Panangibtur Kadagiti Parikut iti Kinanataengan

“PITOPULO la a tawen ti panagbiagmi, wenno walopulo, no nasalun-atkami; nupay kasta, tuok ken ladingit ti yegda; agpatingga ti biag ket awankamton.” (Salmo 90:10, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia) Patalgedan daytoy 3,000 a tawenen a naindaniwan a kanta a nabayagen a parikut ti kinanataengan. Nupay adu dagiti nagsayaat a rimmang-ayan ti medisina, dadduma a kasasaad ti kinanataengan ti kaskasdi a pakaigapuan pay laeng ti “tuok ken ladingit.” Ania dagitoy ken kasano a sarsarangten ti dadduma dagitoy a parikut itatta?

Nataengan ken Nalaing

“Ti panagkabaw ti pakadanagak unay,” kuna ti agtawen iti 79 a ni Hans. Kas iti adu a lallakay ken babbaket, madanagan ni Hans maipapan iti kinamanaglilipatna. Madanagan a saanton a makalagip ti inawagan ti maysa a nagkauna a dumadaniw a “nabalitokan a malukong”​—ti nakapatpateg nga utek agraman dagiti agkakapateg a kapadasanna. (Eclesiastes 12:6) Inimtuod ni Hans: “Normal aya a paset ti panaglakay ti panagkabaw?”

No kapadayo ni Hans a makalipat kadagiti nagan wenno pampanunotenyo a ti kasta a pannakalipat ti pangrugian iti nakaro a panagkabaw, dikay koma madanagan: Mapasaran ti amin nga edad ti kinamanaglilipat. Dagiti panagbalbaliw ti panunot a mapasaran ti maysa a nataengan ket saan a kadawyan a maigapu iti nakaro a sakit iti isip a nainaig iti Alzheimer’s disease.a Nupay gagangay ti panaglilipat no lumaklakayen, “kaaduan a natataengan naturposda ti panagbiagda a naan-anay a nasiglat latta ti panunotda,” insurat ni Dr. Michael T. Levy, tserman iti behavioral science wenno siensia a mangad-adal iti kababalin ti tao idiay Staten Island University Hospital idiay New York.

Agpayso a gagangay a nasigsiglat dagiti agtutubo a manglagip kadagiti espesipiko a pasamak ngem kadagiti nataengan. Ngem “no saanmo nga ikabilangan ti kinasiglat a manglagip,” kuna ti neurologo a ni Richard Restak, “kaaduanna nga agpada ti malagip dagiti agtutubo ken nataengan.” Kinapudnona, no nakaadal ken nasanay, agtultuloy a makasursuro, makalagip, ken mapasayaat pay ti abilidad ti nasalun-at nga utek dagiti nataengan.

Kinamanaglilipat ken Dagiti Maagasan a Kasasaad

Ngem no ngay nakaro ti kinamanaglilipat ti maysa a tao? Uray pay kasta ti kasasaad, di koma dagus nga ipagarup a nakaro a sakit ti isip dayta. Adu dagiti maagasan pay a kasasaad a rumsua iti kinanataengan a mabalin a pakaigapuan ti kinamanaglilipat ken kellaat a karkarna a pannakariro. Masansan a maipagarup a “kinanataengan” wenno “panagkabaw” dagita a sakit. No maminsan, kasta pay ti ibaga dagiti doktor a di makaammo iti husto a kasasaad. Saan la a mangumsi daytoy kadagiti natataengan a pasiente no di ket mabalin a saanda pay a maipaayan iti maitutop a pannakaagas. Ania ti dadduma kadagitoy a sakit?

Ti kellaat a karkarna a pannakariro ket mabalin a maigapu iti malnutrision, kurang a danum iti bagi, anemia, pannakadangran ti ulo, sakit iti thyroid gland (ti glandula iti tengnged a mangpataud kadagiti kemikal a mangkontrol iti panagdakkel ken panagandar ti bagitayo), kurang a bitamina, dakes nga epekto dagiti agas, wenno uray ti pannakariro gapu iti panagbalbaliw ti aglawlaw. Ti kinamanaglilipat ket mabalin met a maigapu iti napaut a panagsikor, ken dagiti impeksion ti nakalatlatak a pakaigapuan ti pannakariro dagiti lallakay ken babbaketen. Ti depression ket mabalin met a pakaigapuan ti kinamanaglilipat ken pannakariro dagiti babbaket ken lallakay a pasiente. Gapuna, “ikabilangam koma ken dimo ipapan a ti nasapa a pannakariro ket din maagasan a panagkabaw,” kuna ni Dr. Levy. Mabalin a makatulong ti naan-anay a panangeksamen ti doktor tapno maikeddeng ti pakaigapuan dagiti sintoma.

