Abraham​—Mammadto ken Gayyem ti Dios

TI NAPAGTITIPON a buybuyot dagiti uppat nga ar-ari ti Daya ti nangballasiw iti Karayan Eufrates. Ti nagmartsaanda ket isut’ Dalan ti Ari (King’s Highway) iti daya ti lobong ti Karayan Jordan. Iti dalanda pinarmekda ti Rafaim, ti Zusim, ti Emin, ken dagiti Horeos. Kalpasanna, bimmuelta dagiti manangraut ket dinuprakda amin dagiti agnaed iti umabagatan a Negeb.

Aniat’ panggep daytoy a kampania militar? Iti nagbaetan dagiti naraut a luglugar ti Transjordan ken ti Negeb isut’ yan ti gunggona. Isu dayta ti maag-aguman a lobong a maaw-awagan ti Distrito ti Jordan. (Genesis 13:10) Ditoy, dagiti umili kadagiti lima a siudad nga estado, ti Sodoma, Gomorra, Adma, Seboim, ken Bela, agindegda iti awan pagdandanaganna a panagbiag iti material a kinanam-ay. (Ezequiel 16:49, 50) Naminsan naipasakopda iti nalawag a pangulo ti napagtitipon a buybuyot, ni Codor-laomer, nga ari ti Elam. Ngem immalsada kenkuana. Itan, nga awanen tulong dagiti kaarruba, naipasangoda iti pannakaidatagda. Ni Codor-laomer ken dagiti kakapponna ti nangabak iti simmaruno a panagbabakal ket rinugiandan ti naunday a panagmartsada nga agawid nga aduan ti samsam.

Maysa kadagiti nakayawan isut’ maysa a tao a nalinteg, a ni Lot. Isut’ kaanakan ni Abraham, a nagpakarso iti arubayan a bambantay ti Hebron. Idi nangngegan ni Abraham ti nakadadanag a damag, dagdagus nga inawaganna ti 318 kadagiti tattaona. Situtured, babaen ti tulong ti sumagmamano a kaarruba, kinamatda dagiti uppat nga ar-ari ket kinellaatda ti buybuyotda iti rabii. Nagtataray dagiti manangraut. Ni Lot ken ti sangakabbalayanna ket naagawda met laeng, agraman dadduma a nakayawan ken sanikua.

Aniat’ rasontayo a mamati iti daytoy a rekord iti maika-14 a kapitulo ti Genesis? Inimbento aya ti estoria tapno pagbalinen a nasional a banuar ti inapo ti sumagmamano a nasnasion, agraman dagiti Judio? Dagiti met ngay dadduma a pasamak iti biag ni Abraham?

Ti Makuna dagiti Klero

Idi karrugi ti maika-19 a siglo, ti Luterano a teologo a ni Peter von Bohlen ti nagkuna a ni Abraham ket maysa laeng a sarsarita ket ti salaysay maipapan ti iraraut ni Codor-laomer awan pundasionna iti historia. Ti sabali pay, a ni Propesor Julius Wellhausen, kinunana: “Awan magun-odantayo a historikal a pannakaammo kadagiti patriarka.” Insingasingna: “[Ni Abraham] ti mabalin nga ad-adda a maibilang kas libre a partuat ti awan puotna nga arte.”

Sinaruno met dagiti Ingles a teologo dagiti kapatadanda nga Aleman. “Dagiti naindaklan a sarsarita maipapan kadagiti patriarka iti libro ti Genesis ket prehistoriko, a saan a pudpudno a napasamak iti historia ngem kadagiti sarsarita maipapan ken . . . King Arthur,” insurat ti klero a ni Stopford Brooke iti librona a The Old Testament and Modern Life. “Manipud . . . Genesis . . . makaal-alatay laeng kadagiti puted-puted ken natiritir a panangmatmat iti biag ken kababalin ti asinoman kadagiti patriarka,” insurat ni John Colenso, Anglicano nga obispo ti dati a kolonia Britaniko a Natal. “Imposible,” innayonna, “ti mangisaad ti naan-anay a kompiansa iti aniaman kadagitoy a rekord.”

