Uzuo Avọ Ikpeghọvo
A Fere Oke Ẹtha Mesaya Na Via
1. Nọ Jihova ọ rọ Okoko-Oke Ologbo na, eme u re mu omai ẹro?
JIHOVA họ Okoko-Oke Ologbo na. Oke gbe ezi nọ i kpomahọ iruo riẹ kpobi e rọ obọ riẹ. (Iruẹru 1:7) Eware kpobi nọ ọ moma fihọ kẹ oke gbe ezi enana kpobi i ti rugba hrọ. I ti kie he.
2, 3. Didi eruẹaruẹ Daniẹl ọ rẹriẹ ovao ku, kọ uvie vẹ u je su Babilọn eva oke oyena?
2 Wọhọ ọmọ-uwuhrẹ ọwhọ Ikereakere na, Daniẹl ọruẹaro na o fi ẹrọwọ họ ẹgba Jihova nọ ọ rẹ rọ moma eware je ru ai gba. Oware nọ o mae rọ isiuru kẹ Daniẹl họ eruẹaruẹ kpahe ọraha Jerusalẹm. Jerimaya o kere eviavia Ọghẹnẹ fihotọ no kpahe epanọ okpẹwho ofuafo na o te jọ ofofe kri te, yọ Daniẹl o roro gaga kpahe eruẹaruẹ enana. O kere nọ: “Eva ukpe ọsosuọ Dariọs ọmọzae Ahasuerọs, ohwo Midia, nọ ọ te re uvie ahwo Kaldia—eva ukpe ọsosuọ isuẹsu riẹ, mẹ Daniẹl mẹ tẹ jọ eva ebe na ruẹ, wọhọ epa eme ỌNOWO na eva unu Jerimaya ọruẹaro na, unu ikpe na, ikpe udhosa gbikpe, nọ e te vrẹ no a te raha Jerusalem muotọ.”—Daniẹl 9:1, 2; Jerimaya 25:11.
3 Oke oyena Dariọs ohwo Midia na o je su “uvie ahwo Kaldia.” Eruẹaruẹ nọ Daniẹl ọ ruẹ vẹre nọ ọ jẹ f’otọ ekere ugbẹhẹ na u rugba no. Uvie Babilọn o gbẹ rọ họ. A rehọ e riẹ “kẹ ahwo Midia gbe Pasia” no evaọ 539 B.C.E.—Daniẹl 5:24-28, 30, 31.
DANIẸL Ọ ROMA KPOTỌ YARE JIHOVA
4. (a) Eme a gwọlọ re a ruẹsi wo esiwo Ọghẹnẹ? (b) Ẹvẹ Daniẹl ọ rọ nyabru Jihova?
4 Daniẹl o vuhumu nnọ ọraha ikpe 70 Jerusalẹm o bi si kẹle. Kọ eme ọfa o re ru? Ọye ọvo ọ ta k’omai: “Koyehọ mẹ rẹriẹ ovao ku Ọghẹnẹ Ọnowo na mẹ tẹ jọ eva olẹ gbe olẹ-ayare avọ emuọseba, ehọ ekpa avọ enwo gwọlọ iẹe. Mẹ tẹ jọ eva olẹ ta izieraha [mẹ] kẹ Ọghẹnẹ ỌNOWO na.” (Daniẹl 9:3, 4) Re a ruẹ esiwo ohrọ Ọghẹnẹ, o gwọlọ emamọ udu. (Iruo-Izerẹ 26:31-46; 1 Ivie 8:46-53) A gwọlọ ẹrọwọ, ẹzi omarokpotọ, gbe ekurẹriẹ ọriẹriẹ no izieraha nọ i su kpohọ igbo na. Fiki ahwo uzioraha riẹ, Daniẹl ọ tẹ nyabru Ọghẹnẹ. Evaọ oghẹrẹvẹ? Ẹkwoma emuọseba, uweri, gbe ehọ ekpa nọ o ro zuo, oka ekurẹriẹ gbe oruọzewọ udu kpobi.
5. Fikieme Daniẹl ọ sai ro wo evaifihọ nnọ a ti zihe ahwo Ju na kpohọ ẹkwotọ rai?
5 Eruẹaruẹ Jerimaya e kẹ Daniẹl ẹruore no, keme u dhesẹ nnọ kẹle na a ti zihe ahwo Ju kpohọ ẹkwotọ Juda rai. (Jerimaya 25:12; 29:10) Ababọ avro, Daniẹl o wo evaifihọ nnọ ufuoma o be tha kẹ ahwo Ju nọ e r’otọ amọfa na keme ọzae jọ nọ a re se Sairọs o muhọ esu no wọhọ ovie Pasia. Kọ ogbẹrọnọ Aizaya ọ ruẹaro nnọ Sairọs o ti siobọno ahwo Ju re a wariẹ bọ Jerusalẹm avọ etẹmpol riẹ? (Aizaya 44:28–45:3) Rekọ Daniẹl ọ riẹ epanọ oyena o te rọ via ha. Fikiere ọ tẹ gbẹ be yare Jihova.
6. Didi eva Daniẹl ọ fa evaọ olẹ?
6 Daniẹl o si ẹjiroro kpohọ ohrọ gbe uyoyou-ẹwo Ọghẹnẹ. Avọ omarokpotọ, o vuhumu nnọ ahwo Ju a raha uzi fiki aghẹmeeyo, ẹnyaseba ijaje Jihova, gbe orivo eruẹaro riẹ. U te kiehọ re Ọghẹnẹ o ‘le ai thabọ fiki uruemu ababọ ẹrọwọ rai.’ Daniẹl ọ lẹ nọ: “O, Ọnowo, mai te ivie mai, te emezae-ivie mai, gbe esẹ mai ma rọ udevie ozighi, keme ma raha izi ra. Dede nọ ma [maki] wo udu kẹ e ghele na Ọghẹnẹ Ọnowo mai na o gbe wo aruoriwo gbe erọvrẹ. Ma yo uru Ọghẹnẹ Ọnowo mai na ha, fiki izi riẹ nọ ma koko ho, enọ ọ rehọ kẹ omai eva obọ idibo riẹ eruẹaro na. Ahwo Izrẹl kpobi a nyathọ a tẹ raha izi ra no, jẹ se uru ra ba eyo. Eka gbe ehaoebọwo nọ a kere fihọ uzi Mosis odibo Ọghẹnẹ na i te [hwẹ] kuhọ omai uzou, fiki epanọ ma raha izi riẹ.”—Daniẹl 9:5-11; Ọnyano 19:5-8; 24:3, 7, 8.
