam adda idi, ngem awanen, ket kaskasdi a dandanin rummuar manipud iti mangliwengliweng, ket agturong dayta iti pannakadadael.”​—Apocalipsis 17:8a.

5. (a) Kasano a “ti atap nga animal . . . [ket] adda idi, ngem awanen”? (b) Kasano a sinungbatan ni N. H. Knorr ti saludsod nga, “Agtalinaedto ngata idiay abut daytoy a Liga?”

⁵ “Ti atap nga animal . . . adda idi.” Wen, adda idi kas ti League of Nations manipud idi Enero 10, 1920, nga 63 a nasion ti nagbalin a kameng daytoy iti nagduduma a tiempo. Ngem, idi agangay, naglusulos ti Alemania, Italia, ken Japan, sa naikkat iti Liga ti Soviet Union. Idi Setiembre 1939, ti Nazi a diktador ti Alemania inyussuatna ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat.b Gapu ta dina nataginayon ti talna ditoy lubong, naigarangugong ti League of Nations iti mangliwengliweng, kayatna a sawen, gistay awanen a pulos ti maaramidanna. Idi 1942, naan-anay a napukawen ti bilegna. Imbuksilan ni Jehova iti ilina ti nalawag a kaipapanan ti sirmata​—iti dayta mismo a kritikal a kanito​—saan a nasaksakbay wenno naladladaw! Iti New World Theocratic Assembly, indeklara ni N. H. Knorr a, maitunos iti padto, “ti atap nga animal . . . [ket] awanen.” Sana insaludsod, “Agtalinaedto ngata idiay abut daytoy a Liga?” Babaen ti panangadawna iti Apocalipsis 17:8, insungbatna: “Tumpuarto manen ti timpuyog dagiti nailubongan a nasion.” Kasta nga agpayso ti napasamak​—kas kaitungpalan ti naimpadtuan a Sao ni Jehova!

Rummuar iti Mangliwengliweng

6. (a) Kaano a rimmuar iti mangliwengliweng ti maris eskarlata nga atap nga animal, ket ania ti baro a naganna? (b) Apay a ti United Nations ket iyuungar laeng ti maris eskarlata nga atap nga animal?

⁶ Talaga a rimmuar iti mangliwengliweng ti maris eskarlata nga atap nga animal. Idi Hunio 26, 1945, iti maysa a naariwawa a selebrasion idiay San Francisco, E.U.A., 50 a nasion ti nanganamong iti Karta ti organisasion ti United Nations. Nairanta daytoy nga organisasion a “mangtaginayon iti sangalubongan a talna ken talged.” Adu ti pagpadaan ti Liga ken ti UN. Kuna ti The World Book Encyclopedia: “Iti sumagmamano a wagas, ti UN ket pumada iti League of Nations, a nabuangay kalpasan ti Umuna a Sangalubongan a Gubat . . . Adu kadagiti nasion a nangbuangay iti UN ti nangbuangay met laeng iti Liga. Kas iti Liga, naipasdek ti UN tapno tumulong a mangtaginayon iti talna iti nagbabaetan dagiti nasion. Dagiti kangrunaan nga ahensia ti UN ket umarngi kadagiti ahensia ti Liga.” No kasta, ti UN ket iyuungar laeng ti maris eskarlata nga atap nga animal. Ad-adu nga amang ti miembrona a nasurok a 190 a nasion ngem daydi Liga a 63 laeng; sa nalawlawa ti saklawen ti rebbengenna ngem iti daydi sinunuanna.

7. (a) Kasano a dagiti agnanaed iti daga pagsidsiddaawanda a buyogen ti panagrukbab ti nakaungar a maris eskarlata nga atap nga animal? (b) Ania a kalat ti di maragpat ti UN, ket ania ti kinuna ti sekretario-heneralna iti daytoy a banag?

⁷ Idi damo, napalalo ti panangnamnamada iti UN. Kaitungpalan daytoy ti sasao ti anghel: “Ket inton makitada no kasano a ti atap nga animal adda idi, ngem awanen, ket kaskasdi nga addanto, dagidiay agnanaed iti daga agsiddaawdanto a buyogen ti panangrukbab, ngem dagiti naganda saan a naisurat iti lukot ti biag manipud pannakabangon ti lubong.” (Apocalipsis 17:8b) Pagsidsiddaawan dagiti agnanaed iti daga daytoy kabbaro a higante nga organisasion, nga agan-andar iti nadaeg a hedkuarterna idiay East River ti New York. Ngem saan a naipaay ti UN ti pudpudno a talna ken talged. Kaaduanna a matagtaginayon laeng ti talna ditoy lubong bayat ti maika-20 a siglo gapu iti pangta ti sigurado a panagdidinnuprak (“mutual assured destruction,” wenno MAD kas pangababaan), ken agtultuloy a kumarkaro ti salisal iti armas. Idi 1985, kalpasan ti agarup 40 a tawen a panagregget ti United Nations, kastoy ti insennaay ti sekretario-heneralna idi a ni Javier Pérez de Cuéllar: “Agbibiagtayo iti sabali manen a panawen dagiti panatiko, ket ditay ammo no kasanotay a tamingen dayta.”

8, 9. (a) Apay nga awan ti maited ti UN a solusion dagiti problema iti lubong, ket iti saanen a mabayag, ania ti inkeddeng ti Dios a mapasamakto iti dayta? (b) Apay a ti nagan dagiti nangbuangay ken mangdaydayaw iti UN ket saan a naisurat iti “lukot ti biag” a kukua ti Dios? (c) Anianto ti sibaballigi nga aramiden ti Pagarian ni Jehova?

⁸ Awan dagiti solusion a maipaay ti UN. Apay? Ngamin, ti Gubuayan ti biag ti amin a tao ket saan nga isu ti nangipaay iti biag ti UN. Ababa laeng ti biagna, ta inkeddeng ti Dios nga “agturong dayta iti pannakadadael.” Saan a masarakan iti lukot ti biag a kukua ti Dios ti nagnagan dagiti nangbuangay ken mangdaydayaw iti UN. Kasano koma a dagiti managbasol, mortal a tattao, nga adu kadakuada ti manglalais iti nagan ti Dios, ket maragpatda babaen ti UN ti imbaga ti Dios nga asidegen nga aramidenna, saan a babaen ti natauan a pamuspusan, no di ket babaen ti Pagarian ti Kristona?​—Daniel 7:27; Apocalipsis 11:15.

⁹ Kinapudnona, ti UN ket maysa a natabbaaw a panangtulad iti Mesianiko a Pagarian ti Dios babaen ti Prinsipe ti Kappia a ni Jesu-Kristo​—a ti panagturayna kas prinsipe awanto ti inggana. (Isaias 9:6, 7) Uray pay no tapalan ti UN dagiti gubat iti temporario a talna, di agbayag, bumtak latta dagiti gubat. Kasta dagiti tao a managbasol. “Dagiti naganda saan a naisurat iti lukot ti biag manipud pannakabangon ti lubong.” Saan laeng a manayon a talna ditoy daga ti ipasdek ti Pagarian ni Jehova baeten ken Kristo no di ket, maibatay iti daton a pangsubbot ni Jesus, pagungarennanto dagiti natay, dagiti nalinteg ken nakillo nga adda iti lagip ti Dios. (Juan 5:28, 29; Aramid 24:15) Karaman kadagitoy ti amin a nagtalinaed a matalek iti baet ti ibubusor ni Satanas ken ti bin-ina, agraman dagiti dadduma pay a maikkanto iti gundaway a mangipakita iti kinatulnogda. Nabatad a pulos a saanto a masarakan iti libro ti biag a kukua ti Dios ti nagan dagiti napeklan a pasurot ti Babilonia a Dakkel wenno asinoman nga agtultuloy nga agdayaw iti atap nga animal.​—Exodo 32:33; Salmo 86:8-10; Juan 17:3; Apocalipsis 16:2; 17:5.

Talna ken Talged—Ubbaw a Namnama

10, 11. (a) Ania ti improklamar ti UN idi 1986, ket ania a reaksion ti pinarnuay daytoy? (b) Mano a “pamilia ti relihion” ti naguummong idiay Assisi, Italia, tapno ikararagda ti talna, ket sungbatan kadi ti Dios dagiti kasta a kararag? Ilawlawagmo.

¹⁰ Iti panangikagumaanna a mangparayray iti namnama ti sangatauan, improklamar ti United Nations ti 1986 kas “Internasional a Tawen ti Talna,” buyogen ti tema a “Tapno Masaluadan ti Talna ken ti Masakbayan ti Sangatauan.” Naidagadag kadagiti aggugubat a nasion nga ipaknida pay laeng dagiti armasda, uray makatawen laeng. Ania ti sungbatda? Sigun ti report ti International Peace Research Institute, nasurok a lima a milion ti natay kadagiti gubat idi laeng 1986! Nupay nairuar dagiti espesial a sinsilio ken dagiti selio a pakalaglagipan, awan unay ti inaramid ti kaaduan kadagiti nasion a tumulong a mangragpat iti talna iti dayta a tawen. Kaskasdi, dagiti relihion ditoy lubong​—a kanayon a sigagagar a mangay-ayo iti UN​—inyussuatda ti pannakaipablaak daydi a tawen iti nadumaduma a wagas. Idi Enero 1, 1986, pinadayawan ni Papa Juan Paulo II ti gapuanan ti UN ket indatonna ti baro a tawen iti talna. Ket idi Oktubre 27, inummongna idiay Assisi, Italia, dagiti lider ti adu kadagiti relihion ditoy lubong tapno ikararagda ti talna.

Kapitulo 35

Panangdadael iti Babilonia a Dakkel

1. Kasano ti panangiladawan ti anghel iti eskarlata ti marisna nga atap nga animal, ket ania a kita ti sirib ti kasapulan tapno maawatantayo dagiti simbolo a nailanad iti Apocalipsis?

KAS kanayonan a panangiladawan iti eskarlata ti marisna nga atap nga animal iti Apocalipsis 17:3, kastoy ti imbaga ti anghel ken ni Juan: “Ditoy a sumrek ti kinasaririt nga addaan iti sirib: Ti pito nga ulo kaipapananda ti pito a bantay, a ti rabawda ket pagtugtugawan ti babai. Ket adda pito nga ar-ari: lima ti natnagen, maysa ti adda, ti sabali saan pay a dimteng, ngem inton dumteng masapul nga agtalinaed iti bassit a kanito.” (Apocalipsis 17:9, 10) Ipakpakaammo ditoy ti anghel ti sirib manipud iti ngato, ti kakaisuna a sirib a mangipaawat iti kaipapanan dagiti simbolo a nailanad iti Apocalipsis. (Santiago 3:17) Daytoy a sirib ti mangipaawat iti klase Juan ken iti kakaduana a naganat ti panawen a pagbibiagantayo. Kadagiti napasnek ti pusoda, parayrayenna ti panangapresiarda kadagiti panangukom ni Jehova, nga asidegen a maibanag, ken igunamgunamna ti umiso a panagbuteng ken Jehova. Kas kuna ti Proverbio 9:10: “Ti panagbuteng ken Jehova isu ti rugi ti sirib, ket ti pannakaammo iti Daydiay Kasasantuan isu ti pannakaawat.” Ania ti ipalgak kadatayo ti nadibinuan a kinasirib maipapan iti atap nga animal?

