Konektado!

● Panunotem daytoy nga estoria. Ni Sam ket ang-angawen dagiti tattao kas ud-udong. Adun a tawen a dina kayat ti agusar iti baro a teknolohia kas pamay-anna a makikomunikar kadagiti kapamilia ken gagayyemna. Kayat ti amin, uray ti agtutubo nga annakna, ti agbalin a konektado. Kinuna ni Sam iti 16 anyos a balasitangna, “Kailiwko dagidi aldaw a personal a kasaritadaka dagiti tattao!”

Ngem inusig manen ni Sam ti kasasaadna. Nalagipna dagidiay nabayagen a dina nakita ken nakasarita. Napanunotna dagiti kapamiliana a kasla okupadoda unay isu a ti panagriknana ket mapugpugsaten ti komunikasionda. ‘No kayatko nga agtalinaed ti komunikasionmi,’ napanunot ni Sam, ‘nalabit masapul a sursuruekon ti baro a pamay-an.’ Katengngaan idi ti maika-20 a siglo iti aw-away ti Estados Unidos. Implano met laengen ti ud-udong a ni Sam ti agpakabit iti telepono.

Lumagtotayo iti tawen 2012. Kalkalpas a nakisarita iti telepono ti apoko ni Sam a ni Nathan kada Roberto ken Angela a nasinged a gagayyemna nga immakar iti sabali a pagilian. ‘Sangapulo a tawen gayamen ti napalabas!’ nakuna ni Nathan iti bagina a masmasdaaw iti kapartak ti panaglabas ti panawen.

Iti naglabas a tawtawen, kontenton ni Nathan iti sagpaminsan nga iyaawag kenkuana dagiti kapamilia ken gagayyemna nga agnanaeden iti adayo a lugar. Ngem ita, kasla ti amin​—uray ti agtutubo nga annakna​—ket agus-usaren iti social network tapno makikomunikar.

Ni Nathan ket aw-awagan dagiti tattao iti ud-udong. Dina ngamin kayat ti agusar iti moderno a teknolohia. “Kailiwko dagidi aldaw nga agteleponoka ket mangngegmo ti boses ti kasarsaritam,” kunana. Ngem nakapagpampanunot met laeng ni Nathan. ‘No kayatko nga agtalinaed ti komunikasionmi,’ kunana iti bagina, ‘nalabit masapul a sursuruekon ti baro a pamay-an.’

Kasta met kadi ti panagriknam? Nainkasigudan a kayat dagiti tattao ti makikomunikar. (Genesis 2:18; Proverbio 17:17) Yantangay nagadu ti mangar-aramid iti dayta babaen kadagiti social network, ania ti masapul a maammuam maipapan iti daytoy a teknolohia?

Apay a Makaallukoy?

ANIA kadagiti sumaganad a pamay-an ti komunikasion ti inus-usarmo iti napalabas a bulan?

Personal a pannakisarita

Insurat-ima a kard wenno surat

Telepono

E-mail

Text message

Instant message

Video chat

Social network

Nagadu itan ti pagpilian a pamay-an ti pannakikomunikar. Adda bentaha ken disbentaha ti tunggal maysa. Usigem ti sumagmamano a pagarigan:

PERSONAL A PANNAKISARITA

Bentaha: Iramanna ti amin a detalye ti ekspresion ti rupa, tono ti boses, ken tigtignay.

Disbentaha: Masapul nga agpadakayo nga adda wayana a makisarita.

INSURAT-IMA A KARD WENNO SURAT

Bentaha: Nadungngo ken nairanta para iti umawat.

Disbentaha: Nabayag ti agsurat ken adu nga aldaw sakbay a makadanon.

E-MAIL

Bentaha: Nalaka nga aramiden ken napartak a makadanon.

Disbentaha: Masansan a kurang iti emosion wenno nalaka a mapagkamalian ti mensahena.

Adtoyen ti social networking, nga ibagbaga ti dadduma a kasayaatan a pamay-an ti pannakikomunikar. Ginasuten ti social network. Ti Facebook ti kalatakan ta addaanen iti agarup 800 milion a miembro! Kuna ti magasin a Time a “no ti Facebook ket maysa a pagilian, dayta ti maikatlo a kadakkelan, sumaruno iti China ken India.” Ania dagiti social network, ken apay a nagbalinda a nakalatlatak?

