Ti Karit ti Panangaywan

“NO DADDUMA kayatko a lisian ti kasasaad. Ngem kasapulannak nga ad-adda pay ngem idi. No dadduma mariknak nga agsolsoloak.”​—Ni Jeanny, a nangaywan iti 29-anyos nga asawana iti 18 a bulan sakbay a natay gapu iti tumor ti utek.a

“Addada tiempo a masuronak ken ni Nanang, ket kalpasanna marurodak iti bagik. Mariknak a napaayak no diak nagballigi a nangtaming iti kasasaad.”​—Ni Rose, 59, a nangaywan iti masakit ken naidalit idi a nanangna nga agtawen iti 90.

Makapaupay iti pamilia ken gagayyem a madamag ti makapapatay wenno nadagsen a sakit. “Iti tiempo ti panang-diagnose mabigbig ti tunggal pamilia nga agsolsoloda. Mabalin a dida pagaammo ti asinoman nga addaan iti kastoy a parikut,” kuna ni Jeanne Munn Bracken iti Children With Cancer. Masansan met a “maklaat[da] ken di mamati,” kas ken Elsa idi naammuanna nga addaan kanser ti 36-anyos a nasinged a gayyemna a ni Betty. Nakarikna ni Sue, a masaksakit idi ni tatangna, ti “danag, kinaliday” idi naammuanna kamaudiananna a matmatayen iti kanser ni tatangna.

Nalabit kellaat a mabigbig dagiti miembro ti pamilia ken gagayyem a mapilitanda nga agaywan​—mangipaay iti pisikal ken emosional a kasapulan ti masakit. Nalabit masapul a mangisaganada iti makapasalun-at a taraon, mangpatomar iti agas, iyurnos ti panagpadoktor, asikasuen dagiti bisita ti pasiente, agsurat maipaay iti pasiente, ken ad-adu pay. Masansan a dagita nga aramid maiseksekda iti okupado unayen nga eskediul.

Bayat a kumaro ti kasasaad ti pasiente, nupay kasta, ad-adda pay a narigat ti trabaho a panangaywan. Ania ti mabalin a ramanen daytoy? “Isuamin!” kuna ni Elsa maipapan iti naidaliten a gayyemna a ni Betty. “Panangdigus ken panangpakan kenkuana, panangtulong kenkuana no agsarua, panangibelleng iti isbona.” Ni Kathy, nupay addaan iti amin-tiempo a trabaho, masapul nga aywananna ti masakit a nanangna. Ni Sue, a nadakamat itayen, estoriaenna ti panangala ken panangilista iti temperatura [ni tatangna] iti tunggal kagudua ti oras, labaranna no ngumato ti gurigorna, ken sukatan ti kawesna ken dagiti abbong ti kama iti tunggal sumagmamano nga oras.”

Ti kalidad ti panangaywan a maawat ti pasiente agpannuray unay iti salun-at dagidiay mangipapaay iti panangaywan. Ngem, ti rikrikna ken kasapulan dagidiay agay-aywan iti masakit masansan a di maikankano. Talaga a nakarigrigat no ti panangaywan agresulta laeng iti panagsakit ti bukot ken abaga. Ngem, kas patalgedan ti kaaduan nga agay-aywan, kasapulan ti adu nga anus iti panangaywan.

“Nakababain Dayta”

“Masansan a deskribiren dagiti panagadal ti rigat nga agtaud iti di nainsiriban, nakababain nga ugali, ken ti kinasalawasaw [ti pasiente],” kuna ti The Journals of Gerontology. Kas pagarigan, deskribiren ni Gillian ti napasamak idi kiniddaw ti maysa a gayyem iti Nakristianuan a gimong a maam-ammo ti baketen nga inangna. “Basta minulagatan laeng ni Nanang ket di simmungbat,” malagip ni Gillian a sililiday. “Nakababain ket nakasangitak.”

“Dayta ti maysa kadagiti karirigatan a banag nga ibturan,” kuna ni Joan, nga agkabaw ti asawana. “Daytat’ mamagbalin kenkuana a di mangikankano iti nasayaat a kababalin,” ilawlawagna. “No mangankami iti ruar a kadua dagiti sabsabali, mapan no dadduma kadagiti sabali a lamisaan iti panganan, ramananna ti jam, ket isublina ti nausaren a kutsara iti pagyanan ti jam. No bumisitakami iti kaarruba, agtupra iti dalan iti hardin. Nakarigrigat nga ikkaten iti panunotko a nalabit pagsasaritaan ti sabsabali dagitoy nga ugali ken nalabit ibilangda nga awan daydayawna. Pamrayak laengen ti agulimek.”

“Maamakak a No Dikam Maaywanan a Naimbag . . .”