2. Ania ti kaipapanan ti pito nga ulo ti eskarlata ti marisna nga atap nga animal, ket kasano a “lima ti natnagen, maysa ti adda”?

² Ti pito nga ulo dayta narungsot nga animal iladladawanna ti pito a “bantay,” wenno pito nga “ar-ari.” Agpada a nausar iti Biblia dagita a termino a pangtukoy kadagiti agturturay a gobierno. (Jeremias 51:24, 25; Daniel 2:34, 35, 44, 45) Iti Biblia, innem a pannakabalin ti lubong ti nadakamat a naaddaan iti dakkel nga epekto iti panagbiag ti ili ti Dios: ti Egipto, Asiria, Babilonia, Medo-Persia, Grecia, ken Roma. Kadagitoy, lima ti nagturay ken naglabasen idi maawat ni Juan ti Apocalipsis, idinto ta ti Roma ti madama idi a pannakabalin ti lubong. Maitunos unay daytoy iti sasao a, “lima ti natnagen, maysa ti adda.” Ngem komusta ngay “ti sabali” a naituding a dumteng?

3. (a) Kasano a nabingay ti Imperio ti Roma? (b) Ania dagiti napasamak iti Laud? (c) Ania ti kasasaaden ti Nasantuan nga Imperio ti Roma?

³ Ti Imperio ti Roma ket nagtalinaed ken limmawa pay iti unos ti ginasut a tawen kalpasan ti kaaldawan ni Juan. Idi 330 K.P., saanen a ti Roma ti pinagbalin ni Emperador Constantino a kabeserana no di ket ti Byzantium, a pinanagananna iti Constantinople. Idi 395 K.P., nabingay ti Imperio ti Roma iti Makindaya ken Makinlaud a paset. Idi 410 K.P., ti Roma a mismo ket pinarmek ni Alaric, ti ari dagiti Visigoth (tribu dagiti Aleman a nakomberte iti kita ti “Kristianidad” nga insuro ni Arius). Dagiti tribu nga Aleman (a “Kristiano” met) pinarmekda ti Espania ken kaaduan kadagiti teritoria ti Roma idiay Amianan nga Africa. Sinigsiglo ti riribuk, rinnisiris, ken panagbalbaliw idiay Europa. Rimsua dagiti nalatak nga emperador iti Laud, kas ken Carlomagno, a nakialiansa ken Papa Leo III idi maikasiam a siglo, ken ni Frederick II, a nagturay idi maika-13 a siglo. Ngem ti sakupda, nupay napanaganan iti Nasantuan nga Imperio ti Roma, ket basbassiten ngem iti immun-una nga Imperio ti Roma idi kangitingitan ti panagturayna. Imbes a maysa a baro nga imperio, dayta ket ad-adda laengen a pannakapabaro wenno tuloy daydi kadaanan a turay.

4. Aniada a balligi ti nagun-odan ti Makindaya nga Imperio, ngem ania ti napasamak iti adu kadagiti dati a teritoria ti nagkauna a Roma idiay Amianan nga Africa, Espania, ken Siria?

⁴ Nakapagtalinaed met ti Makindaya nga Imperio ti Roma, a nakasentro idiay Constantinople, nupay saan unay a nasayaat ti relasionna iti Makinlaud nga Imperio. Idi maikanem a siglo, ni Justinian I nga emperador iti Makindaya ket nagballigi a nangsakup manen iti dakkel a paset ti Amianan nga Africa, ken nakibiang met iti Espania ken Italia. Idi maikapito a siglo, naisubli ni Justinian II iti Imperio dagiti deppaar ti Macedonia a sinakup dagiti kameng ti tribu dagiti Slav. Ngem idi maikawalo a siglo, adu kadagiti dati a teritoria ti nagkauna a Roma idiay Amianan nga Africa, Espania, ken Siria ti sinakupen ti baro nga imperio ti Islam isu a naagawen ti turay ti Constantinople ken ti Roma.

5. Nupay narpuog ti siudad ti Roma idi 410 K.P., kasano a ginasut pay a tawen ti napalabas agingga a napukaw ditoy lubong ti amin a nabatbati a paset daydi napolitikaan nga Imperio ti Roma?

⁵ Medio nabaybayag ti panagtalinaed ti siudad ti Constantinople. Nalasatanna ti masansan nga iraraut dagiti Persiano, Arabo, Bulgario, ken Ruso agingga a narpuog idi 1203​—saan a gapu kadagiti Muslim no di ket gapu kadagiti Krusado a naggapu iti Laud. Ngem idi 1453, inturayan ti panguluen dagiti Muslim a Turko a ni Mehmed II ket di nagbayag, nagbalin a kabesera ti Imperio ti Turkia. Isu a nupay narbek ti siudad ti Roma idi 410 K.P., ginasut pay a tawen ti napalabas agingga a napukaw ditoy lubong ti amin a nabatbati a paset daydi napolitikaan nga Imperio ti Roma. Ngem kaskasdi a makita latta ti impluensiana kadagiti narelihiosuan nga imperio a naibasar iti papa ti Roma ken kadagiti iglesia ti Eastern Orthodox.

6. Ania dagiti timmaud a baro a kita ti imperio, ket ania kadakuada ti kababalligian?

⁶ Nupay kasta, idi maika-15 a siglo, adda dagiti pagilian nga agibangbangon kadagiti baro a kita ti imperio. Nupay dadduma kadagitoy kabbaro nga imperio a turay ket adda kadagiti dati a sakup ti Roma, dagitoy nga imperio ket saan a tuloy laeng ti Imperio ti Roma. Ti Portugal, Espania, Francia, ken Holland ket nagbalinda amin a kabesera dagiti turay a nangsakup iti adayo a luglugar. Ngem ti kababalligian isu ti Britania, a nangituray iti nakadakdakkel nga imperio a ‘di malnekan ti init’ ti kalawana. Iti nagduduma a panawen, sinakup daytoy nga imperio dagiti nalawa a paset ti Amianan nga America, Africa, India, ken Abagatan a daya nga Asia, agraman ti deppaar ti Abagatan a Pacifico.

7. Kasano a rimsua ti bale nagkappon a pannakabalin ti lubong, ket kasano ti kapaut ti kuna ni Juan a panagtultuloy ti maikapito nga ‘ulo’ wenno pannakabalin ti lubong?

⁷ Idi maika-19 a siglo, sumagmamano kadagiti kolonia idiay Amianan nga America ket simmina iti Britania tapno buangayenda ti agwaywayas nga Estados Unidos ti America. No iti politika, nagtultuloy ti panagbinnusor ti Estados Unidos ken ti nakayanakanda a pagilian ti Britania. Nupay kasta, gapu iti umuna a sangalubongan a gubat, kapilitan a naamiris dagita a dua a pagilian nga agpada dagiti paginteresanda isu a pinabilegda ti naisangsangayan a relasionda. Gapu iti dayta, timmaud ti bale nagkappon a pannakabalin ti lubong, a buklen ti Estados Unidos ti America, ti kababaknangan itan a nasion iti lubong, ken ti Gran Britania, ti kabesera ti kadakkelan nga imperio iti lubong. Adtoy ngaruden ti maikapito nga ‘ulo,’ wenno pannakabalin ti lubong nga agtultuloy agingga iti panawen ti panungpalan ken kadagiti teritoriana ti damo a nakaipasdekan dagiti Saksi ni Jehova iti moderno a panawen. No idilig iti napaut a panagturay ti maikanem nga ulo, ti maikapito ket agtalinaed laeng “iti bassit a kanito,” agingga a dupraken ti Pagarian ti Dios ti amin a nasional nga organisasion.

Apay a Naawagan iti Maikawalo nga Ari?

8, 9. Ania ti pangawag ti anghel iti simboliko nga eskarlata ti marisna nga atap nga animal, ket kasano a nagtaud dayta iti pito?

⁸ Kastoy ti inlawlawag pay ti anghel ken Juan: “Ket ti atap nga animal nga adda idi ngem awanen, dayta met a mismo ket maikawalo nga ari, ngem agtaud manipud kadagiti pito, ket agturong dayta iti pannakadadael.” (Apocalipsis 17:11) Ti simboliko nga eskarlata ti marisna nga atap nga animal ket “agtaud” iti pito nga ulo; kayatna a sawen, impasngay, wenno pinataud, dagiti ulo ti orihinal nga “atap nga animal . . . manipud iti baybay,” nga isu ti ladawan ti eskarlata ti marisna nga atap nga animal. Kasano? Idi ngamin 1919, ti Anglo-Americano a turay isu ti ulo a madama nga agturturay. Awanen dagidi immuna nga innem nga ulo, ken ti saad ti mangdominar a pannakabalin ti lubong ket sinublat daytoy nagkappon nga ulo ket isu ti mangik-ikuten iti dayta a pannakabalin. Daytoy maikapito nga ulo, kas agdama a pannakabagi dagiti nagsasaruno a pannakabalin ti lubong, ti nangidagadag iti pannakaipasdek ti League of Nations ken isu pay laeng ti kangrunaan a promotor ken mangmangted iti pinansial a suporta iti United Nations. Gapuna, no iti simboliko a pamay-an, ti eskarlata ti marisna nga atap nga animal​—ti maikawalo nga ari​—ket “agtaud” iti orihinal a pito nga ulo. Sigun iti daytoy a panangmatmat, ti sasao a nagtaud dayta iti pito ket maitunos unay iti immun-una a palgaak a ti atap nga animal a dua ti sarana nga umasping iti kordero (ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong, ti maikapito nga ulo dayta nga orihinal nga atap nga animal) ti nangidagadag iti pannakaaramid ti ladawan ken nangbiag iti dayta.​—Apocalipsis 13:1, 11, 14, 15.

⁹ Kanayonanna, maysa ti Gran Britania kadagidi orihinal a miembro ti League of Nations a karaman kadagiti gobierno a nagturay kadagiti sentro ti dadduma kadagidi immuna nga ulo, a dagita ket ti Grecia, Iran (Persia), ken Italia (Roma). Idi agangay, dagiti gobierno a mangiturturay kadagiti teritoria a sakup dagidi immuna nga innem a pannakabalin ti lubong nagbalinda met laeng a mangsuporta a miembro ti ladawan ti atap nga animal. Iti daytoy pay nga anag a mabalin a maikuna a daytoy eskarlata ti marisna nga atap nga animal ket nagtaud iti pito a pannakabalin ti lubong.

10. (a) Maipapan iti eskarlata ti marisna nga atap nga animal, kasano a makuna a “dayta met a mismo ket maikawalo nga ari”? (b) Kasano nga inyebkas ti maysa a lider ti dati a Soviet Union ti panangsuportana iti United Nations?