Ti social network ket maysa a site iti Internet a mabalin a pangiranudan iti impormasion kadagiti pilien a grupo ti gagayyem. “Nasayaat a pamay-an dayta a pakikomunikar,” kuna ti 21 anyos a ni Jean. “Nalaka met dayta a pangipabuyaan kadagiti retrato iti panagpasiar wenno okasion.”

Apay a dika laengen agaramid iti surat? ‘Mangibus dayta iti adu a tiempo,’ mabalin a kuna ti dadduma​—ken nangina ti agpaimprenta kadagiti retrato. Apay a dika laengen agtelepono? Mangibus manen dayta iti adu a tiempo nangruna ta masapul a saggaysada nga awagam, ken awan ti dadduma iti balayda wenno di mabalin a kasarita ida no umawagka. Ti ngay met e-mail? “Awanen ti sumungsungbat kadagiti e-mail,” inreklamo ti 20 anyos a ni Danielle, “ken uray sumungbatda, adu pay a lawas ti mapalabas. Iti social network, mangikabilak laeng iti comment maipapan iti ar-aramidek, ket mabalin metten nga agi-post ti gagayyemko kadagiti comment-da maipapan iti kasasaadda. Ammomi amin ti mapaspasamak kadakami apaman a nag-log on-kami. Nagsimple!”

Adda met ketdi pagimbagan ti social networking. Kas pagarigan, no adda didigra​—kas ti ginggined ken tsunami a nangdadael iti paspaset ti Japan idi Marso 11, 2011​—adu ti naglukat kadagiti social network tapno maammuanda ti kasasaad dagiti ay-ayatenda.

Usigem ti kapadasan ni Benjamin a taga-Estados Unidos. “Napugsat dagiti linia ti telepono kalpasan ti tsunami idiay Japan,” kunana. “Imbaga kaniak ti maysa a gayyem a nag-e-mail iti gayyemmi idiay Tokyo ngem saan a nagsubalit. Dagus nga innalak ti selponko sa naginternetak. Kinitak ti page-na iti social network. Nabasak a dagus sadiay ti inkabilna nga ababa a mensahe a nasayaat ti kasasaadna ken mangipakaammonto pay iti kanayonan a detalye.”

Intuloy ni Benjamin: “Tapno mapakaammuak ti gagayyemko a makaam-ammo kenkuana ngem awanan iti account iti social network, masapul a saggaysaek ida a patulodan iti e-mail. Ngem kasapulan ti panawen tapno maalak ti adresda sa saggaysada a suratak. Simmungbat ti dadduma kalpasan ti sumagmamano nga aldaw. Ti maysa kadakuada ket simmungbat kalpasan ti agarup dua a lawas! Nagadu ngamin nga e-mail ti maaw-awatda isu a saan a kaskarina a sungbatanda dagita. Saan koma a nasayang ti adu nga oras no nagusarda iti social networking. Sumagmamano la a minuto, napakaammuan koman ti amin!”

Nalawag nga adda sumagmamano a bentaha ti social networking. Ngem adda kadi aniaman a peggadna? No adda, ania dagita ken kasano a maliklikam?

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 5]

NO KASANO NGA USAREN

1. Agi-post-ka iti message (status update) iti page-mo.

2. Ti message-mo ket maawat ti amin nga adda iti friends list-mo no ag-log on-da iti bukodda a page. Maawatmo met dagiti message-da no ag-log on-ka iti bukodmo a page.

Uppat a Saludsod a Rumbeng nga Iyimtuodmo Maipapan iti Social Networking

Kas iti dandani amin a pakausaran ti Internet, adda dagiti peggad iti social networking.a Bayat a pampanunotem dayta, usigem dagiti sumaganad a saludsod.

1 Kasano nga Apektaran ti Social Networking ti Bukodko a Privacy?

“Iti kinaruay ti sasao saan a maaw-awan ti salungasing, ngem daydiay mangmedmed kadagiti bibigna agtigtignay a simamasirib.”​—Proverbio 10:19.

Ti rumbeng a maammuam. No dika agannad, adu nga impormasion ti mabalin a maammuan maipapan kenka kadagiti retrato, status update (ababa a mensahe para iti amin nga adda iti friends list-mo), comments (dagiti sungbatmo kadagiti status update ti gagayyemmo), ken dadduma pay a detalye iti profile-mo. Kas pagarigan, maammuan kadagita no sadino ti pagnanaedam, no addaka (wenno awanka) iti balayyo, no sadino ti pagtartrabahuam wenno pages-eskuelaam. Ti adresmo ken ti ababa a post a kas iti, “Agbakasionkami inton bigat!” ket umdasen tapno maammuan ti mannanakaw no sadino ken kaanoda nga umay.

