Panangyalison iti Dara—Kasanot’ Katalgedna?

Sakbay nga itulokna ti aniaman a serioso a medikal nga operasion, ti tao a masirib adalenna pay dagiti rumsua a pagimbagan ken pagpeggadanna. Ania ngay no panangyalison iti dara? Isudat’ kangrunaan nga alikamen ti medisina. Adu dagidiay doktor a gaput’ napalalo nga interesda kadagiti pasienteda, dida agkitakit a mangted iti dara. Inawaganda dayta a sagut ti biag.

Minilion dagiti nangidonar iti dara wenno immawat iti dayta. Idi 1986-87 ti Canada adda 1.3 milion a nangidonar idinto ta 25 milion la ti populasionna. “[Iti] kabaruan a tawen a kompleto ti rekordna, adda 12 milion inggat’ 14 milion a yunit ti dara a nayalison idiay laeng Estados Unidos.”—The New York Times, Pebrero 18, 1990.

“Sigsigud a ti dara adda ‘datdatlag’ a kalidadna,” nadlaw ni Dr. Louise J. Keating. “Daydi damo a 46 a tawenna, impapan nga agpada dagiti doktor ken ti publiko a ti abasto a dara ket natalged idinto ta saan nga aktual a kasta.” (Cleveland Clinic Journal of Medicine, Mayo 1989) Ania idit’ kasasaad, ket ania met itan?

Uray iti naglabas la a 30 a tawen, nabalakadanen dagiti pathologo ken trabahante ti blood bank: “Ti dara ket dinamita! Dakkel ti maitulongna ngem dakkel met ti peligrona. Ti matmatay gaput’ panangyalison ket kas kaadut’ matmatay gaput’ ether anesthesia wenno iti operasion ti apendisitis. Nakunada nga agarup maysat’ matay iti tunggal 1,000 inggat’ 3,000 wenno nalabit 5,000 a panangyalison. Idiay deppaar ti Londres naireport a maysat’ matay iti tunggal 13,000 a bote ti nayalison a dara.”—New York State Journal of Medicine, Enero 15, 1960.

Nanipud idin, naikkat kadin dagiti pagpeggadan tapno makuna a natalgeden ti panangyalison? Kinapudnona, tinawen adda ginasut a ribo dagidiay grabe ti reaksionda iti dara, ket adut’ matay. Gapu kadagita a komento, nalabit ti sumrek dita isipyo isu dagiti sakit nga awit ti dara. Sakbay nga usigenyo daytoy nga aspeto, amirisenyo dagiti peggad a di unay nalatak.

DARA KEN TI RESISTANSIAYO

Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, immuneg ti pannakaawat ti tao iti karkarna a kinakomplikado ti dara. Naadalda a nagduduma dagiti tipo ti dara. Delikado no di agtunos ti dara ti pasiente ken ti dara a nayalison kenkuana. No ti tao a tipo A ti darana ket umawat iti tipo B, makaala ti grabe a hemolitiko a reaksion. Daytoy ti mangdadael iti adu a nalabaga a selulana ket napartak a mangpatay kenkuana. Nupay nalaka itan nga ilasin ti tipo ti dara ken ti panagdidilig kadagitoy, adda latta panagkamali. Tinawen nga adut’ matay gapu iti hemolitiko a reaksion.

Ipakita dagiti pasamak a ti problemat’ di panagtutunos ti dara ad-adut’ saklawenna ngem dayta sumagmamano la a tipo ti dara nga ikagkagumaan dagiti ospital a pagdidiligen. Apay? Sigun iti artikulona a “Blood Transfusion: Uses, Abuses, and Hazards,” insurat ni Dr. Douglas H. Posey, Jr.: “Agarup 30 a tawenen idi dineskribir ni Sampson ti panangyalison iti dara a bale napeggad a wagas . . . [Nanipud idin] agarup 400 a kanayonan a red cell antigens ti natakkuatan ken nanaganan. Di pagduaduaan nga agtultuloyto pay nga umadu ti bilangda yantangay ti red cell membrane ket napalalot’ kinakomplikadona.”—Journal of the National Medical Association, Hulio 1989.