¹⁰ Paliiwem ta maipapan iti eskarlata ti marisna nga atap nga animal, naikuna a “dayta met a mismo ket maikawalo nga ari.” Gapuna, ti United Nations ita ket nairanta nga agparang kas maysa a sangalubongan a gobierno. No dadduma, agtignay pay ketdi a kasta, ta mangibabaon kadagiti soldado iti paggugubatan tapno marisut dagiti internasional a riri, kas iti kasasaad idiay Korea, Sinai Peninsula, dadduma a pagilian iti Africa, ken iti Lebanon. Ngem ladawan laeng dayta ti maysa nga ari. Kas iti narelihiosuan a ladawan, awan ti pudpudno nga impluensia wenno pannakabalinna malaksid iti daydiay impaay kenkuana dagidiay nangbuangay ken mangdaydayaw kenkuana. No dadduma, kasla nakapuy daytoy simboliko nga atap nga animal; ngem dina pay napadasan ti kas iti naan-anay a panangbaybay-a dagiti diktador a miembro a nakaigarangugongan ti League of Nations iti mangliwengliweng. (Apocalipsis 17:8) Nupay nagpaiduma ti opinionna no kadagiti sabali a benneg, ti maysa a nalatak a lider ti dati a Soviet Union idi 1987 ket nakikadua kadagiti papa ti Roma a nangyebkas iti panangsuportada iti UN. Kiniddawna pay ketdi ti “nasaknap a sistema ti internasional a kinatalged” a naibasar iti UN. Kas ti asideg idin a maammuan ni Juan, dumtengto ti panawen nga agtignay ti UN buyogen ti dakkel a pannakabalin. Kalpasanna, dayta met a mismo, ‘ket agturong iti pannakadadael.’

Sangapulo nga Ari iti Maysa nga Oras

11. Ania ti imbaga ti anghel ni Jehova maipapan iti sangapulo a sara ti simboliko nga eskarlata ti marisna nga atap nga animal?

¹¹ Iti napalabas a kapitulo ti Apocalipsis, imbuyat ti maikanem ken ti maikapito nga anghel dagiti malukong ti pungtot ti Dios. Gapuna, naipakaammo kadatayo a dagiti ar-ari ti daga ket maur-urnongen iti gubat ti Dios inton Armagedon ken kasta met a ‘ti Babilonia a Dakkel ket maipalagip iti imatang ti Dios.’ (Apocalipsis 16:1, 14, 19) Ket ita maammuantayo ti ad-adu a detalye no kasano a maipakat kadagitoy dagiti panangukom ti Dios. Imdengam manen ti anghel ni Jehova bayat a makisao ken Juan. “Ket ti sangapulo a sara a nakitam kaipapananda ti sangapulo nga ar-ari, a saan pay nga immawat iti pagarian, ngem umawatda iti autoridad kas ar-ari iti maysa nga oras a kadua ti atap nga animal. Dagitoy adda maymaysa a panunotda, ket iti kasta itedda ti pannakabalin ken autoridadda iti atap nga animal. Dagitoy makibakaldanto iti Kordero, ngem, agsipud ta isu ti Apo ti ap-appo ken Ari ti ar-ari, parmekento ida ti Kordero. Kasta met, dagidiay naayaban ken napili ken matalek kenkuana aramidendanto ti kasta.”​—Apocalipsis 17:12-14.

12. (a) Ania ti iladawan ti sangapulo a sara? (b) Kasano a ti simboliko a sangapulo a sara “saan pay nga immawat iti pagarian”? (c) Kasano a ti simboliko a sangapulo a sara addaanda itan “iti pagarian,” ket kasano kapaut?

¹² Ti sangapulo a sara iladladawanda ti amin a napolitikaan a pannakabalin nga agturturay ita ditoy lubong ken mangsupsuporta iti ladawan ti atap nga animal. Manmano kadagiti pagilian nga adda ita ti adda idi kaaldawan ni Juan. Ket dagidiay adda idi a kas iti Egipto ken Persia (Iran), interamente a naiduman ti napolitikaan a pannakabukelda. No kasta, idi umuna a siglo, ti ‘sangapulo a sara saan pay nga immawat iti pagarian.’ Ngem ita iti aldaw ti Apo, immawatdan “iti pagarian,” wenno napolitikaan a turay. Idi narpuogen dagiti dadakkel a kolonial nga imperio, nangruna manipud idi maikadua a sangalubongan a gubat, adun ti naipasngay a baro a nasion. Dagitoy, agraman dagidiay nabaybayagen ti pannakaipasdekda a pannakabalin, ket masapul a makipagturay iti atap nga animal iti apagbiit​—“maysa nga oras” laeng​—sakbay a dadaelen ni Jehova dagiti amin a napolitikaan a turay ditoy lubong inton Armagedon.

13. Kasano a ti sangapulo a sara ‘maymaysa ti panunotda,’ ket ania ti sigurado a panangmatmatda iti Kordero?

¹³ Ti nasionalismo ti maysa ita kadagiti kabilgan a puersa a mangtigtignay kadagitoy sangapulo a sara. ‘Maymaysa ti panunotda’ ta kayatda a taginayonen ti panagturayda iti bukodda a nasion imbes nga awatenda ti Pagarian ti Dios. Daytoy ti kangrunaan a panggepda isu nga inanamonganda ti League of Nations ken ti organisasion a United Nations​—tapno mataginayon ti sangalubongan a talna ken tapno masalaknibanda ti mismo a kaaddada. Gapu iti dayta a panangmatmatda, dagiti sara sigurado a busorenda ti Kordero, ti “Apo ti ap-appo ken Ari ti ar-ari,” agsipud ta panggep ni Jehova a ti Pagarianna nga iturayan ni Jesu-Kristo ti mangsukat kadagitoy amin a pagarian iti saanen a mabayag.​—Daniel 7:13, 14; Mateo 24:30; 25:31-33, 46.

14. Kasano a dagiti agtuturay iti lubong makigubatda iti Kordero, ket anianto ti pagbanaganna?

¹⁴ Siempre, awan ti aniaman a maaramidan dagiti agtuturay ditoy lubong maibusor ken Jesus a mismo. Adda isuna idiay langit, adayo kadakuada. Ngem dagiti kakabsat ni Jesus, dagiti nabati iti bin-i ti babai, ket adda pay laeng ditoy daga ken kasla awan gawayda. (Apocalipsis 12:17) Adu kadagiti sara ti nangipakitan iti nakaro nga ibubusor kadakuada, ket iti daytoy a pamay-an, nakibakaldan iti Kordero. (Mateo 25:40, 45) Ngem asidegen a dumteng ti tiempo inton ti Pagarian ti Dios ‘rumeken ken pagpatinggaenna amin dagitoy a pagarian.’ (Daniel 2:44) Iti kasta, dagiti ar-ari ti daga makigubatda iti Kordero agingga a matalipuposda, kas iti asidegen a makitatayo. (Apocalipsis 19:11-21) Ngem umdasen ti maammuantayo ditoy tapno maamiristayo a maabakto dagiti nasion. Nupay isuda ken ti eskarlata ti marisna nga atap nga animal, wenno ti UN, ket addaan iti ‘maymaysa a panunot,’ dida kabaelan nga abaken ti “Apo ti ap-appo ken Ari ti ar-ari,” agraman “dagidiay naayaban ken napili ken matalek kenkuana,” ken uray dagidiay napulotan a pasurotna nga adda pay laeng ditoy daga. Mangparmekdanto met babaen ti panagtalinaedda a natarnaw kas sungbat kadagiti nagdakes nga akusasion ni Satanas.​—Roma 8:37-39; Apocalipsis 12:10, 11.

Panangwalangwalang iti Balangkantis

15. Ania ti kinuna ti anghel maipapan iti balangkantis agraman ti panangmatmat ken aramidento kenkuana ti sangapulo a sara ken ti atap nga animal?

¹⁵ Saan laeng a ti ili ti Dios ti busbusoren ti sangapulo a sara. Ita, iturong manen ti anghel ti atension ni Juan iti balangkantis: “Ket kunana kaniak: ‘Dagiti danum a nakitam, a pagtugtugawan ti balangkantis, kaipapananda dagiti ili ken dagiti bunggoy ken dagiti nasion ken dagiti pagsasao. Ket ti sangapulo a sara a nakitam, ken ti atap nga animal, dagitoy guraendanto ti balangkantis ket pagbalinendanto a walangwalang ken lamolamo, ket lamutendanto dagiti nalasag a pasetna ket isu puorandanto a naan-anay iti apuy.’”​—Apocalipsis 17:15, 16.

16. Apay a saanto a makapagpannuray ti Babilonia a Dakkel iti danumna a mangsalaknib kenkuana inton bueltaen dagiti napolitikaan a gobierno?

¹⁶ No kasano a ti nagkauna a Babilonia ket nagpannuray iti karayanna kas depensana, agpampannuray ti Babilonia a Dakkel ita kadagiti adu a miembrona a buklen “dagiti ili ken dagiti bunggoy ken dagiti nasion ken dagiti pagsasao.” Maitutop ti panangiturong ti anghel iti atensiontayo kadagitoy sakbay nga ibagana ti makaklaat a mapasamak: Dagiti napolitikaan a gobierno ditoy daga sirurungsot a bueltaendanto ti Babilonia a Dakkel. Anianto ngay ti aramiden amin “dagiti ili ken dagiti bunggoy ken dagiti nasion ken dagiti pagsasao”? Ti ili ti Dios pakpakdaaranna ti Babilonia a Dakkel nga agmaganto ti danum ti karayan Eufrates. (Apocalipsis 16:12) Kamaudiananna, naan-anay nga agmaganto dayta. Didanto pulos matulongan ti makarimon a baket a balangkantis iti oras a kasapulanna unay ti tulongda.​—Isaias 44:27; Jeremias 50:38; 51:36, 37.

17. (a) Apay a ti kinabaknang ti Babilonia a Dakkel saanto a makaisalakan kenkuana? (b) Kasano a saanto a pulos a nadayaw ti panungpalan ti Babilonia a Dakkel? (c) Malaksid iti sangapulo a sara, wenno dagiti indibidual a nasion, anianto pay ti makikadua iti narungsot a panangdadael iti Babilonia a Dakkel?

¹⁷ Sigurado a ti nawadwad a material a kinabaknang ti Babilonia a Dakkel ket saanto a makaisalakan kenkuana. Nalabit ti kinabaknangnanto pay ketdi ti mangpapardas iti pannakadadaelna. Ngamin, ipakita ti sirmata nga inton idas-al ti atap nga animal ken ti sangapulo a sara ti gurada kenkuana, uksobendanto ti naarian a pagan-anayna ken alaenda amin nga alahasna. Samsamendanto ti kinabaknangna. “Pagbalinendanto a . . . lamolamo,” nga ibutaktakda ti nakababain nga agpayso a kababalinna. Anian a pannakawalangwalang! Saanto met a nadayaw ti panungpalanna. Dadaelenda, “lamutendanto dagiti nalasag a pasetna,” agingga nga agbalin nga awan biagna a rurog. Kamaudiananna, “puorandanto a naan-anay iti apuy.” Puorandanto a kasla addaan iti makaakar a sakit, nga awan man la ti desente a pannakaipumponna! Saan laeng a dagiti nasion, a kas irepresentar ti sangapulo a sara, ti mangdadael iti dakkel a balangkantis, no di ket uray “ti atap nga animal,” kayatna a sawen ti UN a mismo, ti makikaduanto kadakuada iti daytoy narungsot a panangdadael kenkuana. Anamongannanto ti pannakaduprak ti palso a relihion. Babaen iti panagbutosda, adu iti nasurok a 190 a nasion a kameng ti UN ti nangipakitan iti pananggurada iti relihion, nangruna iti Kakristianuan.

18. (a) Ania ti nakitan a posibilidad a dagiti nasion busorendanto ti Nababiloniaan a relihion? (b) Ania ti kangrunaan a makagapu iti naan-anay a pannakaraut ti dakkel a balangkantis?