Panangagas iti Depression

Ti depression ket saan a kabbaro kadagiti tattao, uray pay kadagiti matalek nga adipen ti Dios. Dandani dua a ribu a tawenen ti napalabas, masapul a balakadan ni apostol Pablo dagiti padana a Kristiano: “Agsaokayo iti makaliwliwa kadagiti malmaldaangan a kararua.” (1 Tesalonica 5:14) Ad-adda pay a kasapulan dayta iti makapasikor a panawentayo. Ngem nakalkaldaang ta masansan a saan a madayagnos a naimbag wenno di umiso ti pannakadayagnos ti depression kadagiti nataengan.

Gapu iti nasaknap a di umiso a pagarup nga ad-adda a malidliday wenno agbaliwbaliw ti rikna ti tattao bayat nga agmatmataenganda, dagiti sintoma ket mabalin a matmatan ti dadduma agraman dagiti nataengan a mismo kas normal a paset ti panaglakay wenno panagbaket. “Ngem saan a kasta ti kasasaad,” kuna ti libro a Treating the Elderly. “Ti depression kadagiti nataengan ket saan a paset ti normal a panaglakay wenno panagbaket.”

Ti napaut a clinical depression​—a maiduma iti kadawyan a panagleddaang wenno panagliday—​ket maysa a nakaro a sakit nga addaan iti nakaro nga epekto isu a saan koma a mabaybay-an. No di maagasan, kumaro ti depression agingga a din maagasan isu nga agpakamatay ti dadduma a malmaldaang a pasiente. Ti nakalkaldaang iti depression kadagiti lallakay ken babbaketen a pasiente, kuna ni Dr. Levy, ket “ti kalakaan nga agasan iti amin a sakit ti isip isu met ti nangnangruna a makapapatay.” No agtultuloy ti depression, nalabit ti pasiente masapul nga agasanen ti doktor a nakapadasen a nangagas kadagiti addaan iti mood disorder.b​—Marcos 2:17.

Manamnama dagiti malmaldaang a ni Jehova ket “nadungngo unay iti panagayat ken naasi.” (Santiago 5:11) Isu “asideg kadagidiay nadunor ti pusoda.” (Salmo 34:18) Kinapudnona, isu daydiay nangnangruna a “mangliwliwa kadagiti malmaldaangan.”​—2 Corinto 7:6, New American Standard Bible.

Di Rumbeng a Mariknam nga Awan Serserbim

“Saannak nga ibelleng iti tiempo ti kinalakay; inton agkapuyen ti bilegko, saannak a baybay-an,” inkararag ni matalek nga Ari David nasurok a 3,000 a tawenen ti napalabas. (Salmo 71:9) Uray pay iti maika-21  a siglo, gagangayen ti kasta a rikna kadagiti lallakay ken babbaket a maamak a maibilang nga awanen ti serserbida. Gapu iti limitado a kabaelan a resulta ti nakapuy a salun-at, mabalin a mariknada nga awanen ti serserbida, ket ti inkapilitan a panagretiro ti mabalin a mangiparikna nga awanen ti pategda.

Nupay kasta, babaen ti panangipamaysa iti kabaelan nga aramiden imbes a maupay iti din maaramidan, mataginayon ti panangipategtayo iti bagi ken kaadda ti serserbitayo. Maipapan iti daytoy, insingasing ti report ti UN nga ‘itultuloy ti panagrang-ay babaen iti panageskuela wenno panagsursuro kadagiti inaldaw a kapadasan, pannakipaset kadagiti organisasion iti lugarmo, ken narelihiosuan nga ar-aramid.’ Ni Ernest, a maysa kadagiti Saksi ni Jehova a retiradon ken nalaing a panadero a taga-Switzerland, ti maysa a pagarigan iti pagsayaatan ti ‘agtultuloy nga irarang-ay babaen ti panagadal.’ Idi agtawenen iti nasurok a 70, inkeddengna ti gumatang iti computer ken adalenna nga usaren dayta. Apay nga inaramidna dayta, idinto ta adu a kaedadna ti maamak iti teknolohia? “Umuna,” inlawlawagna, “tapno agtalinaed nga aktibo ti isipko bayat a lumaklakayak. Ken maikadua, tapno makidanggayak iti teknolohia ti kaaldawantayo a makatulong kaniak nga agsukisok iti Biblia ken iti trabahok iti kongregasion Kristiano.”

Ti panagaramid dagiti nataengan iti nabunga a trabaho ket mabalin a mangipaay iti adu a kangrunaan a kasapulanda: Dayta ti mangiparikna iti panggep ken pannakapnek iti biag ken mabalin a panguartaan pay. Napaliiw ti masirib nga Ari a ni Solomon a ti sagut ti Dios iti tao isu “ti panagrag-o ken panagaramid iti naimbag bayat ti panagbiag ti maysa; ken kasta met a ti tunggal tao mangan ken pudno nga uminum ken makakita iti imbag iti isuamin a napinget a panagtrabahona.”​—Eclesiastes 3:12, 13.