Ti panangaywan iti masakit unay nga ingungoten mabalin a makapaamak a kapadasan. Ti agaywan nalabit maamak iti mapasamak bayat a kumaron ti sakit​—nalabit maamak pay ketdi iti ipapatay ti ingungotenna. Nalabit maamak pay nga awanton ti bileg wenno abilidadna a mangtaming kadagiti kasapulan ti pasiente.

Kastoy ti panangisalaysay ni Elsa iti makagapu iti panagamakna: “Maamakak a mabalin a pisikal a madangranak ni Betty, ket manayonan ti panagsagabana, wenno mabalin a makaaramidak iti banag a mangpaababa iti biagna.”

No dadduma ti pagamkan ti pasiente agbalin a pagamkan ti agaywan. “Kasta unay ti panagamak ni tatangko a maltotan ket no dadduma nakaro ti panagbutengna,” impudno ni Sue. “Maamakak a no dikam maaywanan a naimbag, mabalin a maltotan ket mapadasanmi ti pagam-amkanna unay.”

“Nalabit Ladingitenyo a Saanen a Kas Idi ti Kasasaadda”

“Kadawyan laeng nga agladingit ti tattao nga agay-aywan iti ingungoten nga addaan nadagsen a sakit,” kuna ti Caring for the Person With Dementia. “Bayat a kumaro ti sakit ti pasiente, nalabit mapadasanyo ti kinaawan ti kadua ken ti relasion a nakapatpateg unay kadakayo. Nalabit ladingitenyo a saanen a kas idi ti kasasaadda.”

Deskribiren ni Jennifer no kasano a naapektaran ti pamiliana babaen iti kankanayon a panagkapuy ti salun-at ni nanangna: “Maupaykami. Mailiwkami iti naragsak a pannakisarsaritana. Maladingitankam unay.” Ilawlawag ni Gillian: “Diak kayat idi a matay ni nanangko, ket diak met kayat nga agsagaba. Agkarasangitak.”

“Mariknak a Nailaksidak, Makapungtotak”

Nalabit mapampanunot ti agay-aywan: ‘Apay a napasamak daytoy kaniak? Apay a di tumulong dagiti dadduma? Dida kadi makita a diakon makaibtur? Mabalin kadi nga ad-adda koma a makitinnulong ti pasiente?’ No dadduma, mabalin a marikna ti agay-aywan a makaunget unay iti kasla kumarkaro a di nainkalintegan a kiddaw ti pasiente ken dagiti dadduma a miembro ti pamilia kenkuana. Kuna ni Rose, a nadakamat itay iti pangrugian: “Masansan a makaungetak a nangnangruna iti bagik​—iti panunotko. Ngem kuna ni Nanang a madlaw iti rupak.”

Ti agay-aywan ti mabalin a mangibaklay iti pakaupayan ken pakarurodan ti pasiente. Iti libro a Living With Cancer, ilawlawag ni Dr. Ernest Rosenbaum a dadduma a pasiente “nalabit mapadasanda no dadduma ti pungtot ken leddaang a ti kaasitgan a tao a makitada ti mabalin a puntiriana . . . Daytoy a pungtot gagangay a maiparangarang a kas pannakarurod kadagiti babassit a bambanag nga iti gagangay a tiempo di pay ikankano ti pasiente.” Kaawatan a daytoy nayonanna pay ti pakarigatan ti nakaron ti panagibturna nga ingungoten a mangikagkagumaan a mangaywan iti pasiente.

Ni Maria, kas pagarigan, inaramidna ti makomendaran unay a panangaywan iti matmatayen a gayyemna. Sagpaminsan, nupay kasta, kasla nasintir unay ti gayyemna ken dagus a sabali ti pagawatanna. “Mangpasakit ti nakem ken nauyong, mangpabain kadagiti ingungoten,” ilawlawag ni Maria. Kasano ti panangapektar daytoy ken ni Maria? “Iti dayta a tiempo, kasla ‘maawatan’ ti maysa ti pasiente. Ngem no panunotek dayta kalpasanna, mariknak a kaslaak nailaksid, makaunget, agduadua​—ken saan a rumbeng a mangipakita iti ayat.”

Kinuna ti maysa a panagadal a naipablaak iti The Journals of Gerontology: “Mabalin a kumaro ti pungtot agingga iti punto a nakaron dagiti kasasaad iti panangaywan [ket] no dadduma agbanag iti aktual wenno pinanggep a kinaranggas.” Natakuatan dagiti managsirarak a dandani 1 iti tunggal 5 nga agay-aywan ti agamak a nalabit agbalinda a naranggas. Ket nasurok a 1 iti 20 ti talaga a nagbalin a naranggas iti pasientena.

“Makonsiensiaak”

Adu nga agay-aywan ti makonsiensia. No dadduma ti panangsidir ti konsiensia sarunuen ti pungtot​—kayatna a sawen, makonsiensiada agsipud ta mariknada a makapungtotda sagpaminsan. Dagita a rikna bannogenna ida agingga iti punto a mariknada a saandan a makaibtur.