¹⁸ Apay a narungsot unay ti panangtrato dagiti nasion iti dati a kaayan-ayatda? Kadagiti nabiit pay a pasamak iti lubong, nakitatayon ti posibilidad ti kasta a panangbusorda iti Nababiloniaan a relihion. Kadagiti pagilian a kas iti dati a Soviet Union ken China, kimmapuy ti impluensia ti relihion gapu iti opisial nga ibubusor ti gobierno. Kadagiti Protestante a pagilian iti Europa, ti nasaknap a kinaaleng-aleng ken panagduadua ti makagapu nga awanen ti makimisa kadagiti simbaan, isu a kasla natayen ti relihion kadagita a lugar. Masinasinan ti nakalawlawa nga imperio ti Katoliko gapu iti iyaalsa ken di panagtutunos, a di kabaelan dagiti pangulona a risuten. Ngem ditay koma liplipatan a daytoy mamimpinsan ken naan-anay a panangraut iti Babilonia a Dakkel ket mapasamak kas ebkas ti din agbalbaliw a panangukom ti Dios iti dakkel a balangkantis.

Panangitungpal iti Panunot ti Dios

19. (a) Kasano a ti pannakaipakat ti panangukom ni Jehova iti dakkel a balangkantis ket inladawan ti panangukomna iti apostata a Jerusalem idi 607 K.K.P.? (b) Ania ti iladladawan iti tiempotayo ti walangwalang ken langalang a kasasaad ti Jerusalem kalpasan ti 607 K.K.P.?

¹⁹ Kasano ti panangipakat ni Jehova iti daytoy a panangukom? Mabalin a mailadawan dayta iti inaramid ni Jehova iti apostata nga ilina idi ugma, a maipapan kadakuada kinunana: “Kadagiti mammadto ti Jerusalem nakakitaak iti nakaal-alingget a bambanag, pannakikamalala ken pannagna iti kinaulbod; ket pinapigsada ti im-ima dagiti managaramid iti dakes tapno saanda koma nga agsubli, tunggal maysa manipud iti bukodna a kinadakes. Kaniak nagbalinda amin a kas iti Sodoma, ket dagiti agnanaed kenkuana kas iti Gomorra.” (Jeremias 23:14) Idi 607 K.K.P., inusar ni Jehova ni Nabucodonosor tapno ‘uksobenda dagiti kawes, ipanawda dagiti nangayed nga aruaten, ket panawanda a lamolamo ken labus’ dayta a siudad a mannakikamalala iti naespirituan nga anag. (Ezequiel 23:4, 26, 29) Ti Jerusalem idi a tiempo ket padron ti Kakristianuan itatta. Kas iti nakita ni Juan kadagiti immun-una a sirmata, ipakatto ni Jehova ti kasta met laeng a pannusa iti Kakristianuan ken iti amin a palso a relihion. Ti walangwalang ken langalang a kasasaad ti Jerusalem kalpasan ti 607 K.K.P. ti mangipakita iti pagbanagan ti narelihiosuan a Kakristianuan kalpasan a malabusan iti kinabaknangna ken maibutaktak ti nakababain a kasasaadna. Kastanto met laeng ti nakababain a sagabaen ti dadduma pay a paset ti Babilonia a Dakkel.

Kapitulo 36

Napagwalangwalang ti Dakkel a Siudad

Sirmata 12​—Apocalipsis 18:1–19:10

Suheto: Ti pannakarba ken pannakadadael ti Babilonia a Dakkel; naipakaammo ti panagkasar ti Kordero

Panawen a pannakatungpalna: Nanipud 1919 agingga iti kalpasan ti dakkel a rigat

1. Ania ti mangtanda iti panangrugi ti dakkel a rigat?

KELLAAT, makapakigtot, naan-anay​—kasta ti pannakapukawto ti Babilonia a Dakkel! Maysanto dayta kadagiti makadidigra unay a pasamak iti intero a pakasaritaan ti lubong, a mangtanda iti panangrugi ti “dakkel a rigat a dayta ket saan pay a napasamak nanipud idi pangrugian ti lubong agingga ita, saan, saanto met a mapasamak manen.”​—Mateo 24:21.

2. Nupay rimsua ken narpuogen dagiti napolitikaan nga imperio, ania a kita ti imperio ti nagtalinaed?

² Nabayagen nga adda ti palso a relihion. Nagtultuloy ti kaaddana nanipud pay idi kaaldawan ti mawaw iti dara a ni Nimrod, a bimmusor ken Jehova ken nangisungsong kadagiti tattao a mangbangon iti Torre ti Babel. Idi riniribuk ni Jehova ti pagsasao dagidiay a rebelde ket inwarasna ida iti intero a daga, intugotda met ti palso a relihion ti Babilonia. (Genesis 10:8-10; 11:4-9) Nanipud idin, rimsua ken narpuog dagiti napolitikaan nga imperio, ngem nagtalinaed ti Nababiloniaan a relihion. Immadu ti langa ken kitana, a nagbalin a sangalubongan nga imperio ti palso a relihion, ti naipadto a Babilonia a Dakkel. Ti Kakristianuan ti kalatakan a pasetna, a timmaud babaen ti panagtipon dagiti Nababiloniaan a pannursuro ken ti doktrina dagiti “Kristiano” nga apostata. Gapu iti nabayagen a pakasaritaan ti Babilonia a Dakkel, adu ti di mamati a madadaelto dayta.

3. Kasano a pasingkedan ti Apocalipsis ti naikeddengen a pannakapukaw ti palso a relihion?

³ Mayanatup ngarud a pasingkedan ti Apocalipsis ti naikeddengen a pannakapukaw ti palso a relihion babaen ti panangipaayna iti dua a detalyado a salaysay maipapan iti pannakarbana ken ti agsasaruno a pasamak agingga iti naan-anay a pannakalangalangna. Naammuantayon nga isu “ti dakkel a balangkantis” a pinagwalangwalang kamaudiananna dagiti dati a kaayan-ayatna iti napolitikaan a sistema. (Apocalipsis 17:1, 15, 16) Ita, iti sabali pay a sirmata, makitatayo dayta kas maysa a siudad, ti narelihiosuan a katupag ti nagkauna a Babilonia.

Narpuog ti Babilonia a Dakkel

4. (a) Ania a sirmata ti simmaruno a nakita ni Juan? (b) Kasanotay a mailasin ti anghel, ket apay a maitutop nga isu ti mangipakaammo iti pannakarba ti Babilonia a Dakkel?

⁴ Intultuloy ni Juan ti salaysay, a kunana: “Kalpasan dagitoy a banag nakitak ti sabali pay nga anghel a bumabbaba manipud langit, nga addaan dakkel nga autoridad; ket ti daga nalawagan iti dayagna. Ket nagpukkaw a buyogen ti napigsa a timek, a kunkunana: ‘Narban! Ti Babilonia a Dakkel narban.’” (Apocalipsis 18:1, 2a) Maikadua daytan a pannakangngeg ni Juan iti dayta a pakaammo ti anghel. (Kitaem ti Apocalipsis 14:8.) Ngem ita, naipaganetget ti kinapateg dayta babaen ti kinadayag ti nailangitan nga anghel, yantangay ti dayagna linawaganna ti intero a daga! Siasino ngata dayta nga anghel? Adu a siglo sakbayna, kinuna ni mammadto Ezequiel, idi impadamagna ti maipapan iti nailangitan a sirmata, a ‘ti daga nagsilnag gapu iti dayag ni Jehova.’ (Ezequiel 43:2) Ti kakaisuna nga anghel nga agsilnag a kas iti dayag ni Jehova ket ni Apo Jesus, nga isu “ti silnag ti dayag [ti Dios] ken ti apag-isu a ladawan ti mismo a kina-isuna.” (Hebreo 1:3) Idi 1914, ni Jesus ket nagbalinen a nailangitan nga Ari. Manipud iti dayta a tiempo, us-usarennan ti autoridadna ditoy daga kas Ari ken Ukom a katulongan ni Jehova. Maitutop ngarud, nga isu ti mangipakaammo iti pannakarba ti Babilonia a Dakkel.

5. (a) Siasino dagiti usaren ti anghel a mangipakaammo a narban ti Babilonia a Dakkel? (b) Idi nangrugi ti pannakaukom dagidiay agkunkuna nga isuda “ti balay ti Dios,” ania ti nagbanagan ti Kakristianuan?

⁵ Siasino dagiti usaren daytoy nga anghel nga addaan iti dakkel a kinaturay a mangipakaammo iti kasta a nakaskasdaaw a damag iti sangatauan? Awan sabali no di daydiay mismo nga ili a nawayawayaan gapu iti dayta a pannakarba, dagiti napulotan a natda ditoy daga, ti klase Juan. Nanipud 1914 agingga iti 1918, nakaro unay ti sinagaba dagitoy kadagiti ima ti Babilonia a Dakkel. Ngem idi 1918, ni Apo Jehova ken ni Jesu-Kristo, ti “mensahero ti tulag[na ken Abraham],” rinugiandan nga inukom “ti balay ti Dios,” dagidiay agkunkuna a Kristianoda. Iti kasta, nabista ti apostata a Kakristianuan. (Malakias 3:1; 1 Pedro 4:17) Ti nagdagsen a basolna gapu iti kinaadu ti napapatay iti umuna a sangalubongan a gubat, ti pannakikumplotna tapno maidadanes dagiti matalek a Saksi ni Jehova, ken dagiti Nababiloniaan a pannursurona dida nakatulong idi oras ti pannakaukomna; ket awan met ti aniaman a paset ti Babilonia a Dakkel a nakagun-od iti anamong ti Dios.​—Idiligmo ti Isaias 13:1-9.

6. Apay a makuna a ti Babilonia a Dakkel ket narban idi 1919?

⁶ No kasta, narban ti Babilonia a Dakkel idi 1919, a nanglukat iti gundaway tapno mawayawayaan ken maisubli ti ili ti Dios, iti maymaysa la nga aldaw no ar-arigen, iti bukodda a daga a narang-ay iti naespirituan. (Isaias 66:8) Iti daydi a tawen, ni Jehova a Dios ken ni Jesu-Kristo, ti Dakdakkel a Dario ken Dakdakkel a Ciro, immaniobrada dagiti pasamak tapno ti palso a relihion dinan makontrol ti ili ni Jehova. Dinan kabaelan a lapdan ti panagserbida ken Jehova ken ti panangipakaammoda kadagiti amin a dumngeg a ti arig-balangkantis a Babilonia a Dakkel ket naikeddengen a madadael ken asidegen a maalangon ti kinasoberano ni Jehova!​—Isaias 45:1-4; Daniel 5:30, 31.

7. (a) Nupay saan pay a nadadael ti Babilonia a Dakkel idi 1919, kasano ti panangmatmat ni Jehova kenkuana? (b) Idi narba ti Babilonia a Dakkel idi 1919, ania ti resultana iti ili ni Jehova?

⁷ Agpayso a saan a nadadael ti Babilonia a Dakkel idi 1919​—a kas met iti di pannakadadael ti siudad ti Babilonia idi 539 K.K.P. idi sinakup dagiti buyot ni Ciro a Persiano. Ngem sigun iti panangmatmat ni Jehova, narban dayta nga organisasion. Naukom ken nakondenaren, ket ur-urayenna laengen ti pannakapapatayna; no kasta, din kabaelan ti palso a relihion a kautibuen pay ti ili ni Jehova. (Idiligmo ti Lucas 9:59, 60.) Nawayawayaandan tapno agserbida kas matalek ken naannad nga adipen ti Apo a mangipaay iti naespirituan a taraon iti maitutop a tiempo. Immawatda iti “Nasayaat unay” a pannakaukom ket naikkanda ti annongen tapno agbalinda nga okupado manen iti trabaho ni Jehova.​—Mateo 24:45-47; 25:21, 23; Aramid 1:8.

