Nilo—Ania ti Ammom Maipapan iti Daytoy a Karayan?
ISU dayta ti Griego a nagan a nayawag iti karayan a kangrunaan a nangpadam-eg iti makin-amianan a paset ti tanap wenno ginget a pakasarakan idi iti kadaanan nga Egipto. Iti Hebreo a Kasuratan, kanayon a maawagan ti karayan iti ye’orʹ (no dadduma ye’ohrʹ). Ti mismo a sao kaipapananna ti “waig” wenno “kanal” (kas ti nausar iti Daniel 12:5 ken Isaias 33:21) wenno “kanal a napno iti danum” (usok a naaramid iti panagminas, kas ti nausar iti Job 28:10). Naminsan a naaramat ti ye’orʹ kas pangtukoy iti Karayan Tigris (Hiddekel iti Biblia) idiay Mesopotamia. (Daniel 12:5-7; idiligyo ti 10:4.) Iti amin a dadduma a nakausaranna, ipamatmat ti konteksto a dayta a sao tukoyenna ti Nilo wenno no pang-adu (plural), tukoyenna dagiti kanal ti Nilo. (Salmo 78:44; Isaias 7:18) Ti Egipcio a nagan (jrw) ti karayan, a maus-usaren sipud idi Maikasangapulo ket Walo a Dinastia ket umasping unay iti Hebreo a naganna.
Ti Pagayusan ti Nilo.
Ti Nilo ket ibilbilang ti kaaduan a kaatiddogan a karayan ditoy daga. Ti kaatiddogna nga 6,671 km (4,145 mi) ket narukod manipud kadagiti gubuayan ti dandanumna, a mangrugi kadagiti danaw ti agdama a Rwanda ken Burundi. Dagitoy a gubuayan ket agayus nga agturong iti Danaw Victoria, sa agtaud dita ti maysa a karayan a lumasat iti Danaw Mobutu; iti umam-amianan, maawaganton ti karayan iti Puraw Nilo. Idiay Khartoum, agtipon ti Puraw Nilo ken ti Asul Nilo a nagdissuor manipud bambantay ti makin-amianan nga Etiopia. Iti amianan ti Khartoum, agbalin ti karayan kas sentro ti Nilo, ket agayus iti dayta ti dandanum ti maysa pay a karayan, ti Karayan Atbara, a sumabet iti Nilo iti agarup 300 a kilometro (190 milia) iti amianan a daya ti Khartoum. Kalpasanna, agsikkosikko ti Nilo iti langalang a tanap ti makin-amianan a Sudan, a lumasat iti innem a tukad ti natangken a bato a granito a mamataud iti innem a dissuor iti nagbaetan ti Khartoum ken Aswan (Siene iti Biblia), ti paset a pagpatinggaan ti Nubia ken pangrugian ti kadaanan nga Egipto. Sakbay a makadanon ti Karayan Nilo iti Baybay Mediteraneo, agarup 2,700 a kilometro (1,700 a milia) iti amianan ti Khartoum, bassitto laengen ti danumna gapu iti pannakaaramatna kadagiti irigasion ti Egipto ken iti panagalibungubong nga epekto ti dumardarang nga init.
Medio akikid ti Ginget Nilo iti kaaduan a lugar a pagayusan ti karayan. Agayus ti karayan iti maysa a bawek wenno yuyeng bayat ti ilalasatna iti kaaduan a paset ti Nubia, a sadiay, desierto ti agsumbangir a sikigan ti karayan. Iti amianan ti Aswan, a maaw-awagan idi iti Makinngato nga Egipto, nalawa ti tanap ngem dagiti derraas a bato iti agsumbangir a sikigan ket saan nga aginnaddayo iti nasursurok ngem 20 a kilometro (12 a milia.) Nupay kasta, no dumanon ti karayan iti amianan ti moderno a Cairo, mabingay dayta iti dua a kangrunaan a sanga. Dagitoy a sanga ket maaw-awagan ita iti Rosetta ken Damietta, nga isu met ti nagan dagiti puerto a siudad a lasaten ti karayan sakbay nga agayus iti Baybay Mediteraneo. Daytoy a panagsina ti dandanum ti Nilo mamataud iti nalutlot a Delta ti Nilo. Idi un-unana, adda pay dadduma a sanga ti Karayan Nilo, kas paneknekan dagiti klasikal a Griego a historiador ken geograpo a nangdakamat iti lima agingga iti pito a sangsanga. Ngem dagitoy a sanga ken ti dadduma a kanal nabayagdan a nagaburan iti lan-ak ket bimmassit wenno napukawdan.