Ad-adalen itan dagiti sientista ti epekto ti nayalison a dara iti sistema ti bagi nga agdepensa, wenno resistansiana (immune system). Ania ngay ti kaipapananna dayta kadakayo wenno iti kabagianyo a kasapulannat’ operasion?

No dagiti doktor isulbongda (transplant) ti puso, dalem, wenno sabali nga organo, ti depensa ti pasiente madlawna dayta ganggannaet a tisyu ket paksiatenna. Kaskasdi, ti panangyalison [iti dara] ket panangisulbong iti tisyu. Uray pay “agpareho” ti dara a nayalison mabalinna a pakapuyen ti resistansiana. Idi naangay ti kumperensia dagiti pathologo, rimmuar a ginasut dagiti medikal a dokumento “nga insinggalutda ti panangyalison iti dara kadagiti reaksion ti resistansia.”—“Case Builds Against Transfusions,” Medical World News, Disiembre 11, 1989.

Maysa a kangrunaan a trabaho ti resistansiayo isut’ pannakadlawna ken panangduprakna kadagiti malignant (kanser) a selula. No kumapuy ti resistansia, agresulta kadi iti kanser ken ipapatay? Anagenyo dagitoy dua a report.

Inruar ti magasin a Cancer (Pebrero 15, 1987) dagiti resultat’ panagsirarakda idiay Olanda: “Kadagiti pasiente nga agkanser ti bagisda, nakitada ti grabe nga epekto ti panangyalison iti kaatiddog ti biagda. Iti daytoy a grupo 48% kadagiti nayalisonan ti agbiag iti 5 a tawen ngem 74% no kadagiti pasiente a di nayalisonan.” Dagiti doktor ti University of Southern California inadaldat’ kaso ti sangagasut a pasiente a naoperar iti kanser. “Kadagiti di immawat iti dara 14% laeng ti nagsubli ti kanserda iti karabukob ngem 65% no kadagidiay nayalisonan. No iti kanser ti ngiwat, karabukob, ken agong wenno sinus, 31% kadagiti di nayalisonan nagsublit’ kanserda ngem 71% no kadagiti nayalisonan.”—Annals of Otology, Rhinology & Laryngology, Marso 1989.

Aniat’ isingasing dagita a panagsirarak maipapan iti panangyalison? Sigun iti artikulona a “Blood Transfusions and Surgery for Cancer,” kastoy ti konklusion ni Dr. John S. Spratt: “Ti siruhano iti kanser masapul a di agus-usar ti dara no agopera.”—The American Journal of Surgery, Setiembre 1986.

Sabali pay a nasken a trabaho ti resistansiayo isut’ panagdepensana a maikontra iti impeksion. Gapuna agbatad a sigun kadagiti sirarak nalaklaka a maimpeksionan dagiti pasiente a naikkan ti dara. Sinirarak ni Dr. P. I. Tartter ti operasion a naangay iti kerret. Kadagiti pasiente a nayalisonan, 25 porsiento ti nakaalat’ impeksion, no idilig iti 4 porsiento kadagiti di nayalisonan. Inreportna: “Ti panangyalison nainaig kadagiti komplikasion ti impeksion no ti dara naited sakbay, bayat, wenno kalpasan ti operasion . . . Ti posibilidad ti impeksion kalpasan ti operasion kimmaro sigun iti kaadu ti yunit ti dara a naited.” (The British Journal of Surgery, Agosto 1988) Dagidiay timmabuno iti 1989 a miting ti American Association of Blood Banks naadalda daytoy: Idinto ta 23 porsiento kadagiti nayalisonan ti dara bayat ti operasion iti padingpading ket nakaalada ti impeksion, dagidiay di nayalisonan dida pulos naimpeksionan.

Insurat ni Dr. John A. Collins maipapan iti daytoy nga epekto ti panangyalison iti dara: “Nakalkaldaang no ti ‘remedio’ a nakabasbassit met ti maitulongna, rumsuanto ketdi a pakaruennat’ maysa a kangrunaan a problema a sarangten dagita a pasiente.”—World Journal of Surgery, Pebrero 1987.

AWAN ITEDNA A SAKIT WENNO NAKARKARO?

Dagiti sakit nga iyalis ti dara pagdanagenna dagiti naregget a doktor ken adu a pasiente. Aniada a sakit? Kinapudnona, saan a limitado iti maymaysa; talaga ketdi nga adu.