No dadduma, awanen ti pamuspusan no di paaywanan ti pasiente iti maysa nga institusion wenno ospital. Daytoy a pangngeddeng mabalin a makasair ti nakem a mangdadael iti rikna ti agay-aywan. “Idi napilitanakon a mangipan ken Nanang iti pagaywanan, nariknak a lipliputak, ilaklaksidko,” kuna ni Jeanne.

Mayospital man ti pasiente wenno saan, mabalin a makonsiensia dagiti ay-ayatenna a di umdas ti ar-aramidenda kenkuana. Kinuna ni Elsa: “Masansan a masnaayanak ta kurang a talaga ti tiempok. Adda tiempo a ti gayyemko dinak palubosan a pumanaw.” Mabalin nga adda met pakaseknan a mabaybay-an dagiti dadduma a rebbengen iti pamilia, nangnangruna no ti agay-aywan busbosenna ti adu unay a tiempo iti ospital wenno masapul nga ad-adu nga oras ti panagtrabahona tapno makatulong nga agbayad iti dumakdakkel a babayadan. “Masapul nga agtrabahoak tapno makatulong iti gastos,” insennaay ti maysa nga ina, “ngem makonsiensiaak ta awanak iti pagtaengan a mangaywan kadagiti annakko.”

Nabatad, dagiti agay-aywan kasapulanda unay ti panangandingay, nangnangruna kalpasan ti ipapatay ti inaywananda. “Ti karirigatan a rebbengek [kalpasan ti ipapatay ti pasiente] . . . isu ti panangep-ep iti pannakakonsiensia ti nagaywan, a masansan a dina madakamat,” kuna ni Dr. Fredrick Sherman iti Huntington, New York.

No saan a maipeksa dagitoy a rikna, mabalin a makadangranda iti agay-aywan ken iti pasiente. Ania, ngarud, ti maaramidan dagidiay agay-aywan tapno mapagballigianda dagitoy a rikna? Ken ania ti maaramidan ti dadduma​—dagiti miembro ti pamilia ken gagayyem​—tapno matulongan ida?

[Footnote]

[Kahon iti panid 5]

Ipategyo Ida!

“AMMOMI a 80% kadagiti panangaywan iti lallakay ken babbaket iti pagtaengan ti aramiden dagiti babbai,” kuna ni Myrna I. Lewis, katulongan a propesor iti departamento ti panangagas iti komunidad idiay Mount Sinai Medical School, New York.

Impakita ti maysa a panagadal kadagiti agay-aywan a babbai, a naipablaak iti The Journals of Gerontology,b nga 61 porsiento kadagiti babbai ti nangipadamag nga awan ti nagun-odanda a tulong ti pamilia wenno dagiti gagayyem. Ken nasurok a kagudua (57.6 porsiento) ti nagkuna a dida nakagun-od iti umdas nga emosional a panangandingay ti asawada. Iti Children With Cancer, impatuldo ni Jeanne Munn Bracken a nupay no ti ina ti mangibaklay iti ad-adu a panangaywan, “mabalin a mangliklik ti ama ket ipamaysana ti trabahona.”

Nupay kasta, adda dakkel a proporsion ti panangaywan nga ipapaay dagiti lallaki, kuna ni Dr. Lewis. Kas pagarigan, ti assawa a lallaki a dagiti babbaketda addaan iti Alzheimer’s disease ket grupo a kalalainganna ti kadakkelna. Ket pudno a marigatanda iti panangaywan iti ingungotenda a masakit. “Nalabit kadagiti amin, dagitoy a lallaki ti nangnangruna a marigatan,” ituloy ni Lewis, “agsipud ta gagangay nga inaunada ngem dagiti assawada ken nalabit nakapuy met ti salun-atda. . . . Kaaduan kadakuada ti saan a nasanay kadagiti praktikal a pamay-an ti panangaywan.”

Masapul nga annadan dagiti pamilia ti panagannayas a padagsenan ti maysa a miembro a kasla nagsayaat ti panangtamingna iti karit. “Masansan adda maysa a miembro ti pamilia nga agaywan a kanayon iti ingungoten,” kuna ti libro a Care for the Carer. “Ti ad-adu a porsiento daytoy ket babbai a bumakbaket metten. . . . Madlaw met a kaaduanna dagiti babbai ti ‘nainkasigudan’ nga agaywan . . . , ngem ipateg koma dagiti pamilia ken gagayyem daytoy.”