Ti dadduma pay a detalye​—kas iti e-mail adresmo, petsa ti pannakayanakmo, wenno numero ti teleponom​—ket mabalin nga usaren dagiti managdakdakes tapno butbutngen, biktimaen, wenno takawenda ti impormasion maipapan iti kinasiasinom (identity theft). Ngem adu ti situtulok a mangipakaammo kadagita nga impormasion iti social networking page-da.

Kasla malipatan dagiti tattao nga apaman nga adda im-post-da iti Internet, mabasan dayta ti publiko. Uray no espesipiko nga inkabilda a “Friends Only” ti makabasa kadagiti status update-da, dida makontrol no ania ti aramiden dagita a gagayyem kadagita nga impormasion. Kinapudnona, aniaman a mai-post iti social network ket rumbeng a maibilang a para iti publiko wenno nalaka a maiwaras.

Ti maaramidam. Masapul a pamiliarka kadagiti privacy setting ti pinilim a social network, ken usarem dagita. Dagiti laeng am-ammom ken talkem ti palubosam a maka-access kadagiti status update-mo ken retratom.

Nupay kasta, laglagipem a ti im-post-mo ket mabalin nga ad-adu ti pakaiwarasanna ngem iti impagarupmo. Kanayon a sukimatem ti page-mo, ken lagipem no adda aniaman nga inkabilmo a mabalin nga usaren dagiti managdakdakes tapno maammuanda ti ayanmo wenno matakawda ti impormasion maipapan iti kinasiasinom. Uray kadagiti gagayyemmo, dika agi-post iti impormasion a mamagpeggad iti bukodmo a privacy wenno iti privacy ti sabali. (Proverbio 11:13) No adda ibagam a sensitibo nga impormasion, mangusarka iti sabali a pamay-an ti komunikasion. Kuna ti agtutubo a ni Cameron: “Naperpersonal ken napribpribado ti pannakisarita iti telepono.”

Laglagipem. Nagsayaat ti imbaga ti agtutubo a babai a ni Kim. “No sipapanunotka iti ar-aramidem,” kunana, “adda latta bukodmo a privacy iti maysa a social network. Maliklikam ti agproblema no naannadka.”

2 Kasano nga Apektaran ti Social Networking ti Tiempok?

‘Siguraduenyo ti napatpateg a bambanag.’​—Filipos 1:10.

Ti rumbeng a maammuam. Mabalin nga ibusen ti social networking ti orasmo ken singaennaka kadagiti napatpateg nga aktibidad. Kas iti kinuna ti babai a ni Kay, “no ad-adu ti friends-mo, ad-adu nga oras ti mabusbosmo iti social networking ken ad-adda a maadikka.” Usigem ti komento ti dadduma a nagkuna a naadiktoda idi iti dayta.

“Nagrigat nga isardeng ti panagusar iti social networking site, uray no talaga a dimo kayat. Kasla daytan ti kangrunaan a pakakumikomam.”​—Elise.

“Nagadu ti mabalin nga aramiden​—adda dagiti game, test, ken music fan page​—malaksid pay iti panangkitam kadagiti profile page ti gagayyemmo.”​—Blaine.

“Kasla gayonggayong a mangalun-on kenka, ket dimo madmadlaw a naigamerkan agingga a sumangpeten ni nanangmo ken damagenna no apay a dika pay nakainnaw.”​—Analise.

“No addaak idiay eskuelaan, kayatkon ti makaawid a dagus tapno laeng makitak no siasino dagiti simmungbat iti im-post-ko. Kalpasanna, sungbatak amin ida ken kitaek dagiti baro a retrato nga in-upload-da. Nalakaak nga agsiudot no madamaak a naka-online, ken karurodko ti masinga. Dagidiay am-ammok, kanayonda a naka-online​—uray no bumisbisitada iti balay ti gagayyemda ken uray nakarabrabiin!”​—Megan.