Dagita a pammadpadakes ti nagsaknap kas gangrena. (2 Timoteo 2:17) Itatta, minilmilion kadagiti mannakimisa ti saanen a mamatpati a serioso iti biag dagiti patriarka. Kaskasdi, iti pannakaibabain kadagiti teologo ti Kakristianuan, ibagbaga itattan dagiti ateista a ti panangbabbabalaw iti Biblia ket simmobran. Kas pangarigan, ti Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Great Soviet Encyclopedia) ti nagkuna: “Kadagiti nabiit pay a tawtawen, ti agsasaruno a kapanunotan maipapan kadagiti biblikal a panangbabbabalaw ti nasukimat manen iti lawag dagiti baro a panagsirarak, nangnangruna maibatay kadagiti datos dagiti makunkuna a biblikal nga arkeolohia. Dadduma kadagiti biblikal a tradision a maibilbilang idi a sarsarita . . . ti kasla addaanen ti historiko a pamunganayan.” Usigenyo no kasanot’ panangted lawag ti arkeolohia iti rekord maipapan ken Abraham.

Ti Ur dagiti Caldeo

Sigun iti Biblia, dimmakkel ni Abraham idiay “Ur dagiti Caldeo.” (Genesis 11:27-31; 15:7) Iti adu a siglo, ti disso ti Ur ket maysa a misterio. Patien dagiti kritiko a no daytat’ talaga nga adda, daytat’ awan pategna, di narang-ay a lugar. Kalpasanna, iti nakaibabainanda, dagiti daddadael iti nagbaetan ti Babilonia ken ti Persian Gulf ket awan biddutna a nailasin kas ti disso ti Ur. Rinibo a taptapi a dinamili ti nakabakab iti dayta a disso a nangipanayag a ti Ur isut’ sentro ti sangalubongan a komersio, nga addaan naglalaok a populasion. Idi panawen ni Abraham, ti siudad addaan pay kadagiti eskuelaan a sadiay dagiti ubbing a lallaki ti nasursuruan nga agsurat ken agkuenta iti aritmetika.

Mainayon pay, dagiti panagkabakab idiay Ur ti nangipanayag a nagusar dagiti arkitektona kadagiti kolumna, ti arko, ti nagarko a bubida, ken ti immarko a bubongan. Dagiti artesano ti Ur nakapataudda kadagiti nararanga nga alahas, nalalabor diseniona nga arpa, ken dagiti punial a ti tadtademda ti puro a balitok. Kadagiti sumagmamano a pagtaengan, nakakali dagiti arkeologo kadagiti tubo dagiti imburnal, a naaramid manipud naibilag a dinamili, a bumaba kadagiti dadakkel a pagayusan nga abut nga aginggat’ 12 metros ti kaadalemna.

Dagitoy a diskobre ti nangted ti baro a panangmatmat kadagiti adu nga eskolar maipapan ken Abraham. “Naipaugalin kadakami a panunoten ni Abraham kas agtataeng laeng kadagiti tolda, ket isut’ makita a posible gayam a nagnaed iti narang-ay a ladrilio a balay iti maysa a siudad,” insurat ni Sir Leonard Woolley iti librona a Digging Up the Past. “Ni Abraham,” kuna ni arkeologo nga Alan Millard iti librona a Treasures From Bible Times, “pinanawanna ti narang-ay a siudad, agraman amin a kinatalged ken kinanam-ayna, tapno agbalin a maysa kadagiti mauy-uyaw nga agakar-akar a tattao!”

Iraraut ni Codor-laomer

Ti ngay panagbiktoria ni Abraham ken Codor-laomer, ari ti Elam? Idi karrugi ti maika-19 a siglo, nagbassit ti ammo maipapan kadagiti Elamitas. Linaksid dagiti kritiko ti Biblia ti idea a nakaimpluensia ti Elam iti Babilonia, malaksid pay iti Palestina. Itan, naiduman ti panangmatmat kadagiti Elamitas. Impanayag ti arkeolohia ida kas napigsa a mannakigubat a nasion. Kuna ti Funk & Wagnalls Standard Reference Encyclopedia: “Pinarmek dagiti Elamitas ti siudad ti Ur idi agangay 1950 K.K.P. . . . Kalpasanna nakaipaayda ti kalalainganna nga impluensia kadagiti agtuturay ti Babilonia.”