8. Idiay Isaias 21:8, 9, ania a pasamak ti inwaragawag ti managwanawan ket siasino ita ti iladladawan dayta a managwanawan?

⁸ Rinibu a tawenen ti napalabas, inusar ni Jehova ti dadduma a propeta a mangipakpakauna iti daytoy nakapatpateg a pasamak. Nadakamat ni Isaias ti maipapan iti managwanawan a “nagpukkaw a kas iti leon: ‘Iti rabaw ti pagwanawanan, O Jehova, sitatakderak a patinayon iti aldaw, ken iti amin a rabii sisasaadak iti pagguardiaak.’” Ket ania a pasamak ti nailasin ken inwaragawag dayta a managwanawan a natured a kas iti leon? Daytoy: ‘Narban! Ti Babilonia narban, ket amin dagiti kinitikitan a ladawan ti didiosna binurak [ni Jehova] a naipadaga!’ (Isaias 21:8, 9) Dayta a managwanawan ket nagsayaat a mangiladawan iti sisasalukag unay a klase Juan iti kaaldawantayo, bayat nga us-usarenna ti magasin a Pagwanawanan ken ti dadduma pay a nateokratikuan a publikasion tapno sisasaknap a maipablaak ti damag a narban ti Babilonia.

Ikakapuy ti Babilonia a Dakkel

9, 10. (a) Kasano a kimmapuy ti impluensia ti Nababiloniaan a relihion manipud idi Umuna a Sangalubongan a Gubat? (b) Kasano ti panangdeskribir ti mannakabalin nga anghel iti narban a kasasaad ti Babilonia a Dakkel?

⁹ Ti pannakarba ti kadaanan a Babilonia idi 539 K.K.P. ket pangrugian laeng ti napaut nga ikakapuy a nagpatingga iti panaglangalangna. Umasping iti dayta, nanipud idi umuna a sangalubongan a gubat, kimmapuy unay ti impluensia ti Nababiloniaan a relihion iti intero a lubong. Idiay Japan, kalpasan ti maikadua a sangalubongan a gubat, naipariten ti pannursuro dagiti Shinto a panagdayaw iti emperador. Idiay China, ti Komunista a gobierno ti mangkonkontrol iti amin a narelihiosuan a panangdutok ken aramid. Idiay Protestante a makin-amianan a Europa, kaaduan nga umili ket saanen nga interesado iti relihion. Kimmapuy metten ti Iglesia Katolika Romana iti di pay nabayag gapu kadagiti di panagtutunos ken agsisimparat a kapanunotan dagiti mangtartarawidwid iti dayta iti sangalubongan a pagturayanna.​—Idiligmo ti Marcos 3:24-26.

¹⁰ Amin dagitoy a panagbalbaliw ket di pagduaduaan a paset ti ‘panagmaga ti karayan Eufrates’ kas pannakaisagana iti asidegen a militaristiko a pannakaraut ti Babilonia a Dakkel. Makita metten daytoy a ‘panagmaga,’ sigun iti pakaammo ti papa idi Oktubre 1986 a ti simbaan ket “agpalimos manen” gapu iti kaadu ti utangna. (Apocalipsis 16:12) Nangruna nanipud 1919, naibutaktak ti Babilonia a Dakkel iti imatang ti publiko kas langalang no iti naespirituan, kas iti inwaragawag ditoy ti mannakabalin nga anghel: “Ket nagbalinen a lugar a pagnaedan dagiti sairo ken disso a pagaponan ti tunggal narugit a sang-aw ken disso a pagaponan ti tunggal narugit ken kagurgura a tumatayab!” (Apocalipsis 18:2b) Din agbayag, agbalinen a literal a langalang ken awan matagtagitaona a kas kadagiti rebba ti Babilonia iti agdama nga Iraq.​—Kitaem met ti Jeremias 50:25-28.

11. Kasano a ti Babilonia a Dakkel ket nagbalin a “pagnaedan dagiti sairo” ken ‘pagaponan ti narugit a sang-aw ken narugit a tumatayab’?

¹¹ Ti sasao ditoy a “dagiti sairo” ket nalabit kaasping ti sasao a “sukog-kalding a sairo” (se‘i·rimʹ) a masarakan iti panangiladawan ni Isaias iti narban a Babilonia: “Ket sadiay dagiti agay-ayuyang kadagiti awanan danum a rehion pudno unay nga agiddadanto, ket dagiti balayda mapnonto kadagiti kasla agila a kullaaw. Ket sadiay agtaengto dagiti abestrus, ket dagiti met laeng sukog-kalding a sairo aglagtolagtodanto sadiay.” (Isaias 13:21) Mabalin a saan a dagiti literal a sairo ti tuktukoyenna no di ket dagiti burboran ken agnanaed iti desierto nga animal a kasla sairo ti langada sigun kadagiti makakita kadakuada. Kadagiti rebba ti Babilonia a Dakkel, ti piguratibo a kaadda dagiti kasta nga animal, agraman ti nabangsit, makasabidong nga angin (“narugit a sang-aw”) ken dagiti narugit a tumatayab, ti mangipasimudaag iti natayen a naespirituan a kasasaadna. Awan pulos ti biag a maipanamnamana iti sangatauan.​—Idiligmo ti Efeso 2:1, 2.

12. Kasano a ti kasasaad ti Babilonia a Dakkel ket kaasping ti padto ni Jeremias iti kapitulo 50?

¹² Ti kasasaadna ket kaasping met ti padto ni Jeremias: “‘Adda kampilan a maibusor kadagiti Caldeo,’ kuna ni Jehova, ‘ken maibusor kadagiti agnanaed iti Babilonia ken maibusor kadagiti prinsipena ken maibusor kadagidiay mamasiribna. . . . Adda panamagwalangwalang iti dandanumna, ket masapul a mamagaanda. Ta maysa dayta a daga ti kinitikitan a ladladawan, ket gapu kadagiti nakaal-aliaw a sirmatada agtultuloyda nga agtignay a simamauyong. Gapuna dagiti agay-ayuyang kadagiti awanan danum a rehion makipagnaeddanto kadagiti agtagtaguob nga animal, ket masapul nga agnaed kenkuana dagiti abestrus; ket isu saanton a pulos mapagnaedan, saanto met nga agtaeng iti kinapkaputotan.’” Ti idolatria ken ti panangtanamitim kadagiti maulit-ulit a lualo didanto maisalakan ti Babilonia a Dakkel manipud iti pannusa a kaasping ti pannakadadael ti Sodoma ken Gomorra.​—Jeremias 50:35-40.

Arak ti Unget

13. (a) Kasano ti panangiturong ti mannakabalin nga anghel iti atensiontayo iti kinasaknap ti kinabalangkantis ti Babilonia a Dakkel? (b) Ania nga imoralidad a nakaro idi iti kadaanan a Babilonia ti mapaspasamak met iti Babilonia a Dakkel?

¹³ Ti mannakabalin nga anghel isarunona nga iturong ti atensiontayo iti nakaro a kinabalangkantis ti Babilonia a Dakkel, a kunkunana: “Ta gapu iti arak ti unget ti pannakiabigna dagiti amin a nasion natnagda a nabiktima, ket nakiabig kenkuana ti ar-ari ti daga, ket bimmaknang dagiti agdaldaliasat a komersiante iti daga gapu iti pannakabalin ti awan babainna a kinaluhona.” (Apocalipsis 18:3) Dinoktrinaanna ti amin a nasion ti sangatauan kadagiti narugit a narelihiosuan nga aramidna. Idiay nagkauna a Babilonia, sigun ken Herodotus a Griego a historiador, tunggal babai ket naobligar nga agbalangkantis iti maminsan iti unos ti panagbiagna kas paset ti panagdayaw iti templo. Dagiti makapasubkar nga ar-aramid iti sekso ket nailadawan agingga ita kadagiti dinadael ti gubat nga eskultura idiay Angkor Wat sadi Kampuchea ken kadagiti templo sadi Khajuraho, India. Nailadawan sadiay ni Vishnu a didiosen dagiti Hindu a nalikmut kadagiti makarimon nga eksena ti kinarugso. Idiay Estados Unidos, dagiti naibutaktak nga imoralidad a nangriribuk iti lubong dagiti ebanghelisador iti TV idi 1987, ken uray idi 1988, agraman ti naipakaammo a nasaknap a homoseksual nga aramid dagiti ministro iti relihion, ipakitada nga uray ti Kakristianuan konkonsintirenna ti nagdakes, aglablabes, ken literal a pannakiabig. Nupay kasta, amin a nasion ket nagbalin a biktima ti nakarkaro pay a kita ti pannakiabig.

14-16. (a) Iti naespirituan nga anag, ania a di maiparbeng a relasion ti relihion ken politika ti timmanor idiay Fascista nga Italia? (b) Idi rinaut ti Italia ti Abisinia, ania ti imbaga dagiti obispo ti Iglesia Katolika Romana?

¹⁴ Narepasotayon ti di maiparbeng a relasion ti relihion ken politika a kellaat a namagturay ken Hitler iti Alemania nga iturturayan idi dagiti Nazi. Nagsagaba met ti dadduma a nasion gapu iti pannakinamin ti relihion kadagiti nailubongan nga aramid. Kas pagarigan: Idiay Fascista nga Italia, ti Lateran Treaty ket pinirmaan da Mussolini ken ni Kardinal Gasparri idi Pebrero 11, 1929, isu a nagbalin ti Vatican City kas agwaywayas nga estado a di iturayan ti aniaman a pagilian. Kinuna ni Papa Pio XI a gapu iti dayta, “insublina ti Italia iti Dios, ken ti Dios iti Italia.” Agpayso kadi dayta? Amirisem ti napasamak kalpasan ti innem a tawen. Idi Oktubre 3, 1935, sinakup ti Italia ti Abisinia, gapu kano ta dayta ket “maysa a daga dagiti nadangkok a mangan-annurot pay laeng iti panagtagabo.” Siasino a talaga ti nadangkok? Kinondenar kadi ti Iglesia Katolika ti kinadangkok ni Mussolini? Nupay adda dagiti nalibeg nga imbaga ti papa, dagiti obispona agdadata a binendisionanda dagiti buyot ti Italia a “nakayanakanda.” Iti libro a The Vatican in the Age of the Dictators, kastoy ti impadamag ni Anthony Rhodes:

¹⁵ “Iti suratna kadagiti parokia idi maika-19 ti Oktubre [1935], kinuna ti Obispo ti Udine [Italia], ‘Agpadpada a di naintiempuan ken di maitutop nga usigentayo dagiti pagimbagan ken pagdaksan daytoy a kasasaad. Kas Italiano, ken nangnangruna kas Kristiano, annongentayo ti tumulong tapno agballigi ti pannakigubattayo.’ Kastoy ti insurat ti Obispo ti Padua idi maika-21 ti Oktubre, ‘Kadagiti narikut nga oras a pagbibiagantayo, kiddawenmi nga agtalekkayo kadagiti napolitikaan a lidertayo ken kadagiti soldadotayo.’ Idi maika-24 ti Oktubre, binendisionan ti Obispo ti Cremona ti sumagmamano a bandera ti adu a grupo dagiti soldado sana kinuna: ‘Sapay koma ta bendisionan ti Dios dagitoy a soldado a mangparmek kadagiti kabbaro ken nadam-eg a daga ti Africa para iti Italia, tapno maisuro kadakuada ti kultura dagiti Romano ken Kristiano. Sapay koma ta agballigi manen ti Italia kas Kristiano a mannursuro iti intero a lubong.’”