Ti maaramidam. Nakapatpateg ti tiempo isu a dimo saysayangen. Apay a dimo ibadyet dayta a kas iti ar-aramidem iti kuartam? Umuna, isuratmo no mano nga oras ti nainkalintegan a busbosem iti social networking. Kalpasanna, imonitormo ti bagim iti makabulan, ken paliiwem no masursurotmo ti inkeddengmo. Mangaramidka iti panagbalbaliw no kasapulan.

No maysaka nga ama wenno ina ket adu unay nga oras ti busbusbosen dagiti tin-edyer nga annakmo iti social networking, ammuem no adda aniaman a naun-uneg a problema. Kas pagarigan, iti librona a Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens, kinuna ni Nancy E. Willard a ti sobra a panagusar iti social networking ket mabalin a nainaig iti danag, stress, ken nababa a panangmatmat iti bagi. “Adu a tin-edyer ti maseknan unay iti takderda iti kagimongan,” insuratna. “No ibilang dagiti agtutubo a ti pategda iti kagimongan ket naibatay iti kaadu ti online friends-da ken ti kasansan ti pannakikomunikar dagita kadakuada iti social network, mabalin a maadiktoda.”

Dimo ngarud ipalubos a ti social networking​—wenno aniaman nga aktibidadmo iti Internet​— ti mangsinga iti napateg a pannakisinningedmo kadagiti mismo a kapamiliam. “Ti maysa kadagiti makaparagsak ken makapaladingit iti Internet,” kuna ni Don Tapscott iti librona a Grown Up Digital, “ket nupay dayta ti ad-adda a mangpalaka iti komunikasion dagiti agkakapamilia uray dida agkakadua, dayta met laeng ti mamagiinnaddayo kadakuada uray no addada iti maymaysa a balay.”

Laglagipem. Kinuna ti agtutubo a ni Emily: “Para kaniak, ti social network ket nagsayaat a pamay-an tapno kanayon a konektadoka kadagiti tattao. Ngem kas iti aniaman a banag, nasken nga ammom no kaanoka nga ag-shut down.”

3 Kasano nga Apektaran ti Social Networking ti Reputasionko?

“Nasaysayaat a piliem ti naimbag a nagan ngem ti kinabaknang.”​—Proverbio 22:1, “Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.”

Ti rumbeng a maammuam. Ti aniaman nga ikabilmo iti social network ket mangpataud iti reputasionmo a nalabit narigaten a mapunas. (Proverbio 20:11; Mateo 7:17) Adu ti kasla saan a sipapanunot iti posible a peggad. “No agusar dagiti tattao iti social network, kasla mapukaw ti kinasimbeng ti panunotda,” kuna ti agkabannuag a babai a ni Raquel. “Maibagada ti dida gagangay a maisao. Di maamiris ti dadduma a babaen laeng ti maysa a naalas a post, madadaelen ti nasayaat a reputasionda.”

No madadael ti reputasionmo iti social network, mabalin a napaut dagiti epektona. Kuna ti Grown Up Digital: “Nagadun ti damag maipapan kadagiti agus-usar iti social network site a naikkat wenno saan a naawat iti trabaho gapu kadagiti im-post-da iti Internet.”

Ti maaramidam. Luktam ti social network page-mo ken padasem a kitaen a kas iti panangmatmat ti sabali. Isaludsodmo iti bagim: ‘Kastoy kadi a talaga ti kayatko a panangmatmatda kaniak? No adda nagbuya kadagiti im-post-ko a retrato sana deskribiren ti kinataok sigun iti nakitana, ania a sasao ti posible a mapanunotna? “Alembong”? “Sexy”? “Mahilig iti party”? No wen, kasta kadi ti kayatko nga impresionda kaniak no agaplayak iti trabaho kas pagarigan ta ti page-ko ket kitaen ti posible nga agbalin a boss-ko? Talaga kadi nga ipakita dagitoy a retrato dagiti prinsipio nga an-annurotek?’

No maysaka nga agtutubo, isaludsodmo iti bagim: ‘No ti page-ko ket makita dagiti nagannakko, titserko, wenno asinoman a raraemek, mabainakto ngata iti makita ken mabasada?’

Laglagipem. No maipapan iti reputasionmo, dimo liplipatan ti kinuna ni apostol Pablo: “Aniaman nga imulmula ti maysa a tao, daytoyto met ti apitenna.”​—Galacia 6:7.