Kalpasan a nadakamatna dagidiay nalatak a sakit, tinukoy ti Techniques of Blood Transfusion (1982) “dagiti sabali pay a makaakar a sakit a nainaig iti dara,” kas iti sipilis, impeksion a cytomegalovirus, ken malaria. Sana kinuna: “Dadduma pay a sakit ti naipadamag nga iyalis ti dara, agraman impeksion ti herpes virus, makaalis a mononucleosis (Epstein-Barr virus), toxoplasmosis, trypanosomiasis [African sleeping sickness ken Chagas’ disease], leishmaniasis, brucellosis [undulant fever], tipus, filariasis, kamuras, salmonellosis, ken Colorado tick fever.”

Wen, umat-atiddog ti listaan dagita a sakit. Nabasayon siguro dagiti paulot’ diario a kas ti “Sakit a Lyme Manipud Panangyalison? Nalabit Saan, ngem Madanagan dagiti Eksperto.” Kasanot’ katalged ti dara a naggapu iti tao nga adda sakitna a Lyme? Inimtuodda iti komite dagiti opisial ti salun-at no akseptarendat’ kasta a dara. “Simmungbatda amin ti saan, ngem awan nangibaga kadakuada nga ibelleng ti dara a naggapu kadagiti kastat’ sakitda.” Aniat’ makuna ti publiko kadagiti naipundo a dara a di kayat dagiti eksperto a mayalison a mismo kadakuada?—The New York Times, Hulio 18, 1989.

Maikadua a rason a pakaseknanda isut’ dara a naggapu iti lugar nga adda sakit nga agraira santo mausar dayta iti adayo a lugar, a sadiay, ti publiko wenno dagiti doktor dida alertot’ kasta a peggad. Ita ta napartaken ti biahe, sa immadun ti refugee ken imigrante, dakdakkel ti peggad a ti dara naglaon ti karkarna a sakit.

Sa, impakdaar ti maysa nga espesialista kadagiti makaalis a sakit: “Ti abasto a dara masapul a masukimat tapno malapdan ti adu nga an-anayen a dida imbilang idi damo a makaalis, agraman leukemia, lymphoma, ken dementia [wenno Alzheimer’s disease].”—Transfusion Medicine Reviews, Enero 1989.

Nupay nakaal-alingget dagitoy a peggad, ad-adda pay a nakaam-amak dagidiay dadduma.

PANAGRAIRA TI AIDS

“Ti AIDS binaliwannan nga agnanayon ti konsepto dagiti doktor ken pasiente no iti dara. Ket naimbag ta kasta, kuna dagiti doktor a nagkumperensia iti National Institutes of Health maipapan iti panangyalison iti dara.”—Washington Post, Hulio 5, 1988.

Ti panagraira ti AIDS (acquired immunodeficiency syndrome), sirurungsot a riniingna dagiti tao iti peggad dagiti makaalis a sakit gapu iti dara. Minilion itan dagiti naimpektaran. Nagsaknapen a di magawidan. Ket bale 100 porsiento kadagiti kaptanna ti patayenna.

Ti AIDS patauden ti human immunodeficiency virus (HIV), ket mayakar babaen iti dara. Ti moderno a saplit ti AIDS nagbannawag idi 1981. Iti simmuno a tawen, naammuan dagiti eksperto a ti virus nalabit mayakar babaen kadagiti sangkap ti dara. Admitirenda itan a dagiti agtagtagilakot’ dara nabannayat idit’ reaksionda, uray kalpasan a naeksaminda nga adda dagiti dara a naglaon iti HIV antibodies. Sada la inrugi idi 1985 nga ineksamin ti dara dagiti nagidonar,a ngem kaskasdi didan sinukimat dagiti dara a datin a nakapempen.

Kalpasanna impanamnamadan iti publiko, ‘Ti abasto a dara ket natalgeden.’ Idi kuan, nupay kasta, naipalgak nga adda ti napeggad a “tiempot’ panagpaliiw” para iti AIDS. Kalpasan a naimpektaran ti maysa a tao, mabalin a bulbulan ti lumabas santo makapataud kadagiti madlaw nga antibodies. Yantangay dina ammo nga awit-awitna ti virus, adda posibilidad a mangidonar iti dara a kasla awan sakitna idi maeksamin. Napasamaken ti kasta. Nakaala dagiti pasiente iti AIDS kalpasan a nayalisonandat’ kasta a dara!