¹⁶ Nadadael ti Abisinia, buyogen ti pamendision dagiti klero a Romano Katoliko. No an-anagen, adda kadi kadagitoy ti makaibaga iti kas iti kinuna ni apostol Pablo nga isu ket ‘nadalus iti dara dagiti amin a tattao’?​—Aramid 20:26.

17. Kasano a nagsagaba ti Espania gapu ta dagiti klerona dida ‘pinitpit dagiti kampilanda tapno pagbalinen a subsob ti arado’?

¹⁷ Saan laeng nga Alemania, Italia, ken Abisinia no di ket adda sabali pay a nasion a nabiktima iti pannakikamalala ti Babilonia a Dakkel​—ti Espania. Impamuspusan ti demokratiko a gobierno a kissayan ti nagdakkel a pannakabalin ti Iglesia Katolika Romana. Dayta ti maysa a makagapu a napasamak ti Gerra Sibil idi 1936-39 iti dayta a pagilian. Kabayatan ti gubat, ni Franco, ti Katoliko ken Fascista a lider dagiti puersa rebolusionario, dineskribirna ti bagina kas “ti Kristiano a Komandante ti Nasantuan a Krusada,” maysa a titulo nga insardengna nga inusar idi agangay. Ginasut a ribu nga Espaniol ti natay iti rinnupak. Malaksid pay iti dayta, sigun iti kalkalainganna a pattapatta, dagiti Nasionalista a kakadua ni Franco pinapatayda ti 40,000 a miembro ti Popular Front, idinto ta pinapatay met dagitoy ti 8,000 a klero​—dagiti monghe, papadi, mamadre, ken seminarista. Kasta ti kinadangkok ken trahedia ti gerra sibil, a mangipakita iti kinasirib ti panangipangag iti kinuna ni Jesus: “Ipulangmo ta kampilanmo iti lugarna, ta amin dagidiay mangaramat iti kampilan mataydanto iti kampilan.” (Mateo 26:52) Anian a makarimon ti pannakipaset ti Kakristianuan iti kasta a nakaro a panangibukbok iti dara! Dagiti klerona talaga a naan-anay a dida ‘pinitpit dagiti kampilanda tapno pagbalinen a subsob ti arado’!​—Isaias 2:4.

Dagiti Agdaldaliasat a Komersiante

18. Siasino “dagiti agdaldaliasat a komersiante iti daga”?

¹⁸ Siasino “dagiti agdaldaliasat a komersiante iti daga”? Di pagduaduaan nga isuda dagiti aw-awagantayo ita a negosiante, higante iti komersio ken suitik a mangimatmaton kadagiti dadakkel a negosio. Dina kaipapanan daytoy a dakes ti legal a panagnegosio. Mangted ti Biblia iti nainsiriban a balakad para kadagiti negosiante, a pakdaaranna ida maibusor iti kinakusit, kinaagum, ken dagiti umasping kadagita. (Proverbio 11:1; Zacarias 7:9, 10; Santiago 5:1-5) Ti dakdakkel a gunggona ket ti “nadiosan a debosion agraman iti pannakapnek.” (1 Timoteo 6:6, 17-19) Nupay kasta, ti lubong ni Satanas saanna a sursuroten dagiti nalinteg a prinsipio. Agraraira ti panagkunniber. Masarakan dayta iti relihion, politika​—ken iti dakkel a negosio. Ti warnakan masansan nga ibutaktakna dagiti eskandalo, kas iti panangdispalko dagiti nangato nga opisial ti gobierno ken dagiti ilegal a panaglako kadagiti armas.

19. Ania a kasasaad iti ekonomia ti lubong ti mangipaawat no apay nga iti Apocalipsis nagdakes ti pakasarsaritaan dagiti komersiante ditoy daga?

¹⁹ Iti kada tawen, nasurok a $1,000,000,000,000 ti mapastrek iti internasional a panaglako kadagiti armas, bayat a ginasut a milion a tattao ti awanan kadagiti kasapulan iti biag. Nakalkaldaang dayta. Ngem agparang a dagiti armas ti kangrunaan a mangbibiag iti ekonomia ti lubong. Idi Abril 11, 1987, kastoy ti impadamag ti maysa nga artikulo iti Spectator ti London: “No bilangentay laeng dagiti industria a direkta a nainaig iti dayta, agarup 400,000 a panggedan ti karaman idiay Estados Unidos ken 750,000 idiay Europa. Ngem nakaskasdaaw ta nupay dumakdakkel ti maitulong ti industria ti armas iti kagimongan ken ekonomia, nalipatanen ti aktual a kuestion no masalsalakniban met la a naimbag dagiti agparpartuat.” Nagdakkel ti maganansia bayat ti pannakailako dagiti bomba ken dadduma pay nga armas iti intero a daga, uray kadagiti posible a kabusor. Addanto aldaw a mabalin a mausar met laeng dagita a bomba iti umap-apuy a panangdadael a mangikisap kadagiti mangilaklako kadagita. Anian a panagballatek! Inayontay pay ti nasaknap a kinakusit iti industria dagiti armas. Idiay laengen Estados Unidos, sigun iti Spectator, “di mailawlawag no apay a tinawen a maluglugi ti Pentagon iti $900 a milion a pateg dagiti armas ken alikamen.” Di pakasdaawan nga iti Apocalipsis, dakes ti pakasarsaritaan dagiti komersiante ditoy daga!

20. Ania a pagarigan ti mangipakita a naikalam-it ti relihion kadagiti nagdakes nga aramid iti negosio?

²⁰ Kas impadto ti nadayag nga anghel, ti relihion ket naan-anay a makiramraman kadagiti nagdakes nga aramid iti negosio. Kas pagarigan, naikalam-it ti Vatican iti pannakabangkarote ti Banco Ambrosiano ti Italia idi 1982. Nagtultuloy dayta a kaso bayat ti dekada 1980 ngem kaskasdi a di nasungbatan ti saludsod a: Napanan ti kuarta? Idi Pebrero 1987, impaaresto dagiti mahistrado ti Milan ti tallo a klero ti Vatican, agraman ti maysa nga Americano nga arsobispo, gapu kadagiti darum a nakikumplotda iti sinasaur a pannakabangkarote, ngem linaksid ti Vatican ti bilin a mabista dagitoy iti mismo a pagilianda. Idi Hulio 1987, iti baet ti nakaro a protesta, winaswas ti kangatuan a Court of Appeals ti Italia ti bilin a pannakaaresto gapu iti nabayagen a tulagan ti Vatican ken ti gobierno ti Italia.

21. Kasanotay nga ammo a ni Jesus ket saan a naikalam-it kadagiti mapagduaduaan nga aramid iti negosio idi kaaldawanna, ngem ania ti makitkitatayo ita iti Nababiloniaan a relihion?

²¹ Naikalam-it kadi idi ni Jesus kadagiti mapagduaduaan nga aramid iti negosio idi kaaldawanna? Saan. Awan man la ti sanikuana, yantangay “awan pangisaadanna iti ulona.” Kastoy ti imbalakad ni Jesus iti maysa nga agtutubo a baknang: “Ilakom amin a bambanag nga adda kenka ket ibunongmo kadagiti napanglaw a tattao, ket maaddaankanto iti gameng iti langlangit; ket umayka agbalinka a pasurotko.” Nagsayaat dayta a balakad, ta dayta koma ti nangpukaw iti amin a pakaringgoranna gapu kadagiti problema iti negosio. (Lucas 9:58; 18:22) Iti kasumbangirna, ti Nababiloniaan a relihion ket masansan a naikalam-it kadagiti dadakkel a negosio. Kas pagarigan, idi 1987 impadamag ti Albany Times Union nga inamin ti pinansial nga administrador ti Katoliko nga arsodiosesis ti Miami, Florida, E.U.A., a ti simbaan ket kasosio dagiti kompania nga agar-aramid iti nuklear nga igam, naalas a pelikula, ken sigarilio.

“Rummuarkayo Kenkuana, Tattaok”

22. (a) Ania ti kinuna ti timek a naggapu sadi langit? (b) Apay a nagragsak ti ili ti Dios idi 537 K.K.P. ken idi 1919 K.P.?

²² Ipatuldo dagiti simmaruno nga imbaga ni Juan ti dadduma pay a kaitungpalan ti naimpadtuan a padron: “Ket nangngegko ti sabali pay a timek manipud langit a kunana: ‘Rummuarkayo kenkuana, tattaok, no saanyo a kayat ti makiraman kenkuana kadagiti basolna, ken no saanyo a kayat ti umawat iti paset dagiti saplitna.’” (Apocalipsis 18:4) Dagiti padto maipapan iti pannakarba ti nagkauna a Babilonia sigun iti Hebreo a Kasuratan iramanna met daytoy a bilin ni Jehova iti ilina: “Agtalawkayo iti tengnga ti Babilonia.” (Jeremias 50:8, 13) Umasping iti dayta, gapu iti asidegen a pannakadadael ti Babilonia a Dakkel, maidagadag ita iti ili ti Dios nga agtalawdan. Idi 537 K.K.P. napalalo ti ragsak dagiti matalek nga Israelita idi adda gundawayda nga agtalaw idiay Babilonia. Iti kasta met la a wagas, ti pannakawayawaya ti ili ti Dios manipud iti pannakakautiboda iti Babilonia a Dakkel idi 1919 ti nakaigapuan met ti panagragsakda. (Apocalipsis 11:11, 12) Ket nanipud idi, minilion a sabsabali ti nagtulnog iti bilin a rummuarda.

23. Kasano nga impaganetget ti timek a naggapu sadi langit ti kinaganat ti panangpanaw iti Babilonia a Dakkel?

²³ Naganat kadi a talaga ti iruruar iti Babilonia a Dakkel, nga ilusulosen ti pannakimiembro kadagiti relihion ditoy lubong tapno suminan a mamimpinsan? Wen, agsipud ta masapul a tuladentayo ti panangmatmat ti Dios iti daytoy baketen, relihiosa, ken nagdakes a balangkantis, ti Babilonia a Dakkel. Isu ket direkta nga inawagan ti Dios kas ti dakkel a balangkantis. Adtoy ti kanayonan nga impakaammo ken Juan ti timek a naggapu sadi langit maipapan iti daytoy narugit a babai: “Ta dagiti basolna namuntuon a tumukno sadi langit, ket ti Dios linagipna dagiti aramidna a di kinahustisia. Ipaayyo kenkuana ti isu met laeng nga impaayna, ket aramidenyo kenkuana a mamindua ti kaaduna, wen, mamindua iti bilang ti bambanag nga inaramidna; iti kopa a nangikabilanna iti napaglaok ikabilyo maipaay kenkuana ti mamindua ti kaaduna a napaglaok. No kasano ti panangipadayagna iti bagina ken panagbiagna iti awan babainna a kinaluho, kasta ti itedyo kenkuana a tuok ken leddaang. Ta iti pusona agtultuloy a kunaenna, ‘Agtugtugawak a maysa a reyna, ken saanak a balo, ket saankonto a pulos makita ti panagleddaang.’ Dayta ti makagapu nga iti maysa nga aldaw dumtengto dagiti saplitna, ipapatay ken leddaang ken nakaro a bisin, ket isu mapuoranto a naan-anay iti apuy, agsipud ta ni Jehova a Dios, a nangukom kenkuana, napigsa.”​—Apocalipsis 18:5-8.