4 Kasano nga Apektaran ti Social Networking Dagiti Pannakigayyemko?

“Daydiay makipagna kadagiti masirib a tattao agbalinto a masirib, ngem daydiay addaan kadagiti pannakilangen kadagidiay maag nakadakdakesto ti pagtungpalanna.”​—Proverbio 13:20.

Ti rumbeng a maammuam. Ti gagayyemmo impluensiaanda ti panagpampanunot ken tigtignaymo. (1 Corinto 15:33) Nainkalintegan ngarud nga agbalinka a napili iti pakigayyemam iti social network. I-accept ti dadduma ti pinullo wenno ginasut pay ketdi a friend request uray no dagita ket dida unay wenno dida pulos am-ammo. Maduktalan ti dadduma a saan nga amin nga adda iti friends list-da ket nasayaat a gayyem. Usigem ti kinuna ti dadduma.

“No basta lattan i-accept ti maysa a tao dagiti friend request ti uray siasino, sigurado a dakes ti pagtungpalanna.”​—Analise.

“Adu ti am-ammok a mangi-add kadagiti gagayyem a dida talaga kayat. Dida ngamin kano kayat nga agsakit ti nakem dayta a tao no dida ikankano ti request-na.”​—Lianne.

“Kas met laeng dayta iti personal a pannakilangen. Nasken nga agannadka no siasino dagiti pakigayyemam.”​—Alexis.

Ti maaramidam. Mangaramidka iti ‘pagannurotam iti pannakigayyemmo.’ Kas pagarigan, adda dagiti limitasion nga inaramid ti dadduma no maipapan iti pannakigayyem:

“Awatek la nga agbalin a gayyemko no am-ammok ida​—saan la a gapu ta nakitkitak idan​— no di ket talaga nga am-ammok ida.”​—Jean.

“Dagiti laeng nabayagen nga am-ammok ti inayonko iti friends list-ko. Diak pulos inayon dagiti diak am-ammo.”​—Monique.

“Ti kayatko nga i-add ket dagidiay laeng talaga nga am-ammok ken kapadak dagiti prinsipioda.”​—Rae.

“No makaawatak iti friend request manipud iti diak am-ammo, diak ikankano dayta. Kasta la kasimple dayta. Amin a gagayyemko ket am-ammok ken gagayyemkon sakbay pay nga adda account-ko iti Internet.”​—Marie.

“No ti maysa a gayyem ket ag-post kadagiti retrato wenno ag-update kadagiti diak magustuan, diak ilalaen nga i-delete dayta a tao. Uray no buybuyaem laeng dagiti im-post-da, dakes a pannakitimpuyog dayta.”​—Kim.

“Idi adda pay account-ko iti social network, nakaes-estrikto dagiti privacy setting-ko. Diak impalubos a makita ti gagayyem ti gagayyemko dagiti im-post-ko wenno retratok. Dagiti laeng gagayyemko ti makakita kadagita. Kasta ti inaramidko ta diak ngamin masigurado no mayat a pakigayyeman ti gagayyem ti gagayyemko. Awan ammok maipapan kadakuada​—wenno iti reputasionda.”​—Heather.

Laglagipem. Insurat ni Dr. Gwenn Schurgin O’Keeffe iti librona a CyberSafe: “Ti kasayaatan a pagannurotan ket makigayyemka laeng kadagiti am-ammom ken personal a nakalanglangenmon.”b

[Footnotes]

[Kahon iti panid 8]

AG-SIGN OUT!

No baybay-am a nakasign-on ti account-mo no awanka, ti dadduma ket mabalin nga agi-post kadagiti material iti page-mo. Sigun iti abogado a ni Robert Wilson, “kapada dayta ti panangibatim iti pitakam wenno selponmo iti rabaw ti lamisaan iti publiko a lugar. Mabalin nga ag-post ti asinoman iti Wall-mo.” Ti balakadna? “Siguraduem ti ag-sign out.”

[Kahon iti panid 8]

KAYATMO KADI TI AGPROBLEMA?

Sigun iti surbey ti Consumer Reports, adu nga agus-usar iti social network “isarsarakda ti bagida a biktimaen dagiti managsiim ken mannanakaw iti sanikua wenno impormasion maipapan iti kinasiasino. Im-post ti 15% ti agdama nga ayanda wenno dagiti planoda a bakasion, 34% ti nangi-post iti kompleto a petsa ti pannakayanakda, ken 21% kadagidiay adda annakda iti balay ti nangi-post iti nagan ken retrato ti annakda.”