Abọ 1
Kọ Ẹjiroro Jọ Ọ Riẹ kẹ Uzuazọ?
1. Eme a be hae nọ ẹsibuobu kpahọ ẹjiroro uzuazọ, yọ ẹvẹ ohwo jọ ọ ta kpahe iẹe?
Nọ oke o be nyaharo na, enwene ohwo kpobi oware nọ ẹjiroro uzuazọ o rọ u re gbunu. Kọ orọ re ma ruiruo gaga re eyero ẹria mai o woma, re ma sai rọ ẹgwọlọ uviuwou mai kẹ ai, re ẹsejọhọ ma whu nọ ma tẹ vrẹ ikpe 70 hayo 80 no, re ma nwane siọ uzuazọ ba ẹ jọ bẹdẹ bẹdẹ? Ovrahwa jọ nọ o roro enẹ ọ ta nọ ẹjiroro ọfa jọ ọ gbẹ rọ uzuazọ họ re “a rria, yẹ emọ, re a wo evawere a ve je whu.” Rekọ oyena uzẹme o rọ? Kọ uwhu họ ukuhọ riẹ kpobi?
2, 3. Fikieme e wo eyero akpọ u gbe te kẹ ẹjiroro uzuazọ ha?
2 Ahwo buobu evaọ ekuotọ Ovatha gbe Ukiediwo-ọre a roro nọ ẹjiroro nọ ma be rọ rria kpobi họ re ma wo ekwakwa efe. A rọwo nọ onana o rẹ sai su kpohọ uzuazọ evawere, nọ u wo otofa. Rekọ kọ ẹvẹ kpahe ahwo nọ a wo eyere akpọ no? Okere Canada Harry Bruce ọ ta nọ: “U gbunu kẹhẹ nọ edafe buobu a be rọ ta nọ eva e be were ai ha.” O te fibae nọ: “Ahwo buobu nọ a nọ u dhesẹ nọ ababọ ẹruore u kpoma họ Ẹkpẹlobọ-ọre America no . . . Kọ eva e be jọ akpọ na were ohwo jọ? Otẹrọ ere, eme o rẹ sae wha evawere tha?”
3 Ọnọ o je su evaọ U.S. vẹre Jimmy Carter ọ ta nọ: “Ma kiẹ vuhumu no nọ re a wo eware jẹ be re okpemu o rẹ sae furie ẹgwọlọ otofa uzuazọ mai hi. . . . Re a koko eyere efe fihọ buobu o rẹ sae whaha uzuazọ ufofe nọ o kare evaifihọ hayo ẹjiroro ho.” Osu ọfa jọ ọ tẹ ta nọ: “Anwọ ikpe buobu nọ e vrẹ no mẹ be rọ gwọlọ uzẹme udidi kpahe omamẹ gbe uzuazọ mẹ; amọfa buobu nọ mẹ riẹ a bi ru epavo na re. Ahwo buobu efa a be hae nọ inọ, ‘Ono họ omai? Eme họ ẹjiroro mai?’”
Eyero ọ be Ga Ẹgẹga Ọvo
4. Fikieme ahwo a jẹ vro nọ uzuazọ u wo ẹjiroro jọ?
4 Ahwo buobu a rẹ vro nnọ uzuazọ u wo ẹjiroro nọ a tẹ ruẹ epanọ eyero uzuazọ o be ga ẹgẹga ọvo. Nya akpọ na wariẹ, ahwo nọ a bu viọ ima-idu e be mọ gaga hayo a be ruẹ emamọ emu nọ a rẹ re ha, onana o tẹ be wha uwhu emaha nọ i bu te ima ikpe tha kukpe kukpe eva Africa ọvo. Unu ahwo nọ e rọ akpọ, nọ e be kẹle ima-idu 6 no, a gbẹ be rehọ ima 90 vihọ eva ẹgbukpe, bu viọ 90 eva udhusoi rai nọ e rọ erẹwho nọ e be rro tha. Unu ahwo enana nọ i bi dhe ebuebu na u te ru ẹgwọlọ emu, iwou, gbe uwou eware i kuo bi vihọ, nọ o be jẹ wha araha efa se etọ, ame, gbe ofou no uwou eware i kuo gbe enua efa nọ e be wha tha.
5. Eme ọ be via kẹ ekakọ evaọ akpọ na?
5 Obe enọ a re se nọ World Military and Social Expenditures 1991 ọ niyẹrẹ nọ: “Kukpe kukpe owhawho nọ e rro te ẹkuotọ [Great Britain] a be hae raha no. Epanọ o rọ obọnana (oghẹrẹ nọ a bi kpe ewhawho fihọ otọ), bẹsenọ ikpe 2000 u re ti te ha, yọ ma woriẹ abọ 65 eva udhusoi abọ edhedhẹ akpọ na no.” Eva eria eyena, wọhọ epanọ amiunugu ahwo UN a ta, a tẹ be kọ urre 1 yọ a bi ko 10 no; a te kele erọ Africa, oma-aghale urre 1 kẹ 20 nọ a bi ko no. Fikiere, ogẹ i te bi vihọ, yọ kukpe kukpe oria nọ o rro te Belgium u bi vru nọ a gbẹ sae kọ oware fihọ ha.