Panangaramid iti Amin a Kabaelantayo

Iti adu a kagimongan, dagiti nataengan ti mangipapaay iti pannakaammo, agraman dagiti moral ken naespirituan a prinsipio kadagiti sumaganad a kaputotan. Kastoy ti insurat ni Ari David: “Itan, ta lakayakon nga ub-ubanan, O Dios, dinak kadi baybay-an tapno ti bileg ken pannakabalinmo ipakaammok kadagiti sumarsaruno a kaputotan.”​—Salmo 71:18, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.

Ngem no ngay nakapuyen dagiti nataengan wenno bassiten ti maaramidda gapu iti sakit wenno aniaman a kasasaadda? Daytoy ti pakaupayan ti agtawen iti 79 a ni Sarah, a maysa kadagiti Saksi ni Jehova. Imbagana iti maysa a Kristiano a panglakayen ti pannakaupayna. Impalagip ti panglakayen kenkuana ti prinsipio ti Biblia a ‘ti araraw ti nalinteg a tao, no agtigtignay, aduan iti puersa.’ (Santiago 5:16) “Bayat ti adu a tawen,” inlawlawagna, “naaddaankan iti nasinged a relasion iti Dios. Ita, bay-am a magunggonaankami iti kasta a relasion no pribado nga ikararagandakami.” Naparegta unay idi imbaga ti panglakayen: “Sarah, kasapulanmi dagiti panangikararagmo kadakami.”

Kas pagaammo ni Sarah, makagunggona ken makapnek ti inaldaw ken rinabii a panangikagumaan ti adu a nataengan a mangikararag kadagiti sabsabali. (Colosas 4:12; 1 Timoteo 5:5) Kasta met, dagita a kararag ti makatulong kadagiti matalek a nataengan nga umadani ken Jehova, ti “Managdengngeg iti kararag.”​—Salmo 65:2; Marcos 11:24.

Dagiti limitadon ti kabaelanda a nataengan a mangiranud kadagiti kapadasan ken pannakaammoda isuda dagiti napapateg a gameng iti pagnanaedanda. Dagitoy paneknekanda a “ti kinaubanan ket korona ti kinapintas no masarakan dayta iti dalan ti kinalinteg.”​—Proverbio 16:31.

Ngem mabalin a maisaludsodtayo: Anianto ti masanguanantayo bayat a lumaklakay ken bumakbakettayo? Agpayso kadi a manamnamatayo ti nasaysayaat a biag no nataengantayon?

[Footnotes]

[Blurb iti panid 5]

Masansan a marikna dagiti nataengan a maipuerada iti napartak ken moderno a lubongtayo

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

No Kasano a Makatulongka Kadagiti Natataengan

◼ Itultuloymo a Padayawan Ida. “Dika palaluan a dillawen ti maysa a lakay. Iti kasupadina, makipakaasika kenkuana a kas ama, . . . kadagiti babbaket a kas inna.”​—1 Timoteo 5:1, 2.

◼ Dumngegka a Naimbag. ‘Masapul a nasiglatka no iti panagdengngeg, nainayad no iti panagsao, nabannayat no iti panagpungtot.’​—Santiago 1:19.

◼ Makipagriknaka. “Agkakapanunotankay koma amin, a mangipakitakayo iti pannakipagmaymaysa ti rikna, addaan iti nainkabsatan a panagayat, nadungngo a mannakipagrikna, napakumbaba iti panagpampanunot, a saan nga isupapak ti panangdangran iti panangdangran wenno panangrabngis iti panangrabngis.”​—1 Pedro 3:8, 9.

◼ Ammuem no Kaano a Kasapulanda ti Pammaregta. “Kas kadagiti mansanas a balitok kadagiti kitikit a pirak kasta ti sao a naisao iti umiso a tiempona.”​—Proverbio 25:11.

◼ Iramanmo Ida Kadagiti Aktibidadmo. “Surotenyo ti dalan ti kinamanagpadagus.”​—Roma 12:13.

◼ Mangipaayka iti Praktikal a Tulong. “Siasinoman nga addaan kadagiti sanikua daytoy a lubong a pangtaginayon iti biag ket makitana ti kabsatna nga agkasapulan ket kaskasdi a punitanna ti ruangan dagiti nadungngo a panangngaasi kenkuana, iti ania a pamay-an nga agtalinaed kenkuana ti ayat ti Dios? Babassit nga annak, agayattayo koma, saan nga iti sao wenno babaen iti dila, no di ket iti aramid ken kinapudno.”​—1 Juan 3:17, 18.

◼ Maaddaanka iti Mabayag a Panagitured. “Kawesanyo ti bagbagiyo kadagiti kinalailo ti pannakipagrikna, kinamanangngaasi, kinapakumbaba iti panagpampanunot, kinaalumamay, ken mabayag a panagitured.”​—Colosas 3:12.

No ay-aywanantayo dagiti nataengan, ipakpakitatayo a raraementayo dagiti pagalagadan a mismo ti Dios ta kuna ti Saona: “Masapul nga ipakitaam ti konsiderasion ti kinatao ti maysa a lakay [wenno baket].”​—Levitico 19:32.

[Ladawan iti panid 6]

Nalabit makagunggona ti naan-anay a panangeksamen ti doktor