Kimmarkaro pay ti kasasaad. Inreport ti The New England Journal of Medicine (Hunio 1, 1989) “Dagiti Naulimek nga Impeksion ti HIV.” Napasingkedanda a dagiti tao mabalin nga awit-awitda ti AIDS virus iti adu a tawen ngem narigat a madlaw dagiti agdama a pageksamin. Kunaen dagiti dadduma a mammano lat’ kasta, ngem paneknekanda “a ti risgo ti yaalis ti AIDS babaen iti dara ken dagiti sangkapna saan a maikkat nga interamente.” (Patient Care, Nobiembre 30, 1989) Ti makadukot a konklusion: Ti dara a nakalusot (naeksamin) dina kaipapanan a nasalun-at dayta. Manoda pay ngay dagiti makaala ti AIDS gapu iti dara?

SUMARUNO A BADDEK? WENNO AD-ADU PAY?

Adu dagiti agnanaed iti apartment a nakangngeg iti maysa a baddek iti ngatuenda a suelo; agnernerbiosda a mangur-uray iti sumaruno. No iti problema a nainaig iti dara, awan makaammo no mano pay a makapadanag a baddek ti mangngeg.

Inawaganda ti AIDS virus kas HIV, ngem awagan dagiti dadduma nga eksperto dayta kas HIV-1. Apay? Ngamin natakkuatanda manen ti sabali a virus ti AIDS (HIV-2). Pataudenna dagiti sintoma ti AIDS ket addan dagiti lugar a nagsaknapanna. Maysa pay, “saan nga automatiko a madlaw dayta dagiti agdama nga us-usarenda a pangeksamin iti AIDS,” kuna ti The New York Times. (Hunio 27, 1989) “Dagiti kadisdiskobreda . . . ad-adda man a parigatendan dagiti blood bank a mangsierto no natalged ti indonarda.”

Dagidiay ngay adayo a kabagian ti AIDS virus? Kinuna ti presidential commission (E.U.A.) a maysa kadagita a virus “patienda a mamataud iti T-cell leukemia/lymphoma kadagiti nataengan ken iti grabe a sakit ti nerbio.” Daytoy a virus aglanglangoyen iti dara dagidiay agidondonar ket mayakar dayta babaen iti dara. Adda kalintegan dagiti umili nga agimtuod, ‘Kasano ngatat’ kaepektibo ti panageksamin dagiti blood bank para kadagiti kasta pay a virus?’

Talaga, tiemponto laeng ti makaibaga no mano pay a kasta a virus dagiti kumkumleb kadagiti pundo a dara. “Nalabit ad-adda a pakaseknantayo dagidiay di pay nadiskobre ngem dagidiay nadiskobredan,” insurat ni Dr. Harold T. Meryman. “Dagiti mayalis a virus nga adu a tawen ti urayen sadanto ‘agpessa’ narigat nga inaig kadagiti panangyalison ken narigrigat pay ida nga ilasin. Ti grupo nga HTVL isut’ talaga a damo kadagita a rimsua.” (Transfusion Medicine Reviews, Hulio 1989) “Nagkaro la ngaruden a didigra ti pinataud ti AIDS, . . . adda manen dagiti kabbaro a naidagadag wenno nadeskribir a didigra ti panangyalison a nagdinamag iti dekada ti 1980. Saan a narigat a pattapattaen nga adu pay dagiti grabe a sakit a parnuayen dagiti virus ket mayalisda babaen iti panangyalison iti dara ti sabali a tao.”—Limiting Homologous Exposure: Alternative Strategies, 1989.

Nagadun a “baddek” ti nangngegan gapuna ti Centers for Disease Control irekomendana “ti sapasap a panagannad.” Kayatna a sawen, ‘ipapan koma dagiti mangngagas nga amin a pasiente ket maimpektaran iti HIV ken dadduma pay a sakit a dara ti pagnaanda.’ Adda ngarud ti rason dagiti mangngagas ken ti publiko a mangbalbaliw ti panangmatmatda iti dara.