7. Fikieme a jẹ sae tae nnọ Jihova ọ riẹ ru nọ ọ rọ kẹ ahwo Ju uvẹ kpohọ igbo?
7 Ọghẹnẹ ọ vẹvẹ emọ Izrẹl unu no vẹre kpahe oware nọ aghẹmeeyo gbe orivo ọvọ nọ ọ re kugbe ai o rẹ wha ze. (Iruo-Izerẹ 26:31-33; Iziewariẹ 28:15; 31:17) Daniẹl ọ fodẹ ẹgbagba owojẹ Ọghẹnẹ, ta nọ: “O ru eme riẹ gbano, enọ ọ ta kpahe omai gbe isu nọ i je su omai keme ọ rehọ uye ulogbo kẹ omai, u tionọ a te ruẹ eva akpọ na ẹdẹ ọvo ho oye o ru Jerusalem. Iye na kpobi i te omai wọhọ epanọ a kere họ uzi Mosis, dede na ma te gwọlọ aruoriwo ỌNOWO na Ọghẹnẹ mai hi, re ma rẹriẹ no imuemu mai ma kezọ kẹ uzẹme ra. Fikiere ỌNOWO na ọ tẹ ruẹrẹ uye na kpahe rọkẹ omai, keme ỌNOWO na Ọghẹnẹ mai okiẹrẹe eva eware kpobi nọ o ru, yọ oma ti yo uru riẹ ghele he.”—Daniẹl 9:12-14.
8. Eme Daniẹl ọ rọ fiki riẹ lẹ se Jihova?
8 Daniẹl ọ gwọlọ jiri owojẹ ahwo riẹ hẹ. Oware nọ a ru u te onọ a re ro kpohọ igbo, wọhọ epanọ ọ feva: “Ma raha uzi, ma ru umuomu.” (Daniẹl 9:15) Yọ orọnikọ ufuoma no uye-oruẹ o mae riẹ oja ha. Ijo, ọ be mae lẹ kẹ oruaro gbe ọghọ Jihova. Nọ ọ tẹ rọ vrẹ ahwo Ju na je zihe ai kpohọ ẹkwotọ rai, Ọghẹnẹ o ti ru eyaa riẹ gba ẹkwoma Jerimaya je ru odẹ ofuafo Riẹ ọrẹri. Daniẹl ọ lẹ nọ: “O ỌNOWO, wọhọ epaọ iruo ẹrẹreokie ra kpobi rẹriẹ no evaedha ofu ra kẹ Jerusalem okpẹwho ra, ugbehru ẹri ra na; keme fiki izieraha mai, gbe imuemu esẹ mai Jerusalem gbe ahwo ra a zihe ruọ ikueta udevie ewho kpobi nọ ewariẹ omai họ.”—Daniẹl 9:16.
9. (a) Didi ayare Daniẹl o ro kuọ olẹ riẹ họ? (b) Eme ọ kẹ Daniẹl ọkora, rekọ ẹvẹ o ro dhesẹ adhẹẹ kẹ odẹ Ọghẹnẹ?
9 Evaọ olẹ nọ u no udu ze, Daniẹl ọ ta haro nọ: “O Ọghẹnẹ mai gaviezọ kẹ [olẹ] gbe ayare odibo ra enẹna, gbe fiki ra O ỌNOWO, ru ovao ra re u lo mu [umukpẹ-aruẹri] ra nọ o rọ ofofe. O Ọghẹnẹ mẹ, gaviezọ re who yo, rovie aro ra re whọ ruẹ ẹraha mai gbe okpẹwho nọ a rọ odẹ ra se na; keme orọnọ fiki ẹrẹreokie mai mẹ rọ yare owhẹ hẹ, rekọ fiki ohrọ ulogbo ra. O ỌNOWO, gaviezọ, O ỌNOWO, rọ vrẹ; O ỌNOWO, yo re who ru kẹ omai; whọ raha oke he, fiki odẹ ra O Ọghẹnẹ mẹ, keme odẹ ra a bi ro se okpẹwho na gbe ahwo ra na.” (Daniẹl 9:17-19) Kọ otẹrọnọ Ọghẹnẹ ọ kare erọvrẹ je vu ahwo riẹ wa igbo, re o vu okpẹwho ọrẹri riẹ, Jerusalẹm ba ofofe ribri, kọ erẹwho na a sai ti rri rie wọhọ Osu Ehrugbakpọ? Kọ a gbe ti ku ei họ nọ eghẹnẹ Babilọn e ga vi Jihova? Ẹhẹ, a te la odẹ Jihova eka, yọ onana o be kẹ Daniẹl ọkora. Evaọ ikere Hibru ọsosuọ na, unuẹse 19 nọ odẹ ofuafo na, Jihova, o roma via evaọ obe Daniẹl na, 18 rai e roma via evaọ olẹ onana!
GEBRIẸL O SIAWỌ ZE VẸRẸ
10. (a) Ono a vi bru Daniẹl, kọ fikieme? (b) Fikieme Daniẹl o ro se Gebriẹl “ọzae”?