24. (a) Ti ili ti Dios masapul a panawanda ti Babilonia a Dakkel tapno maliklikanda ti ania? (b) Dagidiay di mangpanaw iti Babilonia a Dakkel mairamanda kenkuana kadagiti ania a basolna?

²⁴ Agkakadagsen dagita a sasao! Isu a nasken ti panagtignay. Indagadag ni Jeremias kadagiti Israelita idi kaaldawanna nga agtignayda, a kunkunana: “Agtalawkayo iti tengnga ti Babilonia, . . . ta dayta ti tiempo ti pammales a kukua ni Jehova. Adda panangtrato nga isupapakna kenkuana. Rummuarkayo iti tengngana, O ilik, ket tunggal maysa ilisina ti kararuana iti sumsumged nga unget ni Jehova.” (Jeremias 51:6, 45) Iti umasping a wagas, ti timek a naggapu idiay langit pakpakdaaranna ti ili ti Dios ita nga agtalawdan iti Babilonia a Dakkel tapno dida maramanan ti paset dagiti saplitna. Madaman a maiwarwaragawag dagiti arig saplit a panangukom ni Jehova iti lubong, agraman iti Babilonia a Dakkel. (Apocalipsis 8:1–9:21; 16:1-21) Ti ili ti Dios masapul a suminada iti palso a relihion tapno dida sagabaen a mismo dagitoy a saplit ket didanto maikanunong kenkuana a matay. Maysa pay, no agtalinaedda iti dayta nga organisasion, mairamanda kadagiti basolna. Maipadada kenkuana a nakabasol iti naespirituan a pannakikamalala ken panagibukbok iti dara “dagidiay amin a napapatay ditoy daga.”​—Apocalipsis 18:24; idiligmo ti Efeso 5:11; 1 Timoteo 5:22.

25. Kadagiti ania a wagas a ti ili ti Dios rimmuar iti nagkauna a Babilonia?

²⁵ Ngem kasano ti iruruar ti ili ti Dios iti Babilonia a Dakkel? Iti kasasaad ti nagkauna a Babilonia, masapul a literal nga agbiahe dagidi Judio manipud iti siudad ti Babilonia sada agsubli idiay Naikari a Daga. Ngem saan laeng a dayta ti kasapulan. Naimpadtuan a kinuna ni Isaias kadagiti Israelita: “Pumanawkayo, pumanawkayo, rummuarkayo dita, dikay sagiden ti aniaman a narugit; rummuarkayo iti tengngana, pagtalinaedenyo a nadalus ti bagbagiyo, dakayo nga agaw-awit kadagiti aruaten ni Jehova.” (Isaias 52:11) Wen, masapul nga isardengdan ti amin a narugit nga aramid ti relihion ti Babilonia a mabalin a mangmulit iti panagdaydayawda ken Jehova.

26. Kasano a nagtulnog dagiti Kristiano sadi Corinto iti sasao a, ‘Rummuarkayo manipud iti tengngada ket isardengyo a sagiden ti di nadalus a banag’?

²⁶ Iti surat ni apostol Pablo kadagiti taga-Corinto, inadawna ti imbaga ni Isaias, a kunkunana: “Dikay agbalin a di agkaasmang a naisangol kadagiti di manamati. Ta ania ti pagkaduaan ti kinalinteg ken kinakillo? Wenno ania ti pakiramanan ti lawag iti sipnget? . . . ‘Gapuna rummuarkayo manipud iti tengngada, ket isinayo ti bagbagiyo,’ kuna ni Jehova, ‘ket isardengyo a sagiden ti di nadalus a banag.’” Dagiti Kristiano sadi Corinto saan a masapul a panawanda ti Corinto tapno matungpalda dayta a bilin. Ngem masapul a literal a liklikanda dagiti narugit a templo ti palso a relihion, ken kasta met nga iti naespirituan a wagas, saanda a makipaset kadagiti narugit nga aramid dagiti managrukbab kadagiti idolo. Idi 1919, rinugianen ti ili ti Dios ti pumanaw iti Babilonia a Dakkel iti kastoy a wagas, a dinalusanda ti bagida kadagiti aniaman a nabatbati pay a narugit a sursuro ken aramid. Iti kasta, nakapagserbida kenkuana kas nagugoran nga ilina.​—2 Corinto 6:14-17; 1 Juan 3:3.

27. Ania dagiti pagpadaan dagiti pannakaukom ti nagkauna a Babilonia ken ti Babilonia a Dakkel?

²⁷ Ti pannakarba ti nagkauna a Babilonia ken ti panaglangalangna idi agangay ti pannusa kadagiti basolna. “Ta ti pannakaukomna dimmanon agingga iti langlangit.” (Jeremias 51:9) Umasping iti dayta, dagiti basol ti Babilonia a Dakkel “namuntuon a tumukno sadi langit,” ket naiturong dagita iti imatang a mismo ni Jehova. Isu ket nakabasol iti kinaawan hustisia, idolatria, imoralidad, panangirurumen, panagtakaw, ken panangpapatay. Ti maysa a makagapu iti pannakarba ti nagkauna a Babilonia isu ti pannakaibales dagiti inaramidna iti templo ni Jehova ken kadagiti pudno nga agdaydayaw kenkuana. (Jeremias 50:8, 14; 51:11, 35, 36) Ti pannakarba ti Babilonia a Dakkel ken ti pannakadadaelna inton agangay ket ebkas met ti pammales gapu iti inaramidna kadagiti pudno nga agdaydayaw iti naglabas a siglo. Kinapudnona, ti naan-anay a pannakadadaelna ti pangrugian “ti aldaw ti pammales iti biang ti Diostayo.”​—Isaias 34:8-10; 61:2; Jeremias 50:28.

28. Ania a pagalagadan ti kinahustisia ti ipakat ni Jehova iti Babilonia a Dakkel, ken apay?

²⁸ Iti Mosaiko a Linteg, no ti maysa nga Israelita tinakawanna ti kailianna, masapul a saan a nababbaba ngem doble ti bayadanna. (Exodo 22:1, 4, 7, 9) Inton madadael ti Babilonia a Dakkel, ipakatto ni Jehova ti kasta met la a pagalagadan ti kinahustisia. Masapul a doble ti pannusana gapu iti kinakaro ti basolna. Saanto a maipakitaan iti asi ti Babilonia a Dakkel yantangay dina kinaasian dagiti biktimana. Kasla alimatek a sinusopanna dagiti umili ti daga tapno agbiag iti “awan babainna a kinaluho.” Ita mapasarannan ti agsagaba ken agdung-aw. Impagarup ti nagkauna a Babilonia a nakataltalged ti kasasaadna, nga uray la impasindayagna: “Saanakto nga agtugaw a kas maysa a balo a babai, ket saankonto a maammuan ti pannakapukaw ti annak.” (Isaias 47:8, 9, 11) Impagarup met ti Babilonia a Dakkel nga isu ket natalged. Ngem ti pannakadadaelna nga inkeddeng ni Jehova a “napigsa,” kellaat a dumtengto a kas “iti maysa nga aldaw”!

[Ladawan iti panid 263]

“Nakiabig Kenkuana ti Ar-ari”

Idi rugrugi ti dekada 1800, dagiti komersiante ti Europa ket agipuspuslit iti adu nga opio idiay China. Idi Marso 1839, pinadas dagiti opisial iti dayta a pagilian a pasardengen daytoy ilegal a negosio idi kinompiskarda ti 20,000 a kahon ti droga manipud kadagiti komersiante a Briton. Gapu iti dayta, nagbinnusor ti Britania ken China. Idi kimmaro ti panagbinnusor dagitoy dua a nasion, ti dadduma a Protestante a misionero sinugsoganda ti Britania a makigubat, babaen kadagitoy a sasao:

“Maragsakanak unay gapu kadagitoy a riribuk agsipud ta panagkunak, makapungtoten ti gobierno dagiti Ingles. Sapay koma ta dagiti bangen a manglaplapped iti iseserrek ti ebanghelio ni Kristo idiay China ket duprakenen ti Dios, babaen ti pannakabalinna.”​—Henrietta Shuck, misionero ti Southern Baptist.

Nagbanaganna, bimtak ti gubat​—ti gubat a naawagan iti Gubat ti Opio. Dagiti misionero naimpusuan a pinaregtada ti Britania babaen kadagiti komento a kas kadagitoy:

“Kapilitan nga ibilangko ti agdama a kasasaad a saan a parikut a gapu iti opio wenno gapu kadagiti Ingles, no di ket kas naisangsangayan a pamay-an ti Namarsua a mangusar iti kinadakes kas instrumentona tapno matungpal ti naasi a panggepna iti China ken agpatinggan ti panangipawil dayta a pagilian.”​—Peter Parker, misionero ti Congregationalist.

Kinuna met ti maysa pay a misionero ti Congregationalist a ni Samuel W. Williams: “Nakabatbatad ti naisangsangayan a panangiturong ti Dios kadagiti amin a napasamak, ket siguradomi nga immayen Daydiay nagkuna nga iyegna ti kampilan ditoy daga tapno sipapardas a dadaelenna dagiti kabusorna ken ipasdekna ti mismo a pagarianna. Agtultuloy ti panangdadaelna agingga nga agturayen ti Prinsipe ti Kappia.”

No maipapan iti makapasidduker a pannakapapatay ti adu a Tsino, kastoy ti insurat ti misionero a ni J. Lewis Shuck: “Ibilangko dagita a pasamak . . . kas direkta a pamay-an ti Apo tapno maikkat ti basura a manglaplapped iti pannakaisaknap ti Nadibinuan a Kinapudno.”

Kastoy ti innayon ti misionero ti Congregationalist a ni Elijah C. Bridgman: “Masansan nga us-usaren ti Dios ti napigsa a puersa ti turay a sibil tapno maisaganana ti dana agpaay iti pagarianna . . . Ti tao ti ahensia a nausar kadagitoy naisangsangayan a kanito; ti Dios ti mangiturturong a pannakabalin. Ti nangato a gobernador ti amin a nasion us-usarenna ti England a mangdusa ken mamagpakumbaba iti China.”​—Naadaw manipud “Ends and Means,” 1974, salaysay ni Stuart Creighton Miller a naipablaak iti The Missionary Enterprise in China and America (Harvard Study nga inedit ni John K. Fairbank).

[Kahon iti panid 264]

“Bimmaknang Dagiti Agdaldaliasat a Komersiante”

“Iti nagbaetan ti 1929 ken idi nangrugi ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat, ni [Bernadino] Nogara [ti pinansial nga administrador ti Vatican] inwarasna dagiti puonan ti Vatican ken pinagtrabahona dagiti ahente ti Vatican iti nadumaduma a benneg ti ekonomia ti Italia​—nangruna kadagiti planta ti koriente, komunikasion ti telepono, pagutangan ken banko, babassit a kompania ti tren, ken iti pagaramidan kadagiti alikamen ti agrikultura, semento, ken artipisial a sinulid a pagabel. Nagdakkel ti napastrekda iti adu kadagitoy a negosio.

