Etoke nọ Uruemu Ahwo U ro Muhọ Eyoma Gaga
OKE vẹ uruemu ahwo u ro muhọ eyoma gaga? Kọ etoke uzuazọ ra hayo ọrọ imoni ra nọ e kpako vi owhẹ, manikọ ọrọ egbẹnyusu ra? Ahwo jọ a ta nọ uruemu ahwo u muhọ eyoma gaga evaọ okenọ Ẹmo Akpọ Ọsosuọ o du lawhe evaọ ukpe 1914. Prọfẹsọ jọ nọ o wuhrẹ kpahe ikuigbe nọ a re se Robert Wohl, ọ jọ obe na The Generation of 1914 nọ o kere ta inọ: “O rrọ bẹbẹ kẹ ahwo nọ a rria evaọ etoke ẹmo na re a rọwo nọ, uyero-akpọ jọ o kuhọ no yọ ọfa o muhọ evaọ Aria 1914.”
Ogbiku jọ nọ a re se Norman Cantor ọ ta nọ: “Evaọ oria kpobi, emamọ uruemu nọ u fo nọ ahwo a re dhesẹ u muhọ ekiekpo no vẹre, rekọ o tẹ nwani yoma vrẹta. Nọ orọnọ enọ e rrọ esuo gbe enọ i wuzou isoja a ru ima ahwo buobu nọ e jọ otọ rai wọhọ erao nọ a bi su nyai kpe na, kọ uruemu hayo izi egagọ vẹ e rẹ sae whaha ahwo nọ a gbe ro yerikugbe ohwohwo wọhọ erao ẹwọ họ? . . . Fiki oghẹrẹ nọ a kpe ahwo bu te evaọ etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ [1914-18] na, u ru nọ ahwo a gbe ro rri uzuazọ te oware ovo ho.”
Ogbiku jọ nọ a re se H. G. Wells ọ jọ obe na The Outline of History nọ o kere ta nọ, “ahwo a mu ekpehre uruemu họ ẹjẹrehọ” anwẹnọ a ro mu uwuhrẹ eghrorotha na họ ewuhrẹ. Fikieme? Ahwo jọ a roro nọ ahwo-akpọ yọ erao, rekọ erao nọ i rovie aro. H. G. Wells ọ rọwo uwuhrẹ eghrorotha na yọ evaọ ukpe 1920, o kere nọ: “Ahwo a roro nọ ohwo-akpọ yọ arao nọ ọ rẹ rria kugbe ohwohwo wọhọ epanọ oghẹrẹ arakọ ahwo India jọ ọ rẹ rria kugbe wọhọ uviuwou . . . , fikiere a rri rie nọ o thọ họ re ahwo-akpọ nọ e wọhọ erakọ nọ e mae ga a kienyẹ enọ e ga ha.”
Wọhọ epanọ Norman Cantor o muẹrohọ, Ẹmo Akpọ Ọsosuọ na u ru nọ eriwo ahwo kpahe oware uwoma gbe uyoma u ro nwene. Ọ ta nọ: “Ahwo a je rri oge nọ ọ vrẹ na wọhọ oge nọ ọ jẹ riẹ oware ovo ru hu, wọhọ eware nọ a je ru evaọ isuẹsu, oghẹrẹ nọ a jẹ sẹ osẹ gbe oghẹrẹ nọ a rri owezẹ ọzae-avọ-aye.” Fikinọ ichọche na e jẹ gua iwuhrẹ Ileleikristi kugbe uwuhrẹ eghrorotha na, a jẹ tuduhọ enọ i je fi ẹmo evaọ tabọ tabọ na awọ, yọ onana u tube ru nọ ekpehre uruemu nọ ahwo a je dhesẹ u ro yoma ga viere. Ohwo Britain jọ nọ a re se Brigadier General Frank Crozier o kere nọ: “Ichọche Ileleikristi na e jẹ tuduhọ ahwo awọ re a ru ozighi je kpe ahwo ugbekpe, yọ ma jẹ rọ uvẹ yena ru oware kpobi nọ u je omai.”
Ahwo A Gbẹ jẹ Daezọ Emamọ Uruemu Hu
Evaọ ikpe buobu nọ a fi Ẹmo Akpọ Ọsosuọ no, u wo etoke jọ nọ a je se Roaring Twenties, koyehọ etoke nọ ahwo a je ro yeri uzuazọ omaweromẹ. Evaọ etoke yena, ahwo a kpairoro vrẹ iruemu nọ a rri nọ i kiehọ, a te je ru oware kpobi nọ u je rai. Ogbiku jọ nọ a re se Frederick Lewis Allen ọ ta nọ: “A re dhesẹ ikpe 10 nọ i lele ẹmo na wọhọ Ikpe 10 Ekpehre Uruemu. . . . Emamọ iruemu nọ ahwo a je dhesẹ nọ e jẹ lẹliẹ uzuazọ were i kuhọ lele oge nọ ọ vrẹ na, yọ ahwo a gbẹ ruẹ emamọ iruemu efa nọ a ro nwene ai hi.”