10 Nọ Daniẹl ọ gbẹ be lẹ na, Gebriẹl ẹnjẹle na ọ tẹ roma via. Ọ ta nọ: “O Daniẹl, mẹ nyaze enẹna te kẹ owhẹ areghẹ gbe eriariẹ. Eva oke emuhọ ayare ra ẹme jọ ọ via, oye mẹ nyaze te takẹ owhẹ, keme a you owhẹ gaga; fikiere roro ẹme na re whọ riẹ otọ eruaruẹ na.” Rekọ fikieme Daniẹl o ro sei ‘Gebriẹl ọzae na’? (Daniẹl 9:20-23) Whaọ, nọ Daniẹl ọ gwọlọ otoriẹ eruẹaruẹ ọsosuọ ọrọ okri gbe egbo na, ‘ọjọ nọ ọ wọhọ ohwo’ ọ roma via kẹe. Ọyehọ Gebriẹl ẹnjẹle na, ọnọ a vi ze re ọ kẹ Daniẹl orimuo. (Daniẹl 8:15-17) Epọvo na, nọ Daniẹl ọ lẹ no, ẹnjẹle ọnana ọ tẹ rọ oma ohwo bru ei ze ọ tẹ t’ẹme kẹe wọhọ epanọ ohwo ọ rẹ t’ẹme kẹ ohwo na.
11, 12. (a) Dede nọ etẹmpol hayo agbada-idhe Jihova e jọ Babilọn ho, ẹvẹ ahwo Ju egba-egagọ na a ro dhesẹ adhẹẹ kẹ idheidhe nọ a jọ Uzi na gwọlọ? (b) Fikieme a je se Daniẹl ‘ọnọ a you gaga’?
11 Gebriẹl ọ nyaze “eva oke idhe owọwọ.” A raha agbada-idhe Jihova no kugbe etẹmpol na evaọ Jerusalẹm, yọ ahwo Ju na a rọ igbo kẹ ahwo Babilọn egedhọ. Fikiere ahwo Ju evaọ Babilọn a bi dheidhe kẹ Ọghẹnẹ hẹ. Rekọ, evaọ ẹruoke nọ a re ro dheidhe evaọ otọ Uzi Mosis na, u fo kẹ ahwo Ju egba-egagọ evaọ Babilọn re a jiri jẹ yare Jihova. Wọhọ ohwo nọ ọ roma riẹ kpobi kẹ Ọghẹnẹ no, a se Daniẹl ‘ọnọ a you gaga na.’ Jihova, “ọnọ o re yo elẹ,” o you rie, yọ a vi Gebriẹl ze vẹrẹ re ọ kuyo kẹ olẹ ẹrọwọ Daniẹl.—Olezi 65:2.
12 Dede nọ uzuazọ riẹ o jọ awa okejọ fiki olẹ se Jihova, Daniẹl ọ ruabọhọ olẹ se Ọghẹnẹ isiasa okpẹdẹ. (Daniẹl 6:10, 11) Agbẹta nọ Jihova o ro you rie gaga na! Fiba olẹ, Ẹme Ọghẹnẹ nọ Daniẹl o roro kpahe u ru rie riẹ oreva Jihova. Daniẹl ọ ruabọhọ olẹ jẹ riẹ epanọ ọ rẹ rọ nyabru Jihova ziezi re a sae kuyo elẹ riẹ. O fiẹgba họ ẹrẹreokie Ọghẹnẹ. (Daniẹl 9:7, 14, 16) Yọ dede nọ ewegrẹ riẹ a sae jọ oma riẹ ruẹ afuẹwẹ hẹ, Daniẹl ọ riẹ nọ ọ rọ ọrahauzi evaọ aro Ọghẹnẹ, ọ tẹ rọ unevaze fa izieraha riẹ.—Daniẹl 6:4; Ahwo Rom 3:23.
“EKPOKA UDHOSA GBIKPE” NỌ A RE RO SIOBỌNO IZIERAHA
13, 14. (a) Didi obọdẹ ovuẹ Gebriẹl o dhesẹ via kẹ Daniẹl? (b) Ẹvẹ “ekpoka udhosa gbikpe” na i kri te, kọ ẹvẹ ma rọ riẹ?
13 Ẹvẹ uyo nọ Daniẹl ọgba-olẹ na o wo o gbẹdẹ te! Orọnikọ Jihova ọ kẹe imuẹro ọvo ho inọ ahwo Ju na a ti zihe kpohọ ẹkwotọ rai rekọ ọ tẹ jẹ kẹe orimuo kpohọ oware jọ nọ u w’uzou gaga—ẹromavia Mesaya nọ a ruẹaro riẹ na. (Emuhọ 22:17, 18; Aizaya 9:6, 7) Gebriẹl ọ ta kẹ Daniẹl nọ: “Ekpoka udhosa gbikpe a fihọ rọkẹ ahwo ra gbe ewho ọrẹri ra na nọ a ro ku iruthọ họ, je siobọno izieraha, re a voroma imuemu rai, re a rehọ ẹrẹreokie ebẹdẹ bẹdẹ ze, re a ruru eruaruẹ gbe aroọruẹ, re a rọ emamọ oria ẹri ro mu. Fikiere riẹ nọ no umuo okenọ ẹme na ọ rọ via re a ruẹrẹ Jerusalem họ jẹ wariẹ e bọ rite okenọ ọnọ a wholo na, ọmọzae—ovie na ọ te tha, o te jọ ekpoka ihrẹ. Kẹsena eva ekpoka udhosa gbivẹ a vẹte ruẹrẹ iẹe ru nọ a te bọ iyẹrẹ gbe iko-ame riẹ, rekọ o te jọ oke uye.”—Daniẹl 9:24, 25.