“Ginamgam ni Nogara ti sumagmamano a kompania agraman ti La Società Italiana della Viscosa, La Supertessile, La Società Meridionale Industrie Tessili, ken La Cisaraion. Pinagbalinna dagitoy a maymaysa a kompania, a ninagananna iti CISA-Viscosa ken immatonan ni Baron Francesco Maria Oddasso, maysa kadagiti matalek unay a laigo ti Vatican. Kalpasanna, immaniobra ni Nogara ti pannakaisugpon daytoy kabbaro a kompania iti kadakkelan a pabrika ti lupot iti Italia, ti SNIA-Viscosa. Kamaudiananna, ad- addan a dimmakkel ti puonan ti Vatican iti SNIA-Viscosa. Idi agangay, kinontrolen ti Vatican​—kas paneknekan ti panagbalin ni Baron Oddasso a bise presidente dayta a kompania.

“Kasta ti pananggamgam ni Nogara iti industria ti lupot. Ginamgamna met ti dadduma pay nga industria iti sabasabali a wagas, yantangay adu ti ammona a panangsikap. Daytoy managsakripisio a tao . . . nalabit ad-adu ti nagapuananna a nangpapigsa iti ekonomia ti Italia ngem iti asinoman nga agsolsolo a negosiante iti historia ti Italia . . . Saan a pulos a pimmayso ti arapaap ni Benito Mussolini a maaddaan iti bukodna nga imperio, ngem natulonganna ti Vatican ken ni Bernadino Nogara a nakapartuat iti sabali a kita ti panangituray.”​—The Vatican Empire, ni Nino Lo Bello, panid 71-3.

Maysa laeng daytoy a pagarigan ti nasinged a panagtinnulong dagiti komersiante ditoy daga ken ti Babilonia a Dakkel. Di ngarud pakasdaawan nga agdung-awto dagitoy a komersiante inton mapukawen ti kasosioda iti negosio!

[Ladawan iti panid 259]

Bayat a nagwaras dagiti tattao iti intero a daga, intugotda ti relihion ti Babilonia

[Dagiti ladawan iti panid 261]

Ti klase Juan, kas maysa a managwanawan, ipakpakaammona a narban ti Babilonia

[Ladawan iti panid 266]

Dagiti reggaay ti Babilonia iladawanda ti asidegen a pannakadadael ti Babilonia a Dakkel

Kapitulo 37

Panagdung-aw ken Panagragsak Inton Madadael ti Babilonia

1. Ania ti reaksion “ti ar-ari ti daga” inton kellaat a madadael ti Babilonia a Dakkel?

PARA iti ili ni Jehova, naimbag a damag ti pannakadadael ti Babilonia, ngem ania ti reaksion dagiti nasion iti dayta? Ibaga kadatayo ni Juan: “Ket ti ar-ari ti daga a nakiabig kenkuana ken nagbiag iti awan babainna a kinaluho agsangitdanto ket saplitenda ti bagbagida iti ladingit gapu kenkuana, inton makitada ti asuk manipud iti pannakapuorna, bayat nga agtaktakderda iti adayo gapu iti butengda iti tuokna ket kunada, ‘Asika pay, asika pay, sika a dakkel a siudad, Babilonia sika a nabileg a siudad, agsipud ta iti maysa nga oras dimtengen ti pannakaukommo!’”​—Apocalipsis 18:9, 10.

2. (a) Yantangay ti simboliko a sangapulo a sara ti eskarlata ti marisna nga atap nga animal ti mangdadael iti Babilonia a Dakkel, apay ngarud a “ti ar-ari ti daga” dung-awanda ti pannakadadaelna? (b) Apay a dagiti agladladingit nga ari agtaktakderda iti adayo iti dayta nadadael a siudad?

² Kasla makapasiddaaw ti reaksion dagiti nasion idinto ta ti Babilonia ket dinadael ti simboliko a sangapulo a sara ti eskarlata ti marisna nga atap nga animal. (Apocalipsis 17:16) Ngem inton awanen ti Babilonia, nabatad a maamiristo “ti ar-ari ti daga” a nagdakkel ti naitulong ti Babilonia tapno mapagtalinaed dagiti umili a natalna ken natulnog kadakuada. Indeklara idi dagiti klero a dagiti gubat ket sagrado, nagserbida kas para urnong kadagiti soldado, ken pinaregtada dagiti agtutubo a makirupak. Ti relihion ket nagserbi kas nasantuan nga abbong tapno iti likudan dayta, dagiti nakillo nga agtuturay mabalinda latta nga irurumen dagiti ordinario a tattao. (Idiligmo ti Jeremias 5:30, 31; Mateo 23:27, 28.) Ngem paliiwem ta dagitoy maladladingitan nga ar-ari ket agtaktakder itan iti adayo dayta nadadael a siudad. Dida kayat ti umasideg tapno tumulong kenkuana. Maladingitanda iti pannakadadaelna ngem dida irisgo ti biagda a tumulong kenkuana.

Agsangit ken Agdung-aw Dagiti Komersiante

3. Siasino pay dagiti agladingit gapu iti pannakadadael ti Babilonia a Dakkel, ket ania dagiti makagapu iti dayta sigun ken Juan?

³ Saan laeng a ti ar-ari ti daga ti agladingit gapu iti pannakadadael ti Babilonia a Dakkel. “Kasta met, dagiti agdaldaliasat a komersiante iti daga agsangsangit ken agledleddaangda gapu kenkuana, agsipud ta awanen ti gumatang iti adu a tagilakoda, adu a tagilako a balitok ken pirak ken napateg a bato ken perperlas ken napino a lienso ken purpura ken seda ken eskarlata; ken isuamin a naaramid iti nabanglo a kayo ken tunggal kita ti banag a marfil ken tunggal kita ti banag manipud iti kapapatgan a kayo ken iti gambang ken iti landok ken iti marmol; kasta met ti kanela ken rekado ti India ken insienso ken bangbanglo a lana ken olibano ken arak ken lana ti olibo ken nasayaat nga arina ken trigo ken bakbaka ken karkarnero, ken kabkabalio ken karkaruahe ken ad-adipen ken natauan a karkararua. Wen, pimmanaw kenka ti nasayaat a bunga a tinarigagayan ti kararuam [Babilonia a Dakkel], ket napukaw kenka ti amin a naimas a bambanag ken ti nangayed a bambanag, ket saanto a pulos masarakanen ida dagiti tattao.”​—Apocalipsis 18:11-14.

4. Apay nga agsangit ken agdung-aw “dagiti agdaldaliasat a komersiante” inton madadael ti Babilonia a Dakkel?

⁴ Wen, ti Babilonia a Dakkel ket nasinged a gayyem ken naimbag a kliente dagiti nabaknang a komersiante. Kas pagarigan, iti unos ti adu a siglo, dagiti monasterio, kombento, ken simbaan ti Kakristianuan ket nakaurnong iti adu a balitok, pirak, agkakapateg a batbato, nangingina a kayo, ken dadduma pay a kita ti material a kinabaknang. Malaksid iti dayta, ti pamendision ti relihion ket naiburay kadagiti nalabon a panaggatang ken panagbarbartek no rambakanda ti mangibabain ken Kristo a Krismas agraman ti dadduma pay a nasantuan kano nga al-aldaw. Sinerrek dagiti misionero ti Kakristianuan ti adayo a luglugar, sada nanglukat kadagiti baro a paglakuan agpaay kadagiti “agdaldaliasat a komersiante” ditoy lubong. Idi maika-17 a siglo idiay Japan, ti Katolisismo, nga immay a kakuykuyog dagiti negosiante, ket nakiraman pay ketdi kadagiti panaggugubat maipuon kadagiti talon. Maipapan iti naballigi a gubat a napasamak iti denna dagiti pader ti kastilio ti Osaka, kastoy ti kuna ti The Encyclopaedia Britannica: “Natakuatan dagiti tropa ti Tokugawa a makiruprupakda iti kabusor nga adda krus kadagiti banderana agraman ti ladawan ti Manangisalakan ken ni Santo Santiago, ti patron ti Espania.” Ti nangabak a tropa indadanesna ken dandanina inkisap ti Katolisismo iti dayta a pagilian. Ti pannakinamin ita ti simbaan kadagiti nailubongan a gannuat ket saanto met a mangted kenkuana iti bendision.

5. (a) Kasano pay ti panangdeskribir ti timek a naggapu iti langit iti panagdung-aw “dagiti agdaldaliasat a komersiante”? (b) Apay a dagiti komersiante ‘agtakderdanto met iti adayo’?

⁵ Kastoy pay ti kuna ti timek a naggapu iti langit: “Dagiti agdaldaliasat a komersiante kadagitoy a banag, a bimmaknang manipud kenkuana, agtakderdanto iti adayo gapu iti butengda iti tuokna ket agsangit ken agleddaangdanto, a kunkunada, ‘Asi pay, asi pay​—ti dakkel a siudad, a nagkawes iti napino a lienso ken purpura ken eskarlata, ken sibabaknang a naarkosan iti balitok a pagarkos ken napateg a bato ken perlas, agsipud ta iti maysa nga oras napagwalangwalang ti kasta a nagdakkel a kinabaknang!’” (Apocalipsis 18:15-17a) Inton madadael ti Babilonia a Dakkel, dung-awanto dagiti “komersiante” ti pannakapukaw ti kasosioda iti negosio. Talaga nga “asi pay, asi pay” kadakuada. Ngem paliiwem ta ti makagapu iti panagdung-awda ket interamente a maipuon iti kinaagumda, isu a kas kadagiti ar-ari, “agtakderdanto iti adayo.” Pulos a didanto umasideg tapno mangipaay iti aniaman a tulong iti Babilonia a Dakkel.

6. Kasano ti panangdeskribir ti timek a naggapu iti langit iti panagladingit dagiti kapitan ti barko ken lumalayag, ket apay nga agsangitda?

⁶ Kuna pay ti salaysay: “Ket tunggal kapitan ti barko ken tunggal tao nga aglayag iti sadinoman a lugar, ken dagiti lumalayag ken amin dagidiay agsapsapul ti pagbiagda iti baybay, nagtakderda iti adayo ket nagikkisda bayat a kinitada ti asuk manipud iti pannakapuorna ket kinunada, ‘Ania a siudad ti kaasping ti dakkel a siudad?’ Ket nangipuruakda iti tapok kadagiti uloda ket nagikkisda, nga agsangsangit ken agledleddaangda, ket kinunada, ‘Asi pay, asi pay​—ti dakkel a siudad, isu a bimmaknangan amin dagidiay addaan kadagiti barangay iti baybay gapu iti kinanginana, agsipud ta iti maysa nga oras isu napagwalangwalang!’” (Apocalipsis 18:17b-19) Ti nagkauna a Babilonia ket siudad ti komersio ken nagadu ti barkona. Umasping iti dayta, nagadu ti negosio ti Dakkel a Babilonia babaen ti “adu a danum” dagiti umilina. Daytoy ti mangipapaay iti panggedan iti adu a relihioso a sakupna. Anian a pannakalugi ti ekonomia dagitoy inton maduprak ti Babilonia a Dakkel! Awanton ti kas kenkuana a pangalaanda iti pagbiaganda.