Kinapateg ti Tinawen a Panaglayus
Ti naisangsangayan iti daytoy a dakkel a karayan isu ti tinawen nga iyaadalemna ken ti pananglayusna kadagiti kataltalonan iti aglawlawna. Resulta dayta ti panagtudo bayat ti tiempo ti lam-ek ken primavera (kasta met ti panagrunaw ti niebe manipud bambantay) idiay Etiopia, a dayta ti mamagbalin a nakaap-apres ti Asul Nilo a tumipon iti Puraw Nilo ken mangyanud iti nadam-eg a lan-ak manipud bambantay ti Etiopia. Nayonan met ti Karayan Atbara ti dimmakkel nga agus, a dayta ti mamaglippias iti danum ti Nilo. Sakbay ti pannakabangon ti Aswan High Dam, dayta ti mangpaadalem iti karayan iti Egipto manipud Hunio nga agpatpatuloy agingga iti kaadalmanna iti Setiembre, sa agin-inut nga ages-es inton agangay. Iti panages-es ti dandanumna, maap-apan ti daga iti nakadamdam-eg a lan-ak.
Yantangay manmano nga agtudo idiay Egipto, naan-anay nga agpannuray ti panagtalon kadagita a tinawen a pannakalayus dagiti nababa a daga. Kas iti epekto ti tikag, ti di umdas nga iyaadalem ti danum ket agresulta iti bisin; ngem no nalabes met ti iyaadalem ti danum, madadael dagiti irigasion (agraman dagiti pagtaengan). Napateg kadagiti Egipcio ti kalalainganna a kaadu ti danum kas ipakita dagiti Nilometro (dagiti pagrukod iti kaadalem ti karayan) a nasarakan kadagiti nagkauna a lugar. No saan nga aglayus, agbalin metten a disierto uray ti agsumbangir nga aglawlaw ti karayan. Nupay kasta, kankanayon ti iyaadalem ken panages-es ti Nilo, malaksid iti sumagmamano a tiempo. Dayta ti makagapu nga iti intero a pakasaritaanna, nalatak ti Egipto gapu kadagiti naruay nga apit ken kinabaknangna iti agrikultura.
Daytoy a naan-anay a panagpannuray ti ekonomia ti Egipto iti dandanum ti Nilo ket nailadawan iti tagtagainep ni Faraon maipapan iti pito a nalukmeg a baka a sumangsang-at manipud iti Nilo ken agar-arab iti karuotan ti Nilo, ken ti pito a nakukuttong a baka a naggapu iti isu met laeng a lugar. Mayanatup nga iladawan dayta ti tawtawen ti gawat nga epekto ti kurang a danum.—Genesis 41:17-21.
Naaramat ti panaglippias ti dandanum ti Nilo a mangiladawan iti iraraut dagiti agmarmartsa a buyot (Jeremias 46:7, 8; 47:2, 3), idinto ta inaramat ni mammadto Amos ti iyaadalem ken panages-es ti dandanum ti Nilo a mangiladawan iti riribuk a sagabaen ti di matalek nga Israel. (Amos 8:8; 9:5) Ti dadduma pay a mammadto inaramatda ti panagmaga ti Nilo a mangiladawan iti didigra a sagabaen ti Egipto kas resulta ti panangukom ti Dios. No umababaw ti Nilo, saan laeng a ti agrikultura ken panagtaraken iti dinguen ti maapektaran no di ket uray pay ti panagkalap ken ti panagpataud iti lienso.—Isaias 19:1, 5-10; Ezequiel 29:9, 10; Zacarias 10:11.
Tapno adda mabati a danum ti layus a pagpadanum bayat ti tiempo ti panagmumula, nagaramid dagiti Egipcio kadagiti tambak a daga tapno agtalinaed ti napitak a dandanum kadagiti nalawa a pagurnongan a labneng. Gapuna, nailanad nga idi inyeg ni Jehova ti umuna a saplit iti Egipto, nagbalin a dara ti mismo a Nilo ken ti danum kadagiti kanal ken dagiti ban-aw nga aduan iti runo, agraman ti ‘naurnong a dandanum.’—Exodo 7:14-25.