Mainayon pay, ti nagnagan dagiti ar-ari ti Elam ti nasarakan kadagiti arkeolohikal a sursurat. Dadduma kadakuada ti nangrugi kadagiti sasao a “Kudur,” nga umas-asping iti “Codor.” Gapuna, ti Codor-laomer ket maak-akseptar itatta kadagiti sumagmamano a nailubongan a gubuayan kas historikal nga agturay, a ti naganna mabalin a kaipapananna “Adipen ni Lagamar.” Maysa a dasig dagiti naikitkitikit a nagnagan a Babilonia ti umar-arngi kadagiti tallo a rimmaut nga ar-ari​—Tudhula (Tidal), Eri-aku (Arioc), ken Kudur-lahmil (Codor-laomer). (Genesis 14:1) Iti libro a Hidden Things of God’s Revelation, innayon pay ni Dr. A. Custance: “Malaksid kadagitoy a nagnagan isuda dagiti detalye a kasla tuktukoyenda dagiti pasamak a naar-aramid idiay Babilonia idi impasdek dagiti Elamitas ti kinasoberanoda iti intero a pagilian. . . . Nagpigsa ti panangpatalged dagitoy a taptapi iti Kasuratan a gapu itoy dagiti Nangangato a Kritiko dinegkemanda dagitoy ket inaramidda ti isuamin nga adda iti pannakabalinda nga igagara a dadaelen ti kinapategda.”

Ket ti met ngay iraraut dagiti uppat nga ar-ari? Adda kadi arkeolohikal nga ebidensia iti Transjordan ken ti Negeb a mangsuportar iti daytoy? Wen. Iti librona a The Archeaology of the Land of Israel, dinakamat ni Propesor Yohanan Aharoni ti panagpukaw ti kasakbayan dagiti Israelita a sibilisasion nga addaan kadagiti “nararanga” a kampamento idiay Transjordan ken ti Negeb, “idi agangay 2000 K.K.P.” Dadduma nga arkeologo kunada a daytoy ti napasamak idi agangay 1900 K.K.P. “Dagiti dinamili agpadpada ti Negeb ken Transjordan agpaay iti daytoy a panawen ket agkaasping ken agpadpada a nangipakita ti giddato, makadidigra a panagpatingga ti sibilisasion,” kuna ni Dr. Harold Stigers iti librona a Commentary on Genesis. Uray dagiti kritiko ti Biblia, kas ken Jon Van Seters, inakseptarna ti ebidensia iti daytoy: “Maysa a di nasolbar a problema ket no sadinot’ napanan dagitoy a tattao, no adda man, iti ngudo ti panawen,” kunana iti librona nga Abraham in History and Tradition.

Ti Genesis kapitulo 14 ti mangted ti posible a solusion iti problema. Sigun iti kronolohia ti Biblia, ni Abraham dimteng idiay Canaan idi 1943 K.K.P. Mabalin a napasamak ti makadadael unay nga iraraut ni Codor-loamer di nabayag kalpasan dayta. Iti kamaudianan, iti dayta met a siglo, ti Dios nangyeg ti naapuy a panangdadael kadagiti imoral a siudad ti Sodoma ken Gomorra. Daytoy ti agnanayon a nangbalbaliw iti ekolohia ti dati nadam-eg a makimbaba a Lobong ti Jordan. (Genesis 13:10-13; 19:24, 25) Daytat’ saanen a gunggona nga agpaay kadagiti ganggannaet a manangraut.

Adu pay ti sabsabali a pangarigan no kasano a ti arkeolohia bumagay a maisilpo iti Kasuratan iti panangted lawag kadagiti paspasamak iti panagbiag ni Abraham. Ngem ti arkeolohia addaan kadagiti limitasion. Ti ebidensia a maipaayna masansan a saan a direkta ken agpaay iti panangipatpatarus dagiti imperpekto a tattao.