14 Onana ghinọ emamọ usi! Orọnikọ a te wariẹ bọ Jerusalẹm je zihe egagọ ziọ etẹmpol ọkpokpọ na ọvo ho rekọ “ọnọ a wholo na” ọ te jẹ roma via evaọ uzedhe oke nọ a fodẹ na. Onana o te jọ “ekpoka udhosa gbikpe.” Nọ Gebriẹl ọ fodẹ edẹ hẹ na, orọnikọ enana yọ ekpoka nọ i wo edẹ ihrẹ hẹ, nọ e rẹ jọ edẹ 490—ukpe ovo gbe emerae ene gheghe. Ọwariẹbọ Jerusalẹm nọ a ruẹaro riẹ na avọ “iyẹrẹ gbe iko-ame riẹ” i kri viere kpekufiẹ. Ekpoka na yọ ekpoka ikpe. Efafa ọgbọna buobu i dhesẹ nọ ẹkpoka ọvo kpobi yọ ikpe ihrẹ. Wọhọ oriruo, evaọ Tanakh—The Holy Scriptures, onọ The Jewish Publication Society a kporo, eme-otofa ọrọ Daniẹl 9:24 u se nọ “ekpoka udhosa gbikpe erọ ikpe.” An American Translation u se nọ: “Ekpoka udhosa gbikpe erọ ikpe a fihọ kẹ ahwo ra jẹ rọ kẹ okpẹwho ọrẹri ra.” Oghẹrẹ ovo na efafa Moffatt gbe Rotherham a fi rie họ.
15. Etoke esa vẹ a ghale “ekpoka udhosa gbikpe” na fihọ, kọ okevẹ i ti ro muhọ?
15 Wọhọ epaọ eme ẹnjẹle na, a te ghale “ekpoka udhosa gbikpe” na fihọ etoke esa: (1) “ekpoka ihrẹ,” (2) “ekpoka udhosa gbivẹ,” gbe (3) ẹkpoka ọvo. Oyena o rẹ jọ ikpe 49, ikpe 434, gbe ikpe 7—aikpobi e vẹ jọ ikpe 490. Avọ isiuru, The Revised English Bible u se nọ: “A kpoka họ ikpe udhosa gbikpe akuahrẹ kẹ ahwo ra gbe okpẹwho ọrẹri na.” Nọ igbo gbe uye-oruẹ ikpe 70 rai u te kuhọ no evaọ Babilọn, ahwo Ju a te ruẹ obọdẹ aruoriwo Ọghẹnẹ evaọ ikpe 490, hayo ikpe 70 ẹko 7. U ti muhọ evaọ “okenọ ẹme na ọ rọ via re a ruẹrẹ Jerusalem họ jẹ wariẹ e bọ.” Okevẹ onana o te jọ?
“EKPOKA UDHOSA GBIKPE” NA I MUHỌ NO
16. Wọhọ epanọ ujaje riẹ u dhesẹ, ẹjiroro vẹ Sairọs o ro zihe ahwo Ju na kpohọ ẹkwotọ rai?
16 U fo re a muẹrohọ eware ilogbo esa jọ kpahe emuhọ “ekpoka udhosa gbikpe” na. Orọ ọsosuọ o roma via evaọ 537 B.C.E. okenọ Sairọs o juzi re ahwo Ju a zihe kpohọ ẹkwotọ rai. U se nọ: “Enẹ Sairọs ovie Pasia ọ tae: ỌNOWO na, Ọghẹnẹ odhiwu ọ rehọ ivie akpọ na kpobi kẹ omẹ no, ọ tẹ jẹ ta kẹ omẹ nọ mẹ bọ uwou rọ kẹ e evaọ Jerusalem obọ Juda. Ohwo riẹ kpobi nọ ọ rọ udevie rai, jọ Ọghẹnẹ riẹ ọ ria gba e, je ọ nya kpo obọ Jerusalem obọ Juda, re ọ wariẹ bọ uwou ỌNOWO na, Ọghẹnẹ Izrẹl—ọye họ Ọghẹnẹ na nọ ọ rọ Jerusalem; oria kpobi nọ ohwo ọ nyate jọ ahwo riẹ a rehọ siliva gbe igoru gbe eware efa kpobi gbe erao ro fiobọhọ kẹ e, u te no okẹ nọ u no eva ze i no nọ a be rọkẹ fiki uwou Ọghẹnẹ nọ o rọ obọ Jerusalem.” (Ẹzra 1:2-4) U re vevẹ, ugogo ẹjiroro uzi onana họ re a wariẹ bọ etẹmpol na—“uwou ỌNOWO na”—fihọ oria ọsosuọ riẹ.
17. Didi ẹjiroro ileta nọ a rọ kẹ Ẹzra o kẹ kpahe oware nọ ọ be rọ fiki riẹ kpohọ obọ Jerusalẹm?
17 Oware avivẹ na o via evaọ ukpe avihrẹ ọrọ esuo Atag-za-zis ovie Pasia (Atag-za-zis Longimanus, ọmọzae Xerxes I). Eva oke oyena, Ẹzra okere na o kperẹ emerae ene no Babilọn kpohọ Jerusalẹm. Ọ wha ileta obọdẹ jọ no obọ ovie na ze, rekọ o kẹ udu ọwariẹbọ Jerusalẹm hu. Ukpoye, uwou nọ a vi Ẹzra kpobi họ ‘ẹruẹrẹ uwou ỌNOWO na.’ Oye jabọ ileta na o jẹ fodẹ igoru gbe isiliva, ekwakwa efuafo, gbe azọhọ eka, udi, ewhri, gbe uwhei kẹ ukeotha egagọ eva etẹmpol na, jegbe osa-uzou nọ a re sino kẹ enọ e rọ etẹe ruiruo.—Ẹzra 7:6-27.