Evaọ etoke nọ a re se Great Depression, koyehọ etoke nọ ekiọthuọ u ro kie evaọ akpọ na soso no umuo ikpe 1930 vrẹ, ahwo buobu a te kie ruẹ ọbẹwẹ ọgaga. Evaọ ubrobọ ekuhọ ikpe ọbẹwẹ nana, Ẹmo Akpọ Avivẹ o te du lahwe evaọ akpọ na soso, yọ onana u ru eware yoma vi epaọ ọsosuọ. U kri hi, erẹwho akpọ na a te mu ekwakwa ẹmo nọ e rẹ wha ọraha ologbo ze họ eku, onọ u ru ọbẹwẹ na notọ, rekọ ẹmo na ọ wha uye-oruẹ ulogbo gbe ozọ ọgaga fihọ ahwo oma. Taure ẹmo na o te ti kuhọ, yọ a raha ikpewho buobu no; a rehọ ebọmbo nọ ọ rẹ mae wha ọraha ze kpaobọ rọ raha ikpewho ivẹ jọ evaọ Japan muotọ! Ima ahwo buobu a whu evaọ ega-uye. A te ku unu ezae, eyae, gbe emaha nọ ẹmo nana o kpe kugbe, a bu te oware wọhọ ima udhuvẹ-gbikpe (50,000,000).
Evaọ etoke Ẹmo Akpọ Avivẹ nọ eware e rọ tahaku na, ukpenọ ahwo a rẹ daoma ru oware nọ u kiehọ, ahwo a te je ru onọ u je rai kpobi. Obe na Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45, o ta nọ: “Evaọ etoke ẹmo na, o wọhọ nọ ahwo kpobi a kpairoro vrẹ emamọ uruemu nọ a re dhesẹ kpahe owezẹ ọzae-avọ-aye no, keme ahwo a je gbe-ọfariẹ odode wọhọ epanọ isoja a re ru evaọ ẹmo. . . . Fiki ozighi ẹmo na gbe ọfariẹ nọ ọ da oria kpobi fia, u te ru nọ ahwo a gbẹ jẹ rọ daezọ emamọ uruemu hu, yọ onana u ru nọ ahwo a gbe ro rri uzuazọ te oware ovo ho wọhọ isoja nọ e rrọ obaro ẹmo.”
Fikinọ ahwo a je roro nọ a sai whu kpregede fiki ẹmo nọ ọ rrọ otọ na, u te ru nọ ahwo a jẹ rọ gwọlọ ohwo nọ a re lele nyusu o tẹ make rọnọ usu na u ti kri hi. Aye ohwo Britain jọ nọ ọ jẹ gwọlọ dhesẹ nọ uruemu ọfariẹ-ogbe nọ o da oria kpobi fia evaọ oke yena yọ oware nọ u yoma ha, ọ ta nọ: “Orọnikọ ma je gbe-ọfariẹ hẹ keme ẹmo ọ jọ otọ.” Osoja America jọ ọ ta nọ: “Ahwo buobu a sae ta nọ ma bi gbe-ọfariẹ, rekọ ma gbẹ jọ izoge, yọ ma sai whu odẹnotha.”
Ahwo buobu nọ a zọ evaọ ẹmo na a jọ ozozọ fiki eware imuozọ nọ a rọ ẹro ruẹ. Rite enẹna, nọ ahwo jọ a tẹ kareghẹhọ eware nọ e via evaọ etoke ẹmo na, o rẹ ja rai oma wọhọ ẹsenọ eware nọ e via evaọ oke yena e be wariẹ via. Yọ oware ovo nana o be via kẹ ahwo nọ a gbẹ jọ emaha evaọ oke yena. Onana u ru nọ ahwo a gbe ro fievahọ ohwo ọvo ho, yọ a kpairoro vrẹ emamọ uruemu re. Ahwo a te mu eware kpobi họ erri wọhọ ẹsenọ e rrọ epọvo na, keme a gbẹ jẹ rọ adhẹẹ kẹ izi nọ a fihọ kpahe oware uyoma gbe uwoma ha.