[Footnote]

[Ladawan iti panid 6]

Masapul dagiti agay-aywan ti panangandingay iti panangsarangetda iti panangsidir ti konsiensia ken panagpungtot

No Kasano a Tamingen​—Dagiti Rikna

AGAY-AYWANKAYO kadi nga agdama iti nadagsen ti sakitna nga ingungoten? No kasta, nalabit mapadpadasanyo ti makariro ken makapaamak a rikrikna. Ania ti maaramidanyo? Amirisenyo dagiti rikna nga inibturan ti dadduma a nagaywan ken dagiti praktikal a singasing a nangtulong kadakuada nga agballigi.

Pannakapabain. Sagpaminsan, mabalin a mabainankayo iti kababalin ti tao a masakit iti imatang ti sabsabali. Ngem ti panangilawlawag iti kasasaad ti sakit ti ingungotenyo iti gagayyem ken kaarruba nalabit makatulong kadakuada a mangtarus ken mabalin a matignayda met a mangipakita iti “pannakipagrikna” ken anus. (1 Pedro 3:8) No mabalin, makipatangkayo iti sabsabali a pamilia nga adda iti kasasaad nga umasping iti kasasaadyo. Nalabit saankay unay a mapabainan bayat ti panagrinnanudyo kadagiti kapadasan. Ilawlawag ni Sue no ania ti nangtulong kenkuana: “Maasianak unay ken tatangko​—ta rinimbawanna ti aniaman a rikna ti pannakapabain. Ket nakatulong met ti kinamanagpakatawana.” Wen, ti kinamanagpakatawa​—iti biang ti pasiente ken dagidiay agay-aywan kenkuana​—ket maysa a nakaskasdaaw nga alikamen a mangbang-ar iti pannakarurod.​—Idiligyo iti Eclesiastes 3:4.

Amak. Ti kinaignorante maipapan iti sakit makapaamak unay. No mabalin, agpabalakadkayo iti doktor no ania dagiti inanamaenyo bayat ti ikakaro ti sakit. Sursuruenyo ti mangaywan kadagidiay a kasasaad. Para ken Elsa, ti pannakisaritana kadagiti sabali nga agay-aywan ken kadagiti nars iti hospice maipapan iti inanamaenna bayat a kumaro ti kasasaad ti pasiente ti maysa kadagiti kapapatgan a banag iti panangparmekna iti amakna. Mamalakad ni Jeanny: “Sarangten ken medmedanyo ti panagamakyo. Ti panagamak iti mabalin a mapasamak masansan a dakdakes ngem ti kinapudno.” Irekomendar ni Dr. Ernest Rosenbaum nga aniaman ti makagapu kadakuada, rumbeng nga “isaritayo [dagiti pagam-amkanyo] apaman a tumaudda.”​—Idiligyo iti Proverbio 15:22.

Ladingit. Saan a nalaka a tamingen ti ladingit, nangnangruna iti kasasaad ti panangaywan. Nalabit pagleddaanganyo ti pannakapukaw ti panagkaduayo, nangnangruna no saanen a makasao ti masakit nga ingungotenyo, saanen a makatarus a naimbag, wenno dinakayon mabigbig. Dagita a rikna nalabit saan a nalaka a matarusan ti dadduma. Ti panangisarita iti panagleddaangyo iti mannakaawat a gayyem nga umimdeng a siaanus ken mannakipagrikna mabalin a makaipaay iti kasapulan unay a bang-ar.​—Proverbio 17:17.

Pungtot ken Pannakapaay. Dagitoy ket normal a tignay ti panangipateg iti grabe ti sakitna a tao a narigat a matarusan ti ugalina no dadduma. (Idiligyo iti Efeso 4:26.) Bigbigenyo a masansan a ti sakit, saan a ti pasiente, ti mapabasol iti makaparurod a kababalin. Malagip ni Lucy: “No talaga a makaungetak, talaga a makasangitak. Kalpasanna padasek a palagipan ti bagik maipapan iti kasasaad ken an-annayen ti pasiente. Ammok a kasapulan ti pasiente ti tulongko. Dayta ti tumulong kaniak nga aganus.” Ti kasta a pannakaawat nalabit makatulong a ‘mangpabannayat iti pungtotyo.’​—Proverbio 14:29; 19:11.

Panangsidir ti Konsiensia. Ti panangsidir ti konsiensia gagangayen kadagiti agay-aywan. Inanamaenyo, nupay kasta, a mangar-aramidkayo iti nakapatpateg ngem nakarigrigat a trabaho. Awatenyo ti kinapudno a saan a kanayon a naan-anay ti panagsao wenno aramidyo. Palagipannatayo ti Biblia: “Maitibkoltayo amin iti adu a daras. No ti asinoman saan a maitibkol iti sao, daytoy a maysa ket perpekto a tao, a kabaelanna met a ngedngedan ti intero a bagi[na].” (Santiago 3:2; Roma 3:23) Dikay palubosan a lapdannakayo ti panangsidir ti konsiensia nga agtignay a sipopositibo itan. No adda naisao wenno naaramidyo a pakaupayanyo, nalabit matakuatanyo a ti panangibaga iti “dispensarennak” pagbalinenna a nasaysayaat ti riknayo ken ti rikna ti pasienteyo. Namalakad ti maysa a lalaki a nangaywan iti masakit a kabagian: “Aramidenyo ti kasayaatan a kabaelanyo iti sidong dagiti kasasaad.”