Ti Mapagtalkan Unay a Pammaneknek

Ti kapipigsaan a pammaneknek a talaga a nagbiag ni Abraham isut’ pammaneknek ti Namarsua iti tao, ni Jehova a Dios. Idiay Salmo 105:9-15, siaanamong a nagsao ti Dios ken Abraham, Isaac, ken Jacob kas “dagiti mammadtona.” Iti nasurok a sangaribo a tawen kalpasan ti ipapatay ni Abraham, tinukoy ni Jehova a Dios ni Abraham babaen iti ngiwat ti di kumurang tallo a mammadto, nga isu pay ti aw-awaganna kas “gayyemna.” (Isaias 41:8; 51:2; Jeremias 33:26; Ezequiel 33:24) Kasta met, intag-ay pay ni Jesu-Kristo ni Abraham kas ulidan. Bayat ti panagbiagna idiay langit sakbay ti panagbalinna kas tao, personal a naimatanganna ti pannakilangenlangen ni Amana iti patriarka. Gapuna, maikunana kadagiti Judio:

“‘No annaknakayo koma ni Abraham, dagiti aramid ni Abraham koma ti aramidenyo. Ngem ita agawaandak a papatayen, toy tao a nagsao kadakayo iti pudno a nangngegko iti Dios. Daytoy saan nga inaramid ni Abraham. Ni Abraham nga amayo nagragsak iti panangkitana iti aldawko, ket nakitana ket nagrag-o.’ Kinuna ngarud kenkuana dagiti Judio: ‘Awan pay lima pulo a tawenmo, ket nakitam aya ni Abraham?’ Kinuna kadakuada ni Jesus: ‘Pudno, pudno, kunak kadakayo, Idi kasanguanan ti pannakaiyanak ni Abraham, addaakon.’”​—Juan 8:39, 40, 56-58.

Babaen iti pammaneknek ken pammaregta ti dua a naindaklan a Persona iti uniberso, addaantay kadagiti kasayaatan a rason a mangakseptar iti isuamin a kunaen ti Biblia maipapan ken Abraham. (Juan 17:5, 17) Nupay iparang ti Biblia kas pagulidanan ni Abraham, daytat’ saan a mangitantan-ok kenkuana kas nasional a banuar. Makita daytoy babaen iti panangsukimat iti panagbiktoriana laban kadagiti uppat nga agkaaliado nga ar-ari. Idi nagsublin ni Abraham manipud pagbabakalan, isut’ kinablaawan ni Melkisedec, nga ari ti Salem, a nagkuna: “Ket bendito koma ti Dios a Kangatuan, a nangyawat kadagiti kabusormo ita imam!” Ni Jehova ti indaydayawna gaput’ pannakaispalna.​—Genesis 14:18-20.

Nupay kasta, ti ad-adda a grande a panagbiktoria ket asidegen! Saanen nga agbayag, daytoy met laeng nadayag a Dios ti mangparmek “kadagiti ar-ari ti amin a mapagnaedan a daga” iti sangalubongan a gubat a maaw-awagan Armagedon. (Apocalipsis 16:14, 16) Kalpasanna, ti kari ti Dios ken Abraham, a mammadto ken gayyemna, maaddaanton ti naan-anay a kaitungpalan: “Ket iti putotmo mabendisionanto isuamin dagiti nasnasion ti daga.” Minilmilionen ti mangnannanam kadagita a bendision. Mabalinyo met ti mairaman kadakuada, kas ipakita dagiti artikulo nga agparang iti pinanid 18-28 itoy a magasin.​—Genesis 22:18.

[Dagiti Mapa/Dagiti ladawan iti panid 7]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dakkel a Baybay

TI NEGEB

Damasco

Haran

Karayan Eufrates

Karayan Tigris

Ur

ELAM

[Mapa]

Damasco

Dan

REFAIM

SUSIM

Siquem

Bethel

Distrito ti Jordan

Hebron

TI NEGEB

Dalan ti Ari

EMIM

Gomorra

Sodoma

HORREOS

[Dagiti ladawan]

Nagtulnog ni Abraham, rimmuar iti Ur, a nakarangrang-ay a siudad

Pangarigan dagiti pammaneknek manipud Ur:

1. Balitok a punial ken kaluban

2. Ti pagtuladan ti Ur

3. Balitok nga ulo ti toro manipud  pagpaawengan a kahon ti arpa

4. Dagiti alahas

5. Arkos ti ulo nga addaan batbato

[Credit Line]

Dagiti retrato: Kortesia ti Museo Britaniko