Ti Alhambra—Saniata ti Islam iti Granada

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA

“Nagadu la ketdin dagiti agpayso ken parparbo a nagkauna nga estoria ken tradision; nagadu la ketdin dagiti kanta ken samiweng dagiti Arabe ken Espaniol maipapan iti ayat, gubat, ken kinadayaw, a nainaig iti daytoy a pasdek iti daya!”​—WASHINGTON IRVING, AMERICANO A MANNURAT IDI MAIKA-19 A SIGLO.

TI Alhambra ti nalatak a lugar a nagbalin nga inspirasion ti nagisurat kadagita a sasao. Nagpaiduma dayta a palasio a mangpappapintas iti Granada a siudad ti Espania. Ti Alhambra ket maysa a pagarigan ti Arabia wenno Persia iti abagatan a Europa. Nagpaiduma ti kinapintas ti sarikedked gapu kadagiti Muslim Moor, a nagpaut iti sumagmamano a siglo ti nasaknap nga impluensiada idiay Espania.a

Impasdek ti Arabo a ni emir Zawí ben Zirí ti agwaywayas a pagarian ti Granada idi maika-11 a siglo. Nagpaut dayta iti agarup 500 a tawen. Kabayatan dayta a tiempo, rimmang-ay ti arte ken kulturana. Kimmapuy ti impluensiana idi pinagpatingga dagiti Katoliko nga ari ken reyna a da Ferdinand ken Isabella ti turay dagiti Muslim iti Espania idi 1492.

Ti Granada nga inturayan dagiti Moor nadanonna ti kangitingitan ti kinarang-ayna kalpasan a dagiti buyot ti Kakristianuan pinarmekda ti Córdoba idi 1236. Ti Granada ti nagbalin a kabesera ti Espania nga iturturayan dagiti Muslim. Dagiti agsasaruno nga agturay nagaramidda iti nagdakkel a palasio​—ti Alhambra​—nga awan a pulos ti kaaspingna iti intero a Europa. Dineskribir dayta ti maysa a naregta a mannurat kas “ti kapintasan a pasdek nga adda iti intero a lubong.”

Naranga ti aglawlaw ti Alhambra kas iti palasiona. Makita iti likudanna ti 400 a metro ti kangatona a kabambantayan ti Sierra Nevada a naabbungotan iti niebe. Adda ti Alhambra iti Sabika, maysa nga atiddog, kakaykaywan a turod a 150 a metro iti ngatuen ti siudad. Para iti dumadaniw idi maika-14 a siglo a ni Ibn Zamrak, ti turod ket tumannawag iti Granada a kas iti agrayo nga asawa a lalaki a mangpampanunot ken baketna.

Siudad iti Uneg ti Siudad

Ti nagan nga Alhambra, a kaipapananna “ti nalabaga” iti Arabe, nalabit ipasimudaagna ti kolor dagiti ladrilio nga inusar dagiti Moor a pagbangon kadagiti makinruar a paderna. Nupay kasta, dadduma kaykayatda ti inlawlawag dagiti Arabe a historiador a nagkuna a naibangon ti Alhambra babaen “ti lawag dagiti aluten.” Kunada a no masilawan iti rabii, nalabaga ti kolor ti pasdek a nagtaudan ti naganna.

Saan laeng a palasio ti Alhambra. Mailadawan dayta kas siudad iti uneg ti siudad ti Granada. Iti nalawa nga arubayanna ti ayan dagiti hardin, pabilion, grupo dagiti pasdek ti palasio, ti Alcazaba (wenno, sarikedked), ken uray ti bassit a medina, wenno ili. Ti disenio dagiti Moor iti Alhambra ken dagiti nainayon iti dayta idi agangay ti makagapu a naisalsalumina ti nangayed ken komplikado nga arte dagiti Arabe no mayabay iti nalaglagda ken balanse nga arkitektura ti panawen Renaissance (idi maika-14 agingga iti maika-16 a siglo) iti Europa.

Nakapimpintas ti Alhambra gapu iti estilo nga impakat dagiti Moor agraman dagiti nagkauna a Griego. Umuna, inusarda ti natural a kolor ken kinalamuyot ti bato a maitunos kadagiti prinsipio ti panagkaykaysa, proporsion, ken kinasimple. Kalpasanna, inarkosanda ti nangayed nga imbangonda. Kas iti kinuna ti maysa nga eksperto, “Dagiti Moor kanayon nga inkabilanganda ti imbilang dagiti arkitekto nga umuna a prinsipio iti arkitektura nga isu ti panangarkos iti maibangbangon ken ti saan a pulos a panagibangon iti pagarkos.”

Panangsukisok iti Alhambra

Iti pagserkan ti Alhambra, adda nagdakkel nga arko a sukog sapatos ti kabalio a napanaganan iti Gate of Justice. Ti naganna ti mangipalagip iti pagukoman idi agturturay dagiti Muslim. Ditoy a nagtataripnongda tapno madagdagus a denggenda dagiti saan a nadagsen a reklamo. Gagangay nga iti ruangan ti siudad a maipakat ti kinahustisia iti intero a Makintengnga a Daya ken nadakamat dayta iti Biblia.b

Palitada nga stucco ti gagangay a nayarkos iti palasio dagiti Arabo a kas iti Alhambra. Namin-adu a nangikitikit dagiti artesano iti kasla laso nga artistiko a padron iti daytoy a palitada. Dadduma a nalabor nga arko ket kaasping dagiti stalactite a naan-anay nga agpapada ti pannakaurnosda. Ti maysa pay a paset ti palasio ket ti zillij​—nasileng, natabas a baldosa a naurnos iti komplikado a geometriko a padron. Dagitoy ti sipapatak a nayintar kadagiti makimbaba a pader, a naan-anay a naiduma iti saan unay a madlaw a kolor ti palitada nga stucco iti ngatona.