Panagleddaang. Gagangayen ti panagleddaang​—ken madlaw​—kadagiti pamilia a mangsarsaranget iti nadagsen a sakit. (Idiligyo iti 1 Tesalonica 5:14.) Ilawlawag ti agay-aywan nga agsagsagaba iti panagleddaang no ania ti nakatulong kenkuana: “Adut’ agyaman kadakami iti panangipaaymi iti tulong. Ti laeng sumagmamano a makaparegta a sasao pabilgennakayo nga agtultuloy no nabambannogkayon wenno malmaldaang.” Kuna ti Biblia: “Ti bantot ti puso ti maysa a tao mamagdumog kenkuana; ngem ti naimbag a sao paragsakenna.” (Proverbio 12:25) Nalabit saan a kanayon a madlaw ti dadduma ti pannakasapulyo iti pammaregta. Gapuna, no maminsan, mabalin nga iyebkasyo nga umuna ti “bantot” ti pusoyo tapno makaawatkayo kadagiti sabsabali “ti naimbag a sao” a makaparegta. No agtultuloy ti panagleddaang wenno ad-adda a kumaro, nupay kasta, nalabit nasaysayaat nga agpakonsultakayo iti doktor.

Kinaawan-gaway. Nalabit mariknayo nga awan gawayyo iti sidong ti mangpakapuy nga an-annayen. Awatenyo a kasta ti kasasaadyo. Bigbigenyo dagiti limitasionyo​—dikay makontrol ti salun-at ti pasiente, ngem makaipaaykayo iti naasi a panangaywan. Dikay inanamaen ti kinanaan-anayyo, kinanaan-anay ti pasienteyo, wenno dagiti mangan-andingay kadakayo. Ti kinatimbeng saanna laeng a palag-anen ti rikna ti kinaawan gaway no di ket palag-anenna ti trabaho. Nainsiriban a mamalakad ti adu a nangaywanen iti ingungoten: Sursuruenyo a sarangten ti tunggal aldaw.​—Mateo 6:34.

[Blurb iti panid 8]

“Sarangten ken medmedanyo ti panagamakyo. Ti panagamak iti mabalin a mapasamak masansan a dakdakes ngem ti kinapudno”

[Kahon iti panid 7]

Makaparegta a Sasao Manipud Kadagiti Agay-aywan

“DIKAY maupay kadagiti negatibo a pampanunotenyo maipapan iti bagiyo. Normalda iti sidong dagita a kasasaad. Talaga a rumbeng a dikay im-impenen dagiti riknayo. Ipudnoyo iti maysa a tao ti riknayo, ket no kabaelanyo, agbakasionkayo​—pumanawkayo biit​—tapno mabang-arankayo.”​—Ni Lucy, a ti trabahona iti klinika iramanna ti panangtulong kadagiti adu nga agay-aywan agraman dagiti pasiente.

“No adda dagiti makatulong ken situtulok a miembro ti pamilia wenno gagayyem, bay-anyo ida a tumulong. Nasken nga iramanyo ti trabaho kadagiti sabsabali.”​—Ni Sue, a nangaywan ken tatangna sakbay a natay iti Hodgkin’s disease.

“Sursuruenyo a patanoren ti kinamanagpakatawa.”​—Ni Maria, a timmulong a nangaywan iti ingungotenna a gayyem a natay iti kanser.

“Agtalinaedkayo a nabileg iti naespirituan. Umadanikayo ken Jehova, ken agkararagkayo a di agressat. (1 Tesalonica 5:17; Santiago 4:8) Isut’ mangipaay iti tulong ken liwliwa babaen iti espirituna, ti Saona, kadagiti naindagaan nga adipenna, ken kadagiti karina. Padasenyo ti agbalin nga organisado no mabalin. Kas pagarigan, makatulong ti panangyeskediul iti panangpatomar iti agas ken listaan dagiti tumulong.”​—Ni Hjalmar, a nangaywan iti matmatayen a bayawna.

“Ammuenyo ti amin a kabaelanyo maipapan iti kasasaad ti sakit ti pasienteyo. Dayta, met, tulongannakayonto a mangammo no ania ti inanamaenyo iti pasiente ken iti bagiyo ken no kasano nga aywananyo ti pasienteyo.”​—Ni Joan, a ti asawana addaan iti Alzheimer’s disease.

“Bigbigenyo a napagballigian ti dadduma nga immuna ngem dakayo ken matulongannakayo ni Jehova a mangsaranget iti aniaman a mapasamak.”​—Ni Jeanny, a nangaywan iti asawana sakbay a natay.

