Emọ Mai—Ukuoriọ Oghaghae

“Riri, emọ gbe ibi uvueyẹ na, eye họ ukuoriọ gbe okẹ nọ u no obọ ỌNOWO ze.”—OLEZI 127:3.

1. Ẹvẹ a ro yẹ ọmọ ọsosuọ evaọ otọakpọ?

DAI roro kpahe oware igbunu nọ Jihova Ọghẹnẹ o ru lọhọ evaọ oghẹrẹ nọ ọ rọ ma ọzae avọ aye ọsosuọ na. Te ọsẹ na, Adamu, avọ oni na, Ivi, a zọhọ abọ oma rai jọ ze nọ o jọ eva edhede Ivi rro zihe ruọ ohwo ọsoso—ọmọ ọsosuọ nọ a jọ otọakpọ yẹ. (Emuhọ 4:1) Rite inẹnẹ, edihọ gbe eyẹ ọmọ u bi gbe omai unu, yọ ibuobu i re dhesẹ iẹe wọhọ oware igbunu.

2. Fikieme whọ sae rọ ta nnọ oware nọ o rẹ via evaọ edhede aye nọ o dihọ yọ oware igbunu?

² Evaọ oware wọhọ edẹ 270, ogẹgẹ-uzuazọ ọsosuọ nọ o jọ evaọ oni na sa fiki omakugbe ọsẹ avọ oni na o vẹ rro zihe ruọ ọmọ nọ o wo egẹgẹ-uzuazọ ima idu buobu. Ogẹgẹ-uzuazọ ọsosuọ yena o jọ eva riẹ wo evuẹ nọ o re ro ru oghoghẹrẹ egẹgẹ-uzuazọ nọ i bu te 200. Nya lele evuẹ igbunu nana, enọ i kpehru vi otoriẹ ohwo-akpọ na, egẹgẹ-uzuazọ nana nọ e rrọ oghoghẹrẹ na e rẹ roma lahwe evaọ othotha nọ i re ro ru ohwo-akpọ via!

3. Fikieme ahwo buobu nọ a wo iroro a rọ rọwo nnọ Ọghẹnẹ họ ọnọ o ru rie lọhọ nọ a be sai ro yẹ ọmọ?

³ Kọ ono whọ rẹ ta nọ ọ ginẹ ma ọmọ na? Uzẹme riẹ họ, Ọnọ ọ ma uzuazọ evaọ emuhọ kpobi. Ọso-ilezi na ọ so nọ: “Wha riẹ nọ ỌNOWO họ Ọghẹnẹ! Ọye ọ ma omai, je wo omai.” (Olezi 100:3) Esẹgbini, wha riẹ vevẹ inọ orọnikọ fiki eriariẹ ilogbo rai wha sai ro yẹ ọmọ ọghaghae yena ha. Ọghẹnẹ nọ o wo areghẹ kpobi na ọvo o wo ẹgba nọ ọ rẹ rọ ma ohwo. Evaọ ikpe idu buobu, ahwo nọ a wo iroro a jiri Ọnọma Oride na fiki iruo igbunu orọ epanọ ọmọ ọ rẹ rọ rro evaọ edhede. Kọ who bi jiri ei?—Olezi 139:13-16.

4. Uruemu uyoma ohwo-akpọ vẹ a rẹ jọ oma Jihova ruẹ hẹ?

⁴ Kọ Jihova yọ Ọnọma okpikpimẹ jọ gheghe nọ o ru re ọzae avọ aye a yẹ emọ tho oma rai ọvo? Ahwo-akpọ jọ a kare ọdawẹ, rekọ Jihova ọ rrọ ere he. (Olezi 78:38-40) Ebaibol na e ta eva Olezi 127:3 nọ: “Riri, emọ gbe ibi uvueyẹ na, eye họ ukuoriọ gbe okẹ nọ u no obọ ỌNOWO ze.” Joma ta kpahe oware nọ ukuoriọ o rrọ gbe oware nọ u dhesẹ.