6, 7. Eme họ ebẹbẹ jọ nọ isu ahwo a be sai kuhọ ha, fikiere, didi enọ ifo nọ a rẹ kẹ iyo rai?
6 Ofariẹ, ikpe udhusoi avọ 20 nana o rehọ iwhu akwane bu viọ erọ ikpe udhusoi akwane nọ e vrẹ nọ a te koko ai kpobi họ. Eva oria kpobi, ethube o bi vihọ, maerro ethube ozighi. Uviuwou nọ o be tahaku, ibimu elọ odode, AIDS, eyao igberẹ nọ i re vou, gbe ekwakwa iyoma efa i bi ru uzuazọ gaga re. Yọ isu akpọ na a re sae rehọ ifue ebẹbẹ buobu nọ e be tehe uviuwou ahwo na ze he. Fikiere, ma riẹ oware nọ o soriẹ ze no nọ ahwo a jẹ be nọ inọ, Eme họ ẹjiroro uzuazọ?
7 Ẹvẹ emọ-iwuhrẹ gbe isu egagọ a tẹme kpahe onọ oyena? Anwọ ikpe udhusoi buobu enana kpobi, a sae k’omai uyo nọ o rẹ veva no?
Onọ A Ta
8, 9. (a) Eme ọmọ-ewuhrẹ China jọ ọ ta kpahọ ẹjiroro uzuazọ? (b) Eme ohwo nọ ọ zọ no ega-uwhu Nazi ze ọ ta?
8 Ọmọ-uwuhrẹ egagọ Confucius Tu Wei-Ming ọ ta nọ: “Otofa uzuazọ nọ a rẹ sae duku kpobi o rọ eva ẹria ahwo.” Wọhọ epaọ eriwo ọnana, a ti gbe yẹ ahwo, te họre kẹ uzuazọ, ve je ti whu. Emamọ ẹruore ọvuọvo ọ rọ eriwo ọyena ha. Kọ uzẹme o tubẹ rọ dede?
9 Elie Wiesel, nọ ọ zọ no ega uwhu Nazi eva Ẹmo Akpọ Avọ II ze, o muẹrohọ: “‘Fikieme ma jẹ rọ etenẹ?’ họ onọ nọ uwuzou nọ ohwo nọ ọ be rria ọ rẹriẹ ovao ku. . . . Mẹ rọwo nọ uzuazọ u wo otofa dede nọ mẹ ruẹ iwhu nọ i wo otofa ha no.” Rekọ ọ sae fodẹ oware nọ otofa uzuazọ o rọ họ.
10, 11. (a) Oghẹrẹvẹ okere-obe jọ o dhesẹ nọ ohwo o wo i yo na ha? (b) Fikieme eriwo ọkiotọ eghrorotha o gbe te ẹgwọlọ ha?
10 Okere-obe nọ a re se Vermont Royster ọ ta nọ: “Roro kpahọ omobọ ohwo, . . . kpahọ oria riẹ eva ehrugbakpọ na, ma dina yere haro no omojọ viọ oke nọ oke u ro muhọ. Enọ kpahọ ohwo nọ ma rọ gbe oware nọ o soriẹ ze nọ ma jẹ rọ gbe oware nọ o rọ obaro e gbẹ rọ nọ ma rẹ te za ha.”
11 Ọkiotọ-eriariẹ eghrorotha Stephen Jay Gould o muẹro họ nọ: “Ma rẹ sae gwọlọ uyo nọ o mai ‘kpehru’—rekọ ọvo ọrọ họ.” Rọ kẹ enọ i wuhrẹ ewuhrẹ eghrorotha itieye na, uzuazọ yọ ohọre kẹ ọnọ uzuazọ u fo, ukuhọ riẹ kpobi kọ uwhu. Ẹruore ọvuọvo orọ eriwo ọyena gbe he. Yọ, ofariẹ, kọ uzẹme o rọ?
12, 13. Eme họ eriwo isu ikpichọche, kọ eriwo rai ev’eva viọ erọ eriwo ahwo gheghe?