18. Didi usi o kẹ Nehemaya uduama, kọ ẹvẹ Atag-za-zis ovie na ọ rọ riẹ kpahe iẹe?
18 Oware avesa o via ikpe 13 evaọ obaro, evaọ ukpe avọ 20 ọrọ Atag-za-zis ovie Pasia na. Oke oyena Nehemaya ọ jọ ọwọ-egho riẹ evaọ ‘Shushan nọ o w’uzou.’ Okiọkotọ nọ a zihe no Babilọn ze a dina bọ Jerusalẹm te umuo jọ no. Rekọ ẹbẹbẹ ọ r’otọ. Nehemaya ọ ruẹ nọ “ugbẹhẹ Jerusalem u kporo fihọ otọ no, a tẹ jẹ rehọ erae mahe inuẹthẹ riẹ.” Onana o tẹ kẹe uye gaga, o te je ru oma ọkọkora. Nọ a nọ e kpahe ọkora riẹ, Nehemaya ọ kuyo nọ: “Jọ uzuazọ obọ ovie na bẹdẹ! Kọ fiki eme me gbe mu ovao họ họ, nọ okpẹwho na, gbe oria iki esẹ mẹ, o be raha kufiẹ, yọ a rọ erae mahe inuethẹ riẹ no?”—Nehemaya 1:1-3; 2:1-3.
19. (a) Okenọ Atag-za-zis ovie na ọ nọe onọ, eme Nehemaya ọ kaki ru? (b) Eme Nehemaya ọ yare, kọ ẹvẹ o ro vuhu ọkwa Ọghẹnẹ mu evaọ ẹme ọnana?
19 Ikere nọ i kpomahọ Nehemaya e gbẹ nyaharo ta nọ: “Kẹsena ovie na o te yo kẹ omẹ nọ, ‘Eme whọ gwọlọ yare?’ Fikiere mẹ tẹ lẹ Ọghẹnẹ obọ odhiwu. Koyehọ mẹ ta kẹ ovie na nọ, ‘Otẹrọnọ o were ovie na, re odibo riẹ o wo ohrọ-oriọ eva aro ra, re who vi omẹ kpobọ Juda, ro kpohọ obọ okpẹwho iki esẹ mai, re mẹ wariẹ ẹe bọ.’ ” Ẹjiroro ọnana ọ were Atag-za-zis, ọnọ ọ wariẹ j’owọ kẹ ayare ọfa Nehemaya: “Otẹrọnọ o were ovie [na], jọ ọ kẹ omẹ obe ro se eba nọ e rọ abọ Ubrotọ nọ orọ Abovrẹ Ethẹ na, re a jọ omẹ nya udevie ewho rai vrẹ bẹsenọ me re te Juda; re a je kere obe ro se Asaf, ọnọ o bi roro owhawho ovie na, re ọ ruẹse kẹ omẹ ite-ire nọ me re ro ru ekpala-evrẹ inuethẹ oria omofọwẹ uwou-egagọ-ode jegbe okpẹwho na avọ uwou nọ mẹ rẹ te ria.” Nehemaya ọ fodẹ ẹkẹ-abọ Jihova evaọ enana kpobi, ta nọ: “Koyehọ ovie na ọ tẹ kẹ omẹ [ileta na], fiki epanọ mẹ avọ Ọghẹnẹ a gbẹ rọ.”—Nehemaya 2:4-8.
20. (a) Okevẹ ẹme na “re a ruẹrẹ Jerusalem họ jẹ wariẹ e bọ” o ro rugba? (b) Okevẹ “ekpoka udhosa gbikpe” na i ro muhọ, kọ okevẹ i ro kuhọ? (c) Didi imuẹro e riobọ kpohọ ẹgbagba edẹ emuhọ gbe ekuhọ “ekpoka udhosa gbikpe” na?
20 Dede nọ a kẹ rai uvẹ evaọ amara Nisan, evaọ abọ ọsosuọ ukpe avọ 20 ọrọ esuo Atag-za-zis, uzedhe “okenọ ẹme na ọ rọ via re a ruẹrẹ Jerusalem họ jẹ wariẹ e bọ” o roma via emerae buobu evaọ obaro. Onana o via evaọ okenọ Nehemaya o te Jerusalẹm o te muọ iruo aruẹrẹ riẹ họ. Erẹ Ẹzra o rehọ emerae ene, rekọ Shushan o rehọ bu vi ikilomita 322 kpohọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre Babilọn, fikiere u tube thabọ vi Jerusalẹm dede. Koyehọ, o wọhọ nọ Nehemaya o te Jerusalẹm kẹle ekuhọ ukpe avọ 20 ọrọ Atag-za-zis, hayo evaọ 455 B.C.E. Evaọ okioye “ekpoka udhosa gbikpe,” hayo ikpe 490 nọ a ruẹaro rai na i ro muhọ. I ti kuhọ evaọ abọ urere orọ 36 C.E.—Rri “Okevẹ Esuo Atag-za-zis O ro Muhọ?” evaọ ẹwẹ-obe avọ 197.
“ỌNỌ A WHOLO NA” Ọ ROMA VIA NO
21. (a) Eme a ti rugba evaọ etoke “ekpoka ihrẹ” ọsosuọ na, kọ ghelọ iyero vẹ? (b) Okevẹ Mesaya na ọ te rọ roma via, kọ eme Usiuwoma Luk o ta nọ o via eva oke oyena?