[Ladawan iti panid 8]

Tapno pakalmaen ti panagamakyo, ikagumaanyo nga ammuen ti adu maipapan iti an-annayen

[Ladawan iti panid 9]

Makapabang-ar unay ti pannakisarita iti mannakaawat a gayyem

Panangipateg iti Agay-aywan​—No Kasano a Makatulong ti Dadduma

“AGASSAWAKAMIN ken ni Lawrie iti 55 a tawen​—naundayen a tiempo​—ket nakaragragsak dagita a tawen! No kabaelak la koma nga aywanan ditoy balay, aywanakon. Ngem kimmapuy metten ti salun-atko. Idi agangay, masapul nga ipaaywankon iti nursing home. Diak maibturan ti kinasanaang ti panangisalaysayko iti daytoy. Ay-ayatek ken pagraemak unay ket masansan a bisitaek agingga a kabaelak. No iti pisikal, awanen ti mabalinko nga aramiden.”​—Ni Anna, maysa a 78-anyos a babai a nangaywan iti asawana nga addaan Alzheimer’s disease iti nasurok a 10 a tawen ken inaywananna met iti napalabas nga 40 a tawen ti balasangda nga addaan Down’s syndrome.a

Saan a karkarna ti kaso ni Anna. Impalgak ti surbey idiay British Isles nga “iti dadduma a grupo ti edad (ti edad nga 40 ken nasursurok ken edad a 50 ken nasursurok) adda maysa iti tunggal dua a babbai nga agay-aywan.” Kas naisalaysay itayen, ti emosional a pannakariribuk ken dagiti parikut a sangsanguen dagiti agay-aywan mabalin a kasla din maibturan no maminsan.

“Patiek nga agarup 50% kadagiti agay-aywan ti agleddaang bayat ti umuna a tawen ti panagaywanda,” kuna ni Dr. Fredrick Sherman, iti American Geriatrics Society. Kadagiti babbaketen a kas ken Anna, ti kumapkapuyen a pigsa ken salun-atda pagbalinenna ti kasasaad a narigrigat a tamingen.

Tapno matulongan dagiti agay-aywan a mangsaranget kadagiti rebbengenda, masapul nga ammotayo dagiti kasapulanda. Ania dagidiay a kasapulan, ken kasano nga ipaaytayo ida?

Masapul nga Agsao Dagiti Agay-aywan

“Masapul nga agaliwaksayak,” kinuna ti maysa a babai a timmulong a nagaywan iti matmatayen a gayyemna. Kas naipakita iti immuna nga artikulo, masansan a nalaklaka a sanguen ken tamingen dagiti parikut no maisarita ida iti mannakaawat a gayyem. Natakuatan ti adu nga agay-aywan a makarikna a kasla nasiluanda kadagiti kasasaadda a ti panangisarsarita iti kasasaadda ti timmulong kadakuada a nangpalag-an iti riknada ken nangbang-ar iti namedmedan a rikriknada.

Malagip ni Jeanny dagidi tiempo a panangay-aywanna iti asawana, “Apresiarek no mabigbig dagiti gagayyem nga agpadpadakami a makasapul iti panangandingay.” Ilawlawagna a dagidiay agay-aywan masapulda ti pammaregta ken, no dadduma ti pangyebkasan iti ladingitda. Umanamong ni Hjalmar, a timmulong a nangaywan iti masakit a bayawna: “Masapulko ti maysa a dumngeg kadagiti pagam-amkak ken parikutko ken ti makaawat no ania ti riknak.” Maipapan iti nasinged a gayyemna, kuna pay ni Hjalmar: “Nagsayaatan ti bumisita kenkuana, uray iti kaguduat’ oras laeng. Umimdeng kaniak. Talaga nga ipategnaka. Mariknak a mabang-aranak kalpasan dayta.”

Dagiti agay-aywan makagun-odda iti adu unay a pammaregta manipud iti mannakaawat nga umimdeng. Nainsiriban a mamalakad ti Biblia: “Masapul a nasiglat koma maipapan iti panagdengngeg, nainayad maipapan iti panagsao.” (Santiago 1:19) Impalgak ti maysa a report iti The Journals of Gerontology a ti “laeng pannakaammo nga adda magun-odan a panangandingay masansan nga umdasen a mangipaay iti adu a bang-ar.”

Malaksid iti maysa nga umimdeng ken ti panangandingay, nupay kasta, ania pay ti masapul dagiti agay-aywan?

Panangipaay iti Praktikal a Tulong

“Magunggonaan ti pasiente ken ti pamilia iti aniaman a pamay-an a panangyebkas iti ayat ken pammaregta,” kuna ni Dr. Ernest Rosenbaum. Kas pangrugian, mabalin a mayebkas ti kasta nga “ayat ken pammaregta” bayat ti personal nga isasarungkar, bayat ti iyaawag iti telepono, wenno iti maysa nga ababa a surat (a mabalin a mapakuyogan kadagiti sabong wenno dadduma pay a sagut).