12 Isu egagọ buobu a rẹ ta nọ ẹjiroro uzuazọ họ re a yere emamọ akpọ, eva oke uwhu, ẹwẹ riẹ o ve kpohọ odhiwu, ọ vẹ jọ obei rria bẹdẹ bẹdẹ. U te no ere no kọ olahiẹ ebẹdẹ bẹdẹ eva ehẹle rọkẹ ahwo oyoma. Ghele, epanọ ẹrọwọ ọnana ọ rọ, ẹria sievaba ẹrevọ nọ ọ rọ akpọ na ọ te gbẹ jọ rii bri. Rekọ otẹrọnọ ẹjiroro Ọghẹnẹ họ re ahwo a rria obọ odhiwu wọhọ enjẹle, ẹvẹ ọ gbẹ tubẹ ma ae ere eva oke ọsosuọ ha, wọhọ epanọ ọ ma enjẹle na?
13 Makọ isu-ichọche na dede a wo ẹbẹbẹ kpahọ oghẹrẹ eriwo otiọye na. Dr. W. R. Inge, ozerẹ okpehru ọ St. Paul’s Cathedral obọ London vẹre, ọ ta oke jọ nọ: “Mẹ rehọ uzuazọ mẹ kpobi họre re mẹ ruẹ ẹjiroro ẹria. Mẹ daoma re mẹ kẹ iyo ebẹbẹ esa jọ nọ me riwi nọ eye e mai w’uzou: ẹbẹbẹ ẹria ibẹdẹ bẹdẹ; ẹbẹbẹ ekwakwa oma ohwo; jegbe ẹbẹbẹ emuemu. Mẹ sae ruẹ iyo rai hi. Mẹ re sai ku ọvuọvo rai họ họ.”
Oware nọ o Wha Ze
14, 15. Eme eriwo enana nọ e rọwo kugbe ha na i wo eva oma ahwo buobu?
14 Didi oware u no iroro sasa erọ emọ-ewuhrẹ gbe isu egagọ kpahọ onọ ẹjiroro uzuazọ na ze? Ibuobu a tẹ kẹ uyo wọhọ epanọ ọkpọkuọzae jọ ọ kẹ nọ ọ ta nọ: “Mẹ be hae nọ evaọ uzuazọ mẹ oware nọ o soriẹ ze nọ mẹ jẹ rọ etenẹ. Otẹrọnọ ẹjiroro jọ ọ riẹ, mẹ gbẹ be daezọ dede he.”
15 Ibuobu nọ e tẹro vi eriwo sasa eva udevie egagọ akpọ na a te ku ei họ nọ onọ ohwo ọ rọwo umuẹme he. A roro nọ egagọ yọ oware nọ u re nwene iroro gheghe, oware nọ o rẹ sae wha umudhedhẹ iroro gbe omosasọ tha re ohwo ọ sae kiakọ ebẹbẹ akpọ. Efa jọ i re roro nọ egagọ yọ ogbẹrọwọ jọ gheghe. A roro nọ ugberoro egagọ eva ikpe udhusoi buobu nọ e vrẹ ino o rẹ sae kẹ uyo kpahọ ẹjiroro uzuazọ họ, hayo kọ u nwene uzuazọ iwhrori na woma viere no. Uzẹme, iku-anwae i dhesẹ nọ egagọ akpọ enana e be whaha ẹnyaharo ahwo yọ eye wha egrẹ gbe emo ze.
16. Ẹvẹ ẹgwọlọ otofa ẹjiroro uzuazọ uwuzou te?
16 Ghele na, kọ u tube wuzou re ma ruẹ uzẹme na kpahọ ẹjiroro uzuazọ? Ọnọ ọ riẹ kpahọ iroro nọ a re se nọ Viktor Frankl ọ tẹ kẹ uyo nọ: “Ohọre re a ruẹ otofa eva uzuazọ ohwo họ oware ọsosuọ nọ ọ mae ga eva ohwo. . . . Oware ovo o rọ akpọ na ha, ere mẹ gbaudu ta, o rẹ sae lẹliẹ ohwo kiakọ ebẹbẹ nọ e mai yoma dede, wọhọ epanọ ovuhumuo udhesẹ nọ uzuazọ ohwo u wo otofa.”
17. Didi enọ ma gwọlọ nọ enẹna?
17 Nọ eriariẹ gbe egagọ ahwo i ti ru otọ ẹjiroro uzuazọ vẹ no ha na, diẹse ma re kpohọ nọ ma jọ ruẹ oware nọ ẹjiroro riẹ ọrọ? Ehri areghẹ okpehru jọ ọ riẹ nọ ọ rẹ sae ta uzẹme kpahọ ẹme ọnana kẹ omai?
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 4]
“Kukpe kukpe owhawho nọ e rro te ẹkuotọ [Great Britain] a be hae raha no”
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 5]
“Mẹ be hae nọ evaọ uzuazọ mẹ oware nọ o soriẹ ze nọ mẹ jẹ rọ etenẹ”