21 Br’ikpe e vrẹ taure a tẹ te wariẹ ghinẹ bọ Jerusalẹm? Whaọ, ezihetha okpẹwho na o te jọ “oke uye” fiki ọbẹwẹ nọ o jọ udevie ahwo Ju na omarai gbe ọwọsuọ ahwo Sameria gbe amọfa. O wọhọ nọ a ku iruo na họ te umuo nọ a gwọlọ evaọ ole 406 B.C.E.—etoke “ekpoka ihrẹ” na, hayo ikpe 49. (Daniẹl 9:25) Etoke eka 62, hayo ikpe 434, i ve ti lele iei. Nọ etoke oyena o tẹ vrẹ no, Mesaya nọ a be hẹrẹ anwẹdẹ na ọ vẹ roma via. A te kele ikpe 483 (49 avọ 434) no ukpe 455 B.C.E. o rẹ rehọ omai ziọ 29 C.E. Eme ọ via eva oke oyena? Luk ọnọ o kere Usiuwoma na ọ ta k’omai nọ: “Whaọ evaọ ukpe avọ kpogbisoi, ute ọba Taibiriọs Siza, nọ Pọntiọs Pailet ọ jọ ọba obọ Judia, no Herọd ọ jọ ovie avọ ene obọ Galili, . . . ẹme Ọghẹnẹ o te bru Jọn ọmọ [Zekaraya] ze evaọ ẹwọ. Ọ tẹ ze eria nọ e wariẹ Jọdan kpobi, ọ vuẹovuẹ ame-ọhọ eva [ekurẹriẹ, fiki erọvrẹ] izieraha.” Eva oke oyena, ahwo na a je “re ẹro” Mesaya na.—Luk 3:1-3, 15.
22. Okevẹ avọ oghẹrẹvẹ Jesu o ro zihe ruọ Mesaya nọ a yeyaa riẹ na?
22 Orọnikọ Jọn họ Mesaya nọ a yeyaa riẹ na ha. Rekọ kpahe oware nọ ọ rọ ẹro ruẹ evaọ oke ame-ọhọ Jesu ohwo Nazarẹt na, evaọ uvewhru ọ 29 C.E., Jọn ọ ta nọ: “Mẹ ruẹ Ẹzi na nọ o no obọ ehru ze wọhọ erueruẹ; o te dikihẹ ehru riẹ. Mẹ riẹ riẹ hẹ: rekọ ọ nọ o vi omẹ te rehọ ame họ ahwo-ame, ọ ta kẹ omẹ, nọ, ‘Ehru ọ nọ whọ jẹ te ruẹ Ẹzi nọ ọ rẹte tha, o dikihẹ ehru riẹ, ọyena họ ọ nọ ọ rẹ te rehọ Ẹzi Ẹri họ ahwo-ame.’ Mẹ tẹ ruẹ, me te sisẹi, nọ: Ọnana họ Ọmọ Ọghẹnẹ na.” (Jọn 1:32-34) Eva ame-ọhọ riẹ, Jesu o zihe ruọ Ọnọ A Wholo na—Mesaya, hayo Kristi. Nọ oyena o dina vrẹ no, Andru olele Jọn o te zere Jesu nọ a wholo na ọ tẹ ta kẹ Saimọn Pita nọ: “Ma ruẹ Mesaya na” no. (Jọn 1:41) Fikiere, “ọnọ a wholo na” ọ roma via evaọ ẹruoke, evaọ ekuhọ ekpoka 69 na!
EWARE NỌ E VIA ẸKPOKA URERE NA
23. Fikieme “ọnọ a wholo na” o je whu, kọ okevẹ onana o rọ via?
23 Eme a ti rugba evaọ etoke ẹkpoka avọ 70 na? Gebriẹl ọ ta nọ a fi etoke “ẹkpoka udhosa gbikpe” na họ re a “ro ku iruthọ họ, je siobọno izieraha, re a voroma imuemu rai, re a rehọ ẹrẹreokie ebẹdẹ bẹdẹ ze, re a ruru eruaruẹ gbe aroọruẹ, re a rọ emamọ oria ẹri ro mu.” Re a sai wo onana t’obọ, “ọnọ a wholo na” o re whu. Okevẹ? Gebriẹl ọ ta nọ: “Nọ ekpoka udhosa gbivẹ na e vrẹ no, a veti si ọnọ a wholo na no, o ti wo oware ovo ho; Ọ te jọ ẹkpoka ọvo lele ahwo buobu reọvọ ọwhawha; ọ te whaha idhe gbe akpẹwẹ eva abọvo ẹkpoka na.” (Daniẹl 9:26a, 27a) Oke obẹbẹ na o te jọ “eva abọvo ẹkpoka na,” koyehọ, evaọ udevie ẹkpoka urere ikpe na.
24, 25. (a) Wọhọ epanọ a ruẹaro, okevẹ Kristi o ro whu, kọ eme uwhu gbe ẹkparomatha riẹ u sino? (b) Eme uwhu Jesu u ru lọhọ?
24 Odibọgba ẹgbede Jesu Kristi u muhọ evaọ abọ urere ọrọ 29 C.E. je kri te ikpe esa gbe ubro. Wọhọ epanọ a ruẹaro riẹ, evaọ emuhọ 33 C.E., a te “si” Kristi no evaọ okenọ o whu evaọ ehru ure oja, siobọno uzuazọ ohwo riẹ kẹ ahwo-akpọ. (Aizaya 53:8; Matiu 20:28) Ẹgwọlọ idheidhe erao gbe akpẹwẹ nọ a jọ Uzi na gwọlọ na i serihọ evaọ okenọ Jesu nọ ọ kparoma ze no na ọ rehọ aghare idheidhe uzuazọ ohwo riẹ kẹ Ọghẹnẹ evaọ odhiwu. Dede nọ izerẹ ahwo Ju a ruabọhọ akpẹwẹ bẹsenọ a rọ raha etẹmpol Jerusalẹm evaọ 70 C.E., Ọghẹnẹ ọ gbẹ jẹ idheidhe itieye na rehọ họ. A rehọ idheidhe nọ o mai woma nwene ai no, onọ a rẹ wariẹ hẹ. Pọl ukọ na o kere nọ: “Kristi ọ gọ iwẹ evo ẹsiẹvo fiki izieraha ebẹdẹ . . . Keme iwẹegọ ẹsiẹvo na o ro ru ai kpobi nọ a họ fono gbakiete re.”—Ahwo Hibru 10:12, 14.