[Footnote]

[Kahon iti panid 8]

Agarup 1 iti tunggal 100 a panangyalison ket mapakuyogan ti gurigor, pigerger, wenno supot-supot. . . . Agarup 1 iti tunggal 6,000 a panangyalison iti nalabaga a selula agresulta iti hemolitiko a reaksion ti panangyalison. Grabe a reaksion ti depensa daytoy a mabalin a bigla ti reaksionna wenno maitantan iti adu nga aldaw kalpasan ti panangyalison; mabalin nga agresulta daytoy iti bigla a pannakadangran [ti bekkel], ‘shock,’ intravascular coagulation, agraman ipapatay.”—National Institutes of Health (NIH) conference, 1988.

[Kahon iti panid 9]

Ni Niels Jerne a Danes a sientista maysa kadagiti nakagun-od ti Nobel Prize iti Medisina idi 1984. Idi inimtuodda no apay di nagpayalison iti dara, kinunana: “Ti dara ti maysa a tao kasla iti lamma ti ramayna—awan dua a tipo ti dara ti eksakto nga agpada.”

[Kahon iti panid 10]

DARA, NADADAEL A DALEM, KEN . . .

“Karkarna, ta ti AIDS nga awit ti dara . . . saan nga isut’ kakaruan no idilig kadagiti dadduma a sakit—kas koma iti hepatitis,” inlawlawag ti Washington Post.

Wen, nagadu dagiti grabet’ sakitda ken natay gaput’ hepatitis, a dayta ket awan espesipiko nga agasna. Sigun iti U.S.News & World Report (Mayo 1, 1989), agarup 5 porsiento kadagidiay naikkan ti dara idiay Estados Unidos nakaaladat’ hepatitis—175,000 a tattao iti tinawen. Agarup kagudua kadagita ti naynay nga awit-awitda dayta, ket di kumurang 1 iti 5 ti maaddaan cirrhosis wenno kanser ti dalem. Mapattapatta a 4,000 ti matay. Agasenyo ti paulot’ diario a mabasayo koma no na-crash ti jumbo jet, ket natay amin a nakalugan. Ngem no 4,000 ti matay, bale maysa a napunno a jumbo jet ti ma-crash tunggal bulan!

Nabayag idin nga ammo dagiti doktor a ti nasimsimple a hepatitis (type A) agwaras gaput’ narugit a taraon wenno danum. Idi kuan nakitada nga adda mas grabe a porma nga agwarwaras babaen iti dara, ket awan pangeksaminda dayta iti dara. Idi agangay, adda dagiti pirmet’ laingda a sientista a naadalda no kasano nga ilasin ti “tugot” daytoy a virus (type B). Idi rugrugi ti dekada a 1970, inrugidan nga eksaminen ti dara kadagiti dadduma a daga. Nagparang a kasla natalged idin ti abasto a dara ket naraniag ti masanguanan ti dara! Talaga kadi a kasta?

Di nagbayag bimmatad a rinibo kadagiti naikkan iti naeksamin a dara kaskasdi a nakaaladat’ hepatitis. Adu kadakuada, kalpasan ti nangidalit a sakit, naammuanda a naperdit’ dalemda. Ngem no naeksamin met ti naited a dara, apay ngarud a kastoy ti mapaspasamak? Ti dara adda sabali a linaonna, a naawagan non-A, non-B hepatitis (NANB). Iti las-ud ti maysa a dekada inimpektaranna dagiti nayalison a dara—manipud 8 inggat’ 17 porsiento kadagiti nayalisonan idiay Israel, Italia, Japan, España, Sweden, ken ti Estados Unidos ti nakaala iti daytoy.

Idi kuan adda dagiti paulo kas iti “Misterioso a Hepatitis Non-A, Non-B Virus Nailasinen”; “Natakkuatanen ti Sakit a Linaon ti Dara.” Ti manen mensahe ket, ‘Nabirukandan ti naatap a mangmangted sakit!’ Idi Abril 1989, naibaga iti publiko nga adda pangeksamindan iti NANB, nga aw-awagandan ti hepatitis C.