Ti Court of the Lions ti naisalsalumina iti paraangan ti Alhambra, ta nadeskribir kas “ti kangrunaan a pagarigan ti arte dagiti Arabo nga adda idiay Espania.” Kastoy ti ilawlawag ti maysa a libro a giya iti dayta a lugar: “Adda saan a pulos a matulad maipapan iti agpayso nga obra ti arte. . . . Kasta ti mariknami bayat nga agtaktakderkami iti Court of the Lions ditoy Granada.” Ti nakaur-urnos a pannakaatep ti pagnaan nga addaan iti agsasaruno nga arko ken nakukuttong nga adigi ti nanglikmut iti burayok a taptapayaen ti 12 a marmol a leon. Maysa dayta kadagiti masansan a maretrato a lugar iti Espania.

Dagiti Makapabang-ar a Hardin

Addaan met ti Alhambra kadagiti nangayed a hardin, burayok, ken libtong.c Sigun ken Enrique Sordo iti librona a Moorish Spain, “ti hardin dagiti Arabe ket pangripiripan iti paraiso.” Iti amin a lugar, makita ti impluensia ti Islam. Kastoy ti insurat ti Espaniol a mannurat a ni García Gómez: “Sigun kadagiti Muslim, nagsayaat ti panangdeskribir ti Koran iti paraiso kas nalasbang a hardin . . . a padpadanuman dagiti napintas a baresbes.” Ditoy Alhambra, aglaplapusanan a danum ti maus-usar nupay kinaluho dayta para kadagiti naruam iti nabara ken napudot a klima iti desierto. Naamiris dagiti nangdisenio iti hardin a ti danum mapalamiisna ti angin ken makaay-ayo a denggen ti makapabang-ar a panagayusna. Iyanninag dagiti rektanggulo a libtong ti naariwanas a langit iti Espania. Dayta ti mangipasimudaag a kasla nakalawlawa ken nakaranraniag ti lugar.

Saan unay a pangadaywen manipud Alhambra ti ayan ti Generalife, maysa a naiputputong a dakkel a balay dagiti Moor nga addaan hardin. Naisaad dayta iti Cerro del Sol, maysa a turod nga asideg iti Sabika. Ti Generalife, a nagsayaat a pagarigan ti panangpapintas dagiti Arabo iti arubayan, ti naawagan a “maysa kadagiti kapintasan a hardin iti lubong.”d Dati a naisilpo daytoy iti palasio ti Alhambra babaen ti rangtay, ket nagserbi a balay a pagpalpaliwaan dagiti agtuturay iti Granada. Adda paraangan nga agturong iti Water Staircase. Maragsakan dagiti sangaili ditoy gapu iti lawag, kolor, ken nagadu nga ayamuom.

Ti Sennaay ti Moor

Idi a ti maudi nga ari ti Granada, a ni Boabdil (Muḥammad XI), insukona ti siudad kada Ari Ferdinand ken Reyna Isabella, kapilitan a naidestieroda a sangapamiliaan. Kalpasan a pinanawanda ti siudad, naginanada kano biit iti nangato a paset ti napanaganan itan iti El Suspiro del Moro (Ti Sennaay ti Moor). Bayat ti maudi a panangtaliawda iti naranga ken nalabaga a palasioda, kastoy kano ti imbaga ti ina ni Boabdil iti anakna: “Agsangitka a kas iti maysa a babai agsipud ta saanka a makaisalakan a kas iti maysa a lalaki!”

Kadagitoy nga aldaw, dadduma kadagiti tallo a milion a sangaili ditoy Alhambra iti kada tawen ti mangpasiar pay laeng iti daytoy a lugar. Kas ken Boabdil, matannawaganda ditoy ti intero a siudad ti Granada iti baba ti turod a nakaibangonan ti palasio dagiti Arabo, a dayta ti kangrunaan a pakabigbigan ti siudad. No agpasiarkanto ditoy Granada, mabalin a maawatamto ti kinaliday ti kaudian nga ari dagiti Moor.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 15]

Ti Alcazaba

[Ladawan iti panid 16]

Ti Court of the Lions

[Ladawan iti panid 16, 17]

Dagiti hardin ti Generalife

[Ladawan iti panid 17]

Ti Water Staircase

[Picture Credit Line iti panid 14]

Line art: EclectiCollections

[Picture Credit Line iti panid 15]

Amin malaksid iti makinngato a retrato: Recinto Monumental de la Alhambra y Generalife

[Picture Credit Line iti panid 16]

Amin a retrato: Recinto Monumental de la Alhambra y Generalife

[Picture Credit Lines iti panid 17]

Dagiti retrato iti ngato: Recinto Monumental de la Alhambra y Generalife; makimbaba a retrato: J. A. Fernández/San Marcos