Malagip ni Sue ti sinagrap ti pamiliana a panangandingay idi matmatayen ni tatangna iti Hodgkin’s disease, “Makaliwliwa no sumarungkar ti gagayyem iti apagbiit. Maysa kadagiti gagayyemko,” kunana, “ti simmungbat iti telepono ken tinulongannak a naglaba ken implantsaannakami amin.”

Ti panangandingay kadagiti agay-aywan mabalin, ken rumbeng, nga iramanna dagiti espesipiko, makita a tulong. Malagip ni Elsa: “Natakuatak a makatulong ti panangipaay dagiti gagayyem iti praktikal a tulong. Saanda laeng a kinuna: ‘No adda maitulongko, ibagam laeng.’ Imbes ketdi, kinunada: ‘Mapanak makitienda. Aniat’ gatangek agpaay kenka?’ ‘Mabalin kadi a siakon ti mangtaripato iti hardinmo?’ ‘Mabalin a bantayak ken ibasaak ti pasiente.’ Ti natakuatanmi a praktikal a banag isu ti panangyurnos a mangibati dagiti bisita iti naisurat a mensahe iti notebook no nabannog idi ti masakit a gayyemko wenno matmaturog. Dayta ti nangparagsak unay kadakami amin.”

Dagiti espesipiko a kiddaw a tumulong mabalin nga iramanna ti aniaman a trabaho. Ilawlawag ni Rose: “Inapresiarko ti tulong a mangurnos kadagiti kama, panagsurat agpaay iti pasiente, panangsangaili kadagiti bisita ti pasiente, pananggatang iti agas, pananggulgol ken panangayus iti buok, panaginnaw.” Makatulong met ti pamilia ken dagiti gagayyem iti agay-aywan babaen ti pannakisinnublat a mangpakan.

No maitutop, praktikal met ti tumulong kadagiti simple a paset ti panangtaripato. Kas pagarigan, nalabit masapul ti agay-aywan iti tumulong a mangpakan wenno mangdigus iti pasiente.

Dagiti maseknan a miembro ti pamilia ken gagayyem nalabit mangipaayda iti praktikal a tulong no nabiit pay ti sakit, ngem no ngay agpaut ti sakit? Gapu iti okupado unayen nga eskediultayo, nalabit nalakatay laeng a malipatan ti agdama​—ken nalabit kumarkaro​—a rigat a sangsanguen dagiti agay-aywan. Anian a nakalkaldaang no mangrugin a mapukaw ti kasapulan unay a panangandingay!

No mapasamak dayta, nainsiriban no mangangay ti agay-aywan iti panagtataripnong ti pamilia tapno pagsasaritaan ti pannakaaywan ti pasiente. Masansan a posible ti mangkiddaw iti tulong dagiti gagayyem ken kabagian a nangipamatmat a situtulokda a tumulong. Kastoy ti inaramid ni Sue ken ti pamiliana. “Idi rimsua dagiti pakasapulan,” isalaysayna, “nalagipmi dagidiay nangitukon a tumulong ket tineleponuanmi ida. Ammomi a mabalin a kiddawenmi ti tulongda.”

Pagbakasionenyo Ida

“Nasken unay,” kuna ti libro a The 36-Hour Day, “para kenka [nga agay-aywan] ken ti [pasientem]​—nga adda regular a tiempom a ‘mangpanaw’ iti duapulo ket uppat nga oras a panangaywan iti nakaro ti sakitna a tao. . . . Ti panagbakasion, a di mangaywan iti [pasiente], ti maysa kadagiti kapapatgan a bambanag a mabalinyo nga aramiden tapno makapagtultuloykayo nga agaywan iti maysa a tao.” Umanamong kadi dagiti agay-aywan?

“Sigurado,” kuna ni Maria, a timmulong a nangaywan iti nasinged a gayyem a matmatayen gapu iti kanser. “Panapanawen, masapul nga ‘agbakasionak’ ken adda sumublat kaniak nga agaywan iti apagbiit.” Ni Joan, a nangaywan iti asawana nga addaan iti Alzheimer’s disease, kasta met laeng ti kapanunotanna. “Maysa kadagiti kadakkelan a kasapulanmi,” kunana, “isu ti panapanawen a panagbakasionmi.”

Kasano, nupay kasta, a makapagbakasionda iti rigat dagiti rebbengenda? Ni Jennifer, a timmulong a nangaywan kadagiti lakay ken baketen a nagannakna, ipamatmatna no kasano a nabang-aran: “Maysa a gayyem ti pamilia ti mangaywan ken nanang iti agmalem tapno makainanakami.”