Nalabit ipapanyo a nasapa unay ti panagpalakpakda. Kinapudnona, dagiti Italiano a managsirarak impadamagda ti sabali manen a hepatitis virus, a mestiso (mutant), a nalabit isut’ makinggapuanan iti maikatlo a kita. “Dadduma nga autoridad,” napaliiw ti Harvard Medical School Health Letter (Nobiembre 1989), “madanaganda a saan laeng a ti A, B, C, ken D ti intero nga alphabet dagiti hepatitis virus; mabalin a rumsuanto pay dagiti dadduma.” Kinuna ti The New York Times (Pebrero 13, 1990): “Napigsat’ suspetsa dagiti eksperto nga addada pay sabali a virus a mamataud iti hepatitis; no madiskobreda dagita, awagandanto iti hepatitis E ken agsasagadsad pay.”

Ad-adda pay kadi nga agsirarak dagiti blood bank iti pageksaminda tapno nataltalged ti dara? Gapu iti nginana, kastoy ti makapadukot a komento ti direktor ti American Red Cross: “Di mabalin a nayonkam lattan a nayon iti pageksamin iti tunggal makaimpektar a virus a mabalin nga agwaras.”—Medical World News, Mayo 8, 1989.

Uray ti pageksaminda iti hepatitis B kaskasdi nga adda panagkamalina; adu latta dagiti agsakit gapu iti dara. Maysa pay, mapnekto kadin dagiti tao iti inyanunsioda a pangeksamin iti hepatitis C? Ti The Journal of the American Medical Association (Enero 5, 1990) impakitana nga aglabas ti makatawen sakbay a dagiti antibody dayta a sakit ket madlaw dagiti pageksaminda. Kabayatanna, dagidiay nayalisonan iti dayta a dara madadael dagiti dalemda—ken matayda.

[Kahon/Ladawan iti panid 11]

Ti Chagas’ disease ipakitana no kasano a ti dara yakarnat’ sakit kadagidiay adda iti adayo a lugar. Inreport ti “The Medical Post” (Enero 16, 1990) a ‘10-12 milion a taga Latin America datidan a naimpektaran.’ Naawagan dayta a kas “maysa kadagiti kakaruan a peggad ti panangyalison idiay Sud America.” Ti “pumatay a timel” kagatenna ti rupa ti matmaturog a biktima, susopenna ti darana, sana iblengan ti nagkagatanna. Ti biktima, adunto a tawen nga awit-awitna ti Chagas’ disease (kabayatanna isu ket agidondonar iti dara) sakbay a rumsua dagiti komplikasion ti sakit ti pusona.

Apay a pakaseknan dayta dagiti taga adayo a kontinente? Iti “The New York Times” (Mayo 23, 1989), inreport ni Dr. L. K. Altman dagiti pasiente a nakaala ti Chagas’ disease kalpasan a nayalisonanda, a maysa kadagita ti natay. Insurat ni Altman: “Adda pay siguro dagiti dadduma a pasiente a dida nadnadlaw gapu ta [dagiti doktor ditoy] dida kabisado ti Chagas’ disease, ken dida nabigbig a mayakar daytoy babaen iti dara.” Wen, ti dara napartak a pagiyalis iti sakit.

[Kahon iti panid 12]

Insurat ni Dr. Knud Lund-Olesen: “Yantangay . . . dagidiay kameng dagiti delikado a grupo ket agboluntarioda a mangidonar ti dara agsipud ta automatiko a maeksaminda no adda AIDS-da, ti kunak adda rason nga agkitakit ti dadduma nga agpayalison iti dara. Adun a tawtawen a nagkitakit dagiti Saksi ni Jehova. Nakitada aya ti masanguanan?”—“Ugeskrift for Læger” (Doctors’ Weekly), Setiembre 26, 1988.

[Ladawan iti panid 9]

Nalasat ti papa daydi pannakapaltog kenkuana. Insublida idiay ospital, dua a bulan kalpasan ti iruruarna, “a napalalo ti sagsagabaenna.” Apay? Nakaala ti grabe nga impeksion a cytomegalovirus gaput’ dara a nayalison kenkuana

[Credit Line]

UPI/Bettmann Newsphotos

[Ladawan iti panid 12]

Virus ti AIDS

[Credit Line]

CDC, Atlanta, Ga.