Ahwo A te Mu Uruemu Ọkpokpọ Họ Edhesẹ
Nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ o kuhọ no, ahwo a siobọno eware nọ a kiẹ via kpahe oghẹrẹ nọ ahwo a je rri owezẹ ọzae-avọ-aye. Ekiakiẹ jọ nọ a ru evaọ United States no umuo ukpe 1940 vrẹ họ, ọnọ a re se Kinsey Report. Eware nọ a kere kpahe ọkiẹriwo nana e vọ obe nọ ewe-obe riẹ i bu vi egba-eree (800). Onana u ru nọ ahwo a jẹ rọ ta ẹme kpahe owezẹ ọzae-avọ-aye evaọ ẹgbede ababọ omovuọ, dede nọ o jọ ere vẹre he. Dede nọ o wọhọ nọ a bru okpa họ eware jọ nọ a kere evaọ obe na kpahe ezae avọ ezae gbe eyae avọ eyae nọ i re lele ohwohwo wezẹ, gbe eware iyoma efa nọ ahwo a je ru, ọkiẹriwo na u dhesẹ nọ uruemu ahwo u muhọ eyoma gaga no umuo oke ẹmo na ze.
Evaọ etoke jọ, ahwo a je ru wọhọ ẹsenọ a bi rri emamọ uruemu ghaghae. Wọhọ oriruo, evaọ irediyo, ividio, gbe etẹlẹvisiọno, a jẹ hae si abọ nọ a jọ ru eware ọfariẹ-ogbe no. Rekọ oware nana u kri hi. Ọzae jọ nọ a re se William Bennett, ọnọ ọ jọ okere-obe rọkẹ ewuhrẹ evaọ United States ọ ta nọ: “No umuo ukpe 1960 ze, ahwo America a tẹ be jẹ iruemu nọ i yoma gaga rehọ, wọhọ ẹsenọ a bi zihe kpohọ okenọ a ri rovie aro ho.” Yọ erẹwho buobu a je dhesẹ iruemu nana re. Fikieme uruemu ahwo u ro muhọ eyoma gaga no umuo ukpe 1960 ze?
Evaọ enwenọ etoke ikpe yena ọvona, eyae na a rọ to ukoko ọkparesuọ jọ họ keme a gbẹ gwọlọ jọ otọ ezae he. Yọ evaọ oke yena re, oghẹrẹ nọ ahwo a rri owezẹ ọzae-avọ-aye o nwene. Ofariẹ, a te mu imu nọ ohwo ọ rẹ lọ rọ whaha udihọ họ eru. Onana u te ru nọ ahwo a je ro lele ohwo kpobi nọ a gwọlọ wezẹ ababọ ozọ inọ a ti dihọ. Oke oyena ahwo a je lele ohwohwo wezẹ ababọ ọtamuo inọ a te rehọ ohwohwo.
Evaọ oke ovona, ahwo nọ a rẹ nẹ iyẹrẹ, enọ i re ru ividio, gbe enọ i re dhesẹ eware evaọ etẹlẹvisiọno a te mu eware ọfariẹ-ogbe họ edhesẹ. Uwhremu na, ọzae jọ nọ a re se Zbigniew Brzezinski, ọnọ o wuzou National Security Council evaọ United States vẹre, ọ ta kpahe eware nọ a je dhesẹ evaọ TV inọ: “O jọ vevẹ nọ a jẹ tuduhọ ahwo awọ re a ru oware kpobi nọ u je rai, a je dhesẹ eware ozighi gbe ahwo-okpe wọhọ eware nọ e thọ họ, yọ a jẹ tuduhọ ahwo awọ re a gbe-ọfariẹ.”
Yọ no umuo ukpe 1970 ze, ividio nọ a re ru fihọ ekasẹte e da oria kpobi fia no. Fikiere ahwo a sae jọ obọ iwou rai rri ividio nọ a bi jo dhesẹ ezae avọ eyae nọ a bi gbe-ọfariẹ, dede nọ ahwo nana a sai jọ ẹgbede rri ikpehre eware itieye na ha. Yọ enẹna, fiki itanẹte nọ e rrọ oria kpobi, ifoto ẹbẹba gbe ividio nọ ahwo a bi jo gbe-ọfariẹ nọ e mai yoma dede e da oria kpobi fia no evaọ akpọ na soso, yọ ohwo kpobi nọ o wo ekọmputa ọ sai rri eware nana.
Eware nọ ahwo a bi ru fiki eware nana i re muozọ. Ọzae jọ nọ ọ rẹ rẹrote ahwo nọ a rrọ uwou-odi evaọ obọ United States ọ ta kẹle na inọ: “Evaọ ikpe 10 nọ e vrẹ, nọ a tẹ rọ izoge ziọ uwou-odi na, mẹ rẹ sai lele ai ta ẹme kpahe oware nọ u kiehọ gbe onọ u kiehọ họ. Rekọ emọ nọ a be rehọ ziọ uwou-odi enẹna a re wo otoriẹ oware ọvo nọ mẹ be ta kẹ ae he.”