Nalabit mapaginanayo ti agay-aywan babaen ti panangitukon nga iruaryo ti pasiente iti apagbiit, no praktikal nga aramiden dayta. Kuna ni Joan: “Makapabang-ar no adda mangiruar iti asawak tapno makapagbukbukodak iti sagpaminsan.” Iti kasumbangirna, mabalin a mangbusboskayo iti tiempo a kadua ti pasiente iti balayna. Aniaman kadagitoy, ipamuspusanyo a makagun-od ti agay-aywan iti kasapulan unay a panaglinglingay.

Laglagipenyo, nupay kasta, a saan a kanayon a nalaka ti agbakasion para kadagiti agay-aywan. Nalabit makonsiensiada a mangpanaw iti ingungotenda. “Saan a nalaka ti mangpanaw iti kasasaad ken agpalpaliwa wenno aginana,” inamin ni Hjalmar. “Mariknak a kayatko nga addaak idiay a kanayon.” Ngem natakuatanna a nataltalna ti isipna no makapagbakasion no saan unay a masapul ti bayawna ti panangasikaso. Inyurnos ti dadduma a maaywanan ti ingungotenda iti day-care center nga agpaay kadagiti adulto iti sumagmamano nga oras.

Panagpatingga ti Amin a Sakit

Talaga a nagdakkel a rebbengen ti mangaywan iti ingungoten a nakaro ti sakitna. Nupay kasta, makaparagsak ken makapnek unay ti mangaywan iti ingungoten. Ipatuldo dagiti managsirarak agraman dagiti agay-aywan a mapabileg ti relasion ti pamilia ken dagiti gagayyem. Kanayon a makasursuro dagiti agay-aywan kadagiti baro a kalidad ken abilidad. Adut’ makasagrap met kadagiti naespirituan a gunggona.

Ti kapapatgan, ipasimudaag ti Biblia a ni Jehova ken ti Anakna, ni Jesu-Kristo, dagiti naasi unay nga agay-aywan. Ipanamnama ti padto ti Biblia kadatayo a ti panungpalan dagiti amin a sakit, panagsagaba, ken ipapatay asidegen. Iti mabiiten, ti manangipateg a Namarsua ti tao gunggonaannanto dagiti nalinteg nga agindeg iti daga iti biag nga agnanayon iti naan-anay a makapasalun-at a baro a lubong​—lugar a sadiay “ti agtaeng dinanto kunaen, ‘Masakitak.’”​—Isaias 33:24; Apocalipsis 21:4.

[Footnote]

[Blurb iti panid 11]

Ti pagimbagan ti tao a masakit agpannuray a mismo iti pagimbaganyo

[Blurb iti panid 12]

Ti panangandingay dagiti nasayaat a gagayyem adut’ maaramidanna a mamagtultuloy kenka a mangsaranget kadagiti karirigatan a tiempo

[Kahon iti panid 12]

Makagunggona ti Panangaywan

‘MAKAGUNGGONA?’ nalabit kunaen ti dadduma. ‘Kasano a makagunggona?’ Pangngaasiyo ta usigenyo ti imbaga dagiti sumaganad nga agay-aywan iti Agriingkayo!:

“Ti panangidian kadagiti bukod a panggep ken tarigagay dina kayat a sawen a basbassit ti kinaragsak. ‘Ad-adu ti kinaragsak iti panangted ngem iti panangawat.’ (Aramid 20:35) Makapnek unay ti mangaywan iti maysa nga ingungoten.”​—Joan.

“Agyamanak ta natulongak ti kabsatko ken bayawko iti tiempo a pudno a kasapulanda​—uray didak masubadan. Ad-adda a pinasingednakami. Inanamaek nga addanto tiempo a mausarko ti kapadasak a tumulong iti maysa a tao nga adda iti umasping a kasasaad.”​—Hjalmar.

“Kas iti masansan nga ibagak idi iti masakit a gayyemko a ni Betty, ad-adu ti nagun-odak ngem ti impaayko. Nasursurok ti makipagrikna ken aganus. Nasursurok a mabalin a taginayonen ti positibo a kababalin iti sidong dagiti karirigatan a kasasaad.”​—Elsa.

“Nagbalinak a nabilbileg a tao. Naammuak a naan-anay no kasano ti agpannuray ken Jehova a Dios iti inaldaw ken ti panangpennekna kadagiti kasapulak.”​—Jeanny.

[Kahon iti panid 13]

No Bumisita iti Agay-aywan

• Umimdeng a buyogen ti pannakipagrikna

• Mangted iti naimpusuan a komendasion

• Mangipaay iti espesipiko a tulong

[Dagiti ladawan iti panid 10]

Andingayenyo dagiti agay-aywan babaen ti pannakitienda ken panagluto para kadakuada wenno panangtulong kadakuada a mangaywan iti pasiente