25 Dede nọ uzioraha gbe uwhu i gbe bi kpokpo ohwo-akpọ, Jesu nọ a sino evaọ uwhu gbe ẹkparomatha riẹ kpohọ uzuazọ obọ odhiwu o rọ orugba eruẹaruẹ. U ‘ku iruthọ họ, siobọno izieraha, voroma irumuemu, jẹ rehọ ẹrẹreokie ze.’ Ọghẹnẹ o si ọvọ Uzi na no, onọ u rovie ahwo Ju na fihọ je brukpe ai wọhọ erahaizi. (Ahwo Rom 5:12, 19, 20; Ahwo Galesha 3:13, 19; Ahwo Ẹfẹsọs 2:15; Ahwo Kọlọsi 2:13, 14) Enẹna a ti voro izieraha irumuomu nọ i kurẹriẹ no, a vẹ jẹ kpare osa-ohwa na no ai uzou. Ẹkwoma idhe ofu-okie Mesaya na, ẹruẹrẹhọ kugbe Ọghẹnẹ o sae lọhọ kẹ enọ i wo ẹrọwọ. A rẹ sai rẹro okẹ Ọghẹnẹ orọ “uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ, fiki Jesu Kristi.”—Ahwo Rom 3:21-26; 6:22, 23; 1 Jọn 2:1, 2.
26. (a) Dede nọ a si ọvọ Uzi na no, ọvọ vẹ ọ ‘jọ iruo ẹkpoka ọvo’? (b) Eme ọ via evaọ ekuhọ ẹkpoka avọ 70 na?
26 Kọ ere o via nọ Jihova o ro si ọvọ Uzi na no ẹkwoma uwhu Kristi evaọ 33 C.E. Kọ ẹvẹ Mesaya na ọ te rọ “jọ ẹkpoka ọvo lele ahwo buobu reọvọ ọwhawha”? Keme ọ yọrọ ọvọ Abraham na. Bẹsenọ ẹkpoka avọ 70 na u ro kuhọ, Ọghẹnẹ ọ rehọ eghale ọvọ ọyena kẹ emọ Hibru Abraham. Rekọ eva ekuhọ “ekpoka udhosa gbikpe” erọ ikpe na, evaọ 36 C.E., Pita ukọ na ọ ta usiuwoma kẹ ọgba-egagọ Itali jọ, Kọniliọs, uviuwou riẹ, gbe ahwo orẹwho Egedhọ efa. Yọ no umuo ẹdẹ ọyena vrẹ, a te muọ emamọ usi na họ ewhowho evaọ udevie ahwo erẹwho na.—Iruẹru 3:25, 26; 10:1-48; Ahwo Galesha 3:8, 9, 14.
27. Didi “oria ẹri” a ro mu, kọ oghẹrẹvẹ?
27 Eruẹaruẹ na e tẹ jẹ ruẹaro kpahe ewholo “oria ẹri” na. Onana o ta kpahe ewholo Ọrẹri Erẹri na ha, hayo ubrukpẹ obeva, ọrọ etẹmpol na evaọ Jerusalẹm. Ẹme na “oria ẹri” o jọ etenẹ dhesẹ aruẹri odhiwu Ọghẹnẹ. Jesu ọ jọ obei rehọ aghare idheidhe ohwo-akpọ riẹ kẹ Ọsẹ riẹ. Idheidhe eyena o wholo, hayo hẹriẹ, imuẹro odhiwu abọ-ẹzi nọ a rehọ Ọrẹri Erẹri uwou-udhu otọakpọ avọ etẹmpol uwhremu na dhesẹ na.—Ahwo Hibru 9:11, 12.
ERUẸARUẸ NỌ ỌGHẸNẸ O SE ISẸI KPAHE
28. Eme họ otofa ‘eruru eruẹaruẹ gbe eruẹaro’?
28 Eruẹaruẹ Mesaya nọ Gebriẹl ẹnjẹle na ọ fodẹ na e tẹ jẹ ta kpahe ‘eruru eruẹaruẹ gbe eruẹaro.’ Onana u te dhesẹ nọ eware nọ a ruẹaro riẹ kpahe Mesaya kpobi na—eware nọ ọ rọ idheidhe riẹ rugba kpobi na, ẹkparomatha, gbe omarọvia riẹ evaọ odhiwu, jegbe eware edekọ nọ e te roma via evaọ etoke ẹkpoka avọ 70 na—i ti wo ọjẹrehọ Ọghẹnẹ, i ti rugba, a re je fievahọ ai. A ti ruru eruẹaruẹ na, e te jọ kẹ Mesaya na ọvo. O te jọ oma riẹ rugba avọ iruo nọ Ọghẹnẹ ọ te rehọ iẹe ru. Ẹkwoma Mesaya nọ a ruẹaro riẹ na ọvo ma jẹ ruẹ otofa ogbagba eruẹaruẹ na. Oware ofa nọ o sae rehọ otofa riẹ lahwe o riẹ hẹ.
29. Eme ọ rẹ te via kẹ Jerusalẹm nọ a wariẹ bọ, kọ fikieme?
29 Gebriẹl ọ ruẹaro no vẹre nnọ a te wariẹ bọ Jerusalẹm. Enẹna ọ tẹ ruẹaro araha okpẹwho nọ a wariẹ bọ na avọ etẹmpol riẹ, ta nọ: “Ahwo ọmọzae ovie nọ a te nyatha na a te raha okpẹwho na gbe umukpẹ-aruẹri na. Owhe ologbo gbe ẹmo ọ te jọ oke urere riẹ; ọraha ologbo ọ te jọ. Eva udevie eware aghọ na ọnọ ọ rẹ raha na ọ te rọ nyatha, eva uwhremu na eware nọ a ta kpahe ọ raha na a veti ru ai gba.” (Daniẹl 9:26b, 27b) Dede nọ ọraha ọnana ọ te roma via nọ “ekpoka udhosa gbikpe” na e tẹ vrẹ no, eware nọ e via evaọ “ẹkpoka” urere na o wha riẹ ze, okenọ ahwo Ju a se Kristi a te kpei.—Matiu 23:37, 38.