Diẹse Ohwo Ọ Sae Jọ Ruẹ Emamọ Ehrẹ?
Ichọche nọ e rrọ akpọ na e sai fiobọhọ kẹ ohwo wuhrẹ kpahe emamọ uruemu hu. Ukpenọ a rẹ jọ ichọche wuhrẹ kpahe izi ikiẹrẹe Ọghẹnẹ wọhọ epanọ Jesu gbe ilele ọsosuọ riẹ a je ru, a be jọ ichọche ru ikpehre eware nọ ahwo a bi ru evaọ akpọ na. Ohwo jọ nọ o re kere ebe ọ nọ inọ: “Ẹmo vẹ a fi no evaọ akpọ na nọ ahwo a rẹ jọ ta nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ abọ jọ họ?” Nọ a tẹ ta ẹme kpahe izi Ọghẹnẹ nọ a re koko, epastọ jọ evaọ okpẹwho New York City ọ ta evaọ ikpe buobu nọ i kpemu inọ: “Ichọche họ ukoko ọvuọvo evaọ akpọ na nọ ohwo ọ rẹ sae ro lọlọhọ vi ẹsenọ nọ ohwo ọ tẹ be ruọ omoto.”
Uzẹme riẹ họ, u fo nọ a re ru oware jọ kpahe oghẹrẹ nọ uruemu ahwo o nwani ro yoma gaga enẹna. Rekọ eme u fo nọ a re ru? Inwene vẹ u fo nọ a re ru? Ono ọ rẹ sai ru inwene nana, kọ ẹvẹ ọ te sai ro ru ei?
[Ẹme nọ a fi ẹgba họ]
“Fiki oghẹrẹ nọ a kpe ahwo bu te evaọ etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ [1914-18] na, u ru nọ ahwo a gbe ro rri uzuazọ te oware ovo ho”
[Ẹkpẹti]
OHẸRIẸ NỌ O RRỌ EMAMỌ URUEMU AVỌ OWARE NỌ OHWO O RORO INỌ U KIEHỌ
Ahwo a jẹ hai vuhu emamọ uruemu vẹre. Ohwo nọ o wo emamọ uruemu ọ rẹ ta uzẹme, romakpotọ, jọ fuafo, je ru eware avọ adhẹẹ. Rekọ ohwo nọ o wo emamọ uruemu hu o re ru eware nana ha. Enẹna, ahwo a rehọ ẹme na “oware nọ ohwo o roro inọ u kiehọ” ro nwene ẹme na “emamọ uruemu” no. Rekọ oware jọ o thọ kugbe eriwo nana. Evaọ obe na The De-Moralization of Society, onọ aye jọ nọ ọ rrọ ogbiku nọ a re se Gertrude Himmelfarb o kere, ọ ta nọ: “Ohwo ọ rẹ sae ta kpahe emamọ uruemu wọhọ epanọ ọ rẹ ta kpahe oware nọ o roro inọ u kiehọ họ, . . . inọ ohwo kpobi o wo udu nọ ọ rẹ rọ salọ emamọ uruemu kẹ omariẹ.”
Aye na o dhesẹ nọ eware nọ ohwo o rri inọ i kiehọ evaọ aro riẹ e sae jọ “eware nọ ọ rọwo, oghẹrẹ nọ o re rri eware, uruemu riẹ, iroro riẹ, eware nọ ọ rẹ gwọlọ ru, oghẹrẹ nọ ọ rẹ gwọlọ ru eware, eware nọ o mukpahe gbe eware nọ e rẹ were iẹe, yọ onana o sae tube kiekpahe oware nọ ohwo, utu hayo orẹwho soso a rri nọ u kiehọ evaọ aro rai evaọ etoke jọ.” Evaọ akpọ nana nọ ahwo a rẹ jọ jẹ oware kpobi rehọ na, ahwo a re roro nọ a wo udu nọ a sae rọ salọ oware nọ u kiehọ evaọ aro rai, wọhọ epanọ ohwo nọ o kpobọ eki nyae dẹ oware ọ rẹ salọ oware kpobi nọ u je rie na. Rekọ nọ ahwo a te wo eriwo nana, ẹvẹ a sae ro dhesẹ emamọ uruemu jẹ riẹ ohẹriẹ nọ o rrọ oware uwoma gbe uyoma?
[Uwoho]
Ahwo a rẹ sae wo ividio nọ a be jọ gbe-ọfariẹ je ru ozighi te obọ lọlọhọ enẹna