Enọ Buobu—Rekọ Iyo nọ E Rẹ Veva I Tulo Ho

EVAỌ ohiohiẹ ọ Ẹdẹ Ekareghẹhọ Erezi na, November 1, 1755, otọ ulogbo nọ u nuhu o tehe okpẹwho ọ Lisbon okenọ ahwo ẹwho na buobu a jọ obọ ichọche. Iwou idu buobu i kporo kie, ahwo idu buobu a whu.

Nọ okpẹtu yena ọ via no, u kri hi Voltaire, ohwo France nọ o re kere ebe na, o te kporo obe riẹ Poème sur le désastre de Lisbonne (Eme Ọketa Kpahe Okpẹtu Lisbon), onọ ọ jọ vro inọ orọnikọ Ọghẹnẹ ọ wha okpẹtu na ze fiki izieraha ahwo na ha. Be ta nnọ eware okpẹtu itieye na i kpehru vi otoriẹ hayo iroro ohwo-akpọ, Voltaire o kere nọ:

Erumeru ọ rẹ sae kpunu hu, ma be nọe kufiẹ gheghe;

Ma gwọlọ Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ t’ẹme kẹ ahwo-akpọ.

Dede na, orọnikọ Voltaire họ ohwo ọsosuọ nọ ọ n’enọ kpahe Ọghẹnẹ no ho. No emuhọ ze, okpẹtu gbe ọraha e wha enọ fihọ iroro ahwo no. Ikpe idu buobu nọ e vrẹ, Job, ọsẹ-orua na, ọnọ emọ riẹ kpobi i whu gbe ọnọ ọ jẹ mọ ẹyao ọgaga jọ, ọ nọ inọ: “Kẹvẹ [Ọghẹnẹ ọ] jẹ rehọ elo kẹ ọnọ ọ rọ eva uweri, jẹ rehọ uzuazọ kẹ ọnọ ọ rọ ọyawa ọgaga”? (Job 3:20) Nẹnẹ na, ahwo buobu a be nọ kpahe oware nọ Ọghẹnẹ oyoyou ọ jẹ r’abọ muoma yọ uye-oruẹ gbe okienyẹ e vọ oria kpobi.

Fikinọ ohọo, ẹmo, ẹyao, gbe uwhu i bi gb’oja kẹ ai, ahwo buobu a vro thahethahe inọ Ọnọma nọ ọ be daezọ ahwo-akpọ ọ rrọ họ. Ọgbaeriariẹ jọ nọ ọ rọwo nnọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ ọ ta nọ: “Ọghẹnẹ o wo uvumọ unuzou hu nọ ọ be rọ kẹ emaha uvẹ ruẹ uye, . . . ajokpanọ kiyọ ọ rrọ uzuazọ họ.” Eware okpẹtu ilogbo, wọhọ Etoke Okpemuotọ evaọ Ẹmo Akpọ II na, e be lẹliẹ ahwo ta eme itieye na. Muẹrohọ eme nana evaọ obe-awhusi orọ ohwo Ju jọ nọ o re kere ebe: “Edhere nọ ọ mae lọhọ nọ a re ro dhesẹ oja nọ a gbe kẹ ahwo evaọ ega uye Auschwitz na họ Ọghẹnẹ nọ o re dhomahọ iruẹru ahwo-akpọ ọ rrọ họ.” Evaọ ekiakiẹ ọ 1997 jọ nọ a ru evaọ France, orẹwho nọ ibuobu e jẹ rrọ Kathọlik, ahwo 40 evaọ udhusoi a vro inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ uzuazọ họ fiki ikpakpe-otu, wọhọ onọ o via evaọ Rwanda evaọ 1994 na.

Kọ Ọzadhe kẹ Ẹrọwọ?

Fikieme Ọghẹnẹ ọ gbẹ be rọ j’owọ họ re ọ whaha eware iyoma? Ohwo Kathọlik jọ nọ o re kere eware nọ e via vrẹ no ọ ta nnọ, rọkẹ ahwo buobu, onọ nana yọ “ọzadhe ologbo kẹ ẹrọwọ.” Ọ nọ inọ: “Evaọ uzẹme, kọ o lọhọ re a rọwo Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ r’abọ muoma okenọ ima ahwo buobu nọ e riẹ onahona ha a bi whu, yọ a bi kpe ogbotu buobu evaọ akpọ na, rekiyọ o bi ru oware ovo rọ whaha iẹe he?”

Uzoẹme jọ evaọ obe-usi ahwo Kathọlik nọ a re se La Croix o ta re nọ: “O tẹ make rrọ okpẹtu nọ e via vrẹ no, ahwo nọ a bi sino iruo fiki emashini nọ e be rehọ ẹta iruo rai, okpẹtu nọ ohwo ọ r’obọ so ho, okpẹtu ahwo ugbarugba, hayo uwhu ọnọ ma you, iguegue i re mu ahwo rri bru Ọghẹnẹ. Diẹse Ọghẹnẹ ọ rrọ? A gwọlọ uyo. Kọ ọ gbẹ rrọ Ọnọ Ọ rẹ r’Abọ Muoma na, Ọnọ Ọ rẹ Daezọ họ Na?”

Pope John-Paul II ọ ta kpahe eme enana jọ evaọ ileta riẹ nọ o kere evaọ 1984, onọ a se Salvifici Doloris. O kere nọ: “Dede nọ akpọ na omariẹ o be lẹliẹ ahwo riẹ nnọ Ọghẹnẹ ọ rrọ, vuhu areghẹ, ogaga, gbe oruaro riẹ mu, o wọhọ nnọ eyoma gbe uye-oruẹ o be raha odẹ riẹ, ẹsejọ evaọ edhere ologbo, maero fiki ubu uye-oruẹ nọ o vọ oria kpobi gbe emuemu nọ ahwo a bi ru ababọ uye nọ u bi te ai.”

Ma te rri uye-oruẹ ohwo-akpọ nọ o vọ otọ nẹnẹ na, kọ ma sae ta nnọ Ọghẹnẹ oyoyou nọ o wo ogaga kpobi ọ rrọ, wọhọ epanọ Ebaibol na o dhesẹ i rie na? Kọ ọ rẹ j’owọ re ọ whaha okpẹtu nọ o be via kẹ omomọvo hayo ogbotu ahwo? Kọ o bi ru oware jọ k’omai nẹnẹ? Wọhọ epanọ Voltaire ọ jọ obehru ta nnọ ma gwọlọ “Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ t’ẹme kẹ ahwo-akpọ” na, kọ Ọghẹnẹ otiọye na ọ riẹ nọ ọ te za enọ enana? Iviena se uzoẹme n’otha na rọkẹ uyo na.

[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 3]

Ọraha Lisbon evaọ 1755 o wọ Voltaire ta nnọ eware itieye na i kpehru vrẹ otoriẹ ohwo-akpọ

[Ọnọ o wo uwohos]

Voltaire: No obe na Great Men and Famous Women ze; Lisbon: J.P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 4]

Ahwo buobu a be vro ẹrria Ọghẹnẹ fiki oja nọ ikpakpe-otu, wọhọ orọ Rwanda na, o be wha ze

[Ọnọ o wo uwoho]

AFP PHOTO