30. Wọhọ epanọ okerefihotọ ikuigbe i dhesẹ, ẹvẹ ujaje Okoko-Oke Ologbo na u ro rugba?
30 Okerefihotọ ikuigbe i dhesẹ nọ evaọ 66 C.E., egbaẹmo Rom evaọ otọ Cestius Gallus ọba Siria a wariẹ Jerusalẹm họ. Makọ ẹdadamu ahwo Ju, egbaẹmo Rom avọ ebiala edhọgọ rai, a tẹ vẹ ruọ okpẹwho na a te muọ ugbẹhẹ etẹmpol na họ ekporo evaọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre riẹ. Etẹe nọ a dikihẹ na u ru rai “oware aghọ” nọ o rẹ sae wha ọraha ọriẹriẹ ze. (Matiu 24:15, 16) Evaọ 70 C.E., ahwo Rom evaọ otọ Titus oletu-ẹmo na a tẹ nyaze wọhọ “ẹvo” a tẹ raha okpẹwho na avọ etẹmpol riẹ. Oware ovo o whaha e rai hi, keme Ọghẹnẹ ọ “jiroro na no.” (NW ) Okoko-Oke Ologbo na, Jihova, ọ wariẹ ru ẹme riẹ gba no!
EME WHO VUHUMU?
• Okenọ ikpe 70 erọ ọraha Jerusalẹm i bi kuhọ na, didi ayare Daniẹl ọ yare Jihova?
• Ẹvẹ “ekpoka udhosa gbikpe” na i theri te, kọ okevẹ i ro muhọ je kuhọ?
• Okevẹ “ọnọ a wholo na” ọ rọ roma via, kọ evaọ oke obẹbẹ vẹ a ro “si” iei no?
• Didi ọvọ a ‘lele ahwo re whawha evaọ ẹkpoka ọvo’?
• Eme ọ via nọ “ekpoka udhosa gbikpe” na i kuhọ no?
[Ẹkpẹti/Uwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 197]
Okevẹ Esuo Atag-za-zis O ro Muhọ?
IGBIKU e be vro kpe ohwohow kpahe ukpe nọ esuo Atag-za-zis ovie Pasia na o ro muhọ. Ahwo jọ a ta nọ o muọ esuo họ evaọ 465 B.C.E. keme ọsẹ riẹ, Xerxes, o muhọ esu evaọ 486 B.C.E. o te whu evaọ ukpe avọ 21 ọrọ esuo riẹ. Rekọ, imuẹro e riẹ inọ Atag-za-zis ọ kerria agbara-uvie na evaọ 475 B.C.E. o te mu ukpe esuo ọsosuọ riẹ họ evaọ 474 B.C.E.
Ikere gbe eware nọ a kare nọ a tọ via no okpẹwho Pasia ze, Persepolis, i dhesẹ nọ Xerxes avọ ọsẹ riẹ, Dariọs I, a je su kugbe. Otẹrọnọ ikpe 10 a su kugbe yọ Xerxes ọvo o su ikpe 11 nọ Dariọs o whu no evaọ 486 B.C.E, koyehọ ukpe ọsosuọ ọrọ esuo Atag-za-zis u muhọ evaọ 474 B.C.E.
Imuẹro avivẹ u kpomahọ Themistocles, oletu-ẹmo ọ Athẹns, ọnọ o fi egbaẹmo Xerxes kparobọ evaọ 480 B.C.E. Uwhremu na o te ru ahwo Griki eva dha, a tẹ bọo riẹ ota nọ ọ be gwọlọ rehọ egọmeti na. Themistocles ọ tẹ dhẹ jẹ gwọlọ uketha eva okọto Pasia, oria nọ a jọ dede iei rehọ ziezi. Wọhọ epanọ Thucydides ogbiku Griki na ọ tae, onana o via okenọ Atag-za-zis ọ ruọ “agbara-uvie na obọ.” Diodorus Siculus ogbiku Griki ọ ta nọ Themistocles o whu eva 471 B.C.E. Nọ Themistocles ọ yare nọ a kẹe ukpe ovo re o wuhrẹ ẹvẹrẹ Pasia re ọ tẹ te gbẹgwae kugbe Atag-za-zis ovie na, o vrẹ 473 B.C.E. hi taure o te ti te Esia Minor. Chronicle of Eusebius ọrọ Jerome ọ rọwo kugbe ukpe oyena. Nọ Atag-za-zis ọ ruọ “agbara-uvie riẹ obọ” na evaọ okenọ Themistocles o te Esia evaọ 473 B.C.E., Ernst Hengstenberg, ọwena-isukulu Germany, ọ jọ obe riẹ Christology of the Old Testament ta nọ esuo Atag-za-zis o muhọ evaọ 474 B.C.E., wọhọ epanọ amọfa a rọwo kugbe re. O fibae nọ: “Ukpe avọ udhe ọrọ Atag-za-zis họ ukpe 455 taure Kristi ọ tẹ te ze.”
[Uwoho]
Ubro uwoho orọ Themistocles
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 188, 189]
“EKPOKA UDHOSA GBIKPE”
455 B.C.E. 406 B.C.E. 29 C.E. 33 C.E. 36 C.E.
“Ẹme na . . . A wariẹ bọ Mesaya ọ A kpe Ekuhọ “ekpoka re a ruẹrẹ Jerusalẹm roma via Mesaya udhosa gbikpe” na Jerusalem họ jẹ wariẹ e bọ”
Eka 7 62 eka Oka 1
Ikpe 49 434 ikpe Ikpe 7
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 180]
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 193]