Dadduma Pay a Nainaig a Banag
Malaksid a ti Nilo ti pagtataudan ti danum agpaay kadagiti mula ken taraken nga an-animal, dayta met idi ti gubuayan ti danum nga inumen dagiti Egipcio. (Exodo 7:18, 21, 24) Nananam ti danum ti Nilo malaksid iti damo a panaglippias ti danum. Iti igid dagiti kanal ken dagiti aduan runo a ban-aw ti Nilo, agtubo ti adu a mula a papiro. Dagita ti gubuayan ti naaramat a pagsuratan dagiti Egipcio ken nausar a pagaramid kadagiti barangay. (Isaias 18:2) Dagiti takdang ken ban-aw nga aduan iti runo ti pagtaengan ti adu nga atap a tumatayab nga agkaan kadagiti tukak ken dadduma pay a babassit a parsua. (Exodo 8:5, 9-11) Kadagiti ladawan ti Egipto, naipakita ti panaganup iti tumatayab manipud kadagiti babassit a barangay. Nausar met a pagdigus ti dandanum ti Nilo; nailanad a nagdigus sadiay ti babai nga anak ni Faraon. (Exodo 2:5) Adda maysa a ladawan iti Egipto a mangipakita iti kasta a panagdigus ti maysa a natan-ok a babai a kaduana ti uppat nga adipenna a babbai. Ti met laeng Nilo ti kangrunaan a pagdaliasatan iti intero nga Egipto. Dagiti barangay nga agpaamianan agdaliasatda a sumurot iti agus, idinto ta dagidiay agpaabagatan (agpasurong) iduron ida dagiti kadawyan nga angin nga aggapu iti Baybay Mediteraneo iti amianan. Dagiti komersial a barko nga aggapu iti Fenicia ken Creta mabalin nga agpasurongda agingga iti Thebes (No-amon iti Biblia; Nahum 3:8) ken iti labesna.
Nausar ti Nilo kas nabileg a depensa ti Egipto maibusor iti iraraut. Narigat a maraut ti Egipto manipud Nubia-Etiopia gapu kadagiti dissuor iti abagatan, idinto ta nalapdan ti iseserrek ti dadakkel a buyot manipud kontinente ti Asia gapu iti nalutlot a daga iti aglikmut ti Delta a rehion. Kuna ti dadduma nga eskolar a ti impasindayag ni Ari Senaquerib ti Asiria a panangpamagana iti amin a kanal ti Nilo babaen iti saksakana ti mangipamatmat iti panagtalekna a kabaelanna a parmeken ti Egipto iti laksid dagiti napnuan-danum a kanal a nanglikmut ken nangdepensa kadagiti siudad ken salindeg ti Egipto.—2 Ar-ari 19:24.
Ti iyaadalem ken panages-es ti danum iti Nilo ti nakaibatayan ti kalendario dagiti Egipcio. Ti kalendarioda ket addaan iti tallo panawen iti kada uppat a bulan: ti Akhet, wenno Panaglayus; ti Peret, ti Ilelettaw (a nabatad a tumukoy iti daga bayat ti panages-es ti dandanum); ken Shomu, ti Namaga a panawen (kalgaw). Kaad-aduan ti trabaho iti tiempo kalpasan unay a nakaad-adalem ti danum; no umababaw ti danum, mayurnos ti panagbangon tapno adda maipaay a pagtrabahuan.
Ti simboliko a “dakkel nga ulimaw ti baybay a siuunnat iti tengnga dagiti kanal ti Nilo,” a mangiladawan ken Faraon iti libro ti Ezequiel, ket maipagarup a tukoyenna dagiti buaya a nagnaed iti Nilo sipud pay idi nagkauna a tiempo. (Ezequiel 29:3-5) Gagangay met ti kaadda dagiti hipopotamo, a natukoy laeng kas “Behemot” iti Job 40:15.
Dagiti Egipcio dinaydayawda ti Nilo kas dios ti kinabunga a ninagananda iti Hapi. Nailadawan dayta a dios kas maysa a lalaki ngem addaan iti dadakkel a suso, nakoronaan ti ulona iti mulmula nga agbiag iti danum, ken adda barikes ti mangngalap iti nalukmeg a siketna. Tinawen a naangay dagiti piesta, nga addaan kadagiti panagdaton, kas panangpadayaw kenkuana iti rugi ti tunggal tiempo ti panaglayus. Kunaen ti sumagmamano nga eskolar a ti panagturong ni Faraon iti Nilo, a nadakamat iti Exodo 7:15, ket mainaig iti narelihiosuan a panagdaydayaw iti bigat, nupay mabalin a panagpasiar laeng dayta iti bigat wenno panangsukimat iti kaadalem ti karayan.