Ukuoriọ gbe Erere

5. Fikieme emọ e rọ rrọ ukuoriọ?

⁵ Ukuoriọ o wọhọ okẹ. Ẹsibuobu esẹgbini a re ru iruo gaga re a ruẹse nya siọ uku ba kẹ emọ rai. O sae jọ ugho, ekwakwa, hayo eware eghaghae efa jọ. Oghẹrẹ nọ o rrọ kpobi, o rrọ imuẹro uyoyou nọ esẹgbini i wo kẹ emọ rai. Whaọ, Ebaibol na e ta nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ esẹgbini emọ rai wọhọ ukuoriọ. A rrọ okẹ uyoyou nọ u no obọ riẹ ze. Whọ tẹ rrọ ọyewọ, kọ whọ sae ta nnọ uruemu ra u bi dhesẹ nnọ who rri emọ ra wọhọ okẹ nọ Ọnọma ehrugbakpọ na o muhọ owhẹ obọ?

6. Fiki ẹjiroro vẹ Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ ahwo-akpọ ẹgba nọ a re ro yẹ emọ?

⁶ Ẹjiroro nọ Jihova ọ rọ kẹ okẹ nana họ re emọ Adamu avọ Ivi e vọ otọakpọ na. (Emuhọ 1:27, 28; Aizaya 45:18) Jihova ọ rehọ obọ ma ahwo-akpọ kpobi omomọvo ho, wọhọ epanọ ọ rehọ obọ ma ijẹle ọvuọvo na. (Olezi 104:4; Eviavia 4:11) Ukpoye, Ọghẹnẹ ọ ma ahwo-akpọ avọ ẹgba nọ a re ro yẹ emọ nọ i re tho esẹgbini rai. O ginẹ rrọ uvẹ-ọghọ kẹ ọsẹ gbe oni re a yẹ jẹ rẹro te ọmọ otiọye na! Wọhọ esẹgbini, kọ wha bi yere Jihova nọ o ru rie lọhọ re wha sae reawere ukuoriọ oghaghae nana?

Wuhrẹ no Oriruo Jesu Ze

7. Wo ohẹriẹ no oware nọ esẹgbini jọ a re ru, ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ isiuru gbe ohrọ kẹ “emọ ahwo”?

⁷ U yoma kẹhẹ, orọnikọ esẹgbini kpobi a rri emọ wọhọ oghale he. Ibuobu a wo uvumọ ohrọ kẹ emọ rai hi. Esẹgbini itieye na a wo uruemu ọ Jihova hayo Ọmọ riẹ hẹ. (Olezi 27:10; Aizaya 49:15) Wo ohẹriẹ, roro kpahe isiuru nọ Jesu o wo kẹ emaha na. Taure ọ tẹ te tubẹ ziọ otọakpọ wọhọ ohwo—nọ ọ jọ omama ẹzi ologbo evaọ obọ odhiwu—Ebaibol e ta nnọ ọ “jẹ hae ghọghọ . . . jẹ were eva kẹ emọ ahwo.” (Itẹ 8:31) Uyoyou riẹ kẹ ahwo-akpọ o rro te epanọ ọ rọ rehọ unevaze si obọ no uzuazọ riẹ wọhọ ẹtanigbo re ma ruẹsi wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ.—Matiu 20:28; Jọn 10:18.

8. Ẹvẹ Jesu o ro fi emamọ oriruo hotọ kẹ esẹgbini?

⁸ Okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ, o fi emamọ oriruo hotọ kẹ esẹgbini. Roro kpahe oware nọ o ru. Ọ raha oke kugbe emaha na, makọ okenọ iruo e jariẹ abọ gaga gbe okenọ ọ jọ otọ ọyawọ. O muẹrohọ ai nọ a jẹ zaro evaọ eki jẹ rehọ eware jọ nọ a ru kugbe wuhrẹ ahwo. (Matiu 11:16, 17) Evaọ etoke erẹ urere riẹ kpohọ Jerusalẹm, Jesu riẹ nọ ọ te ruẹ uye a ve je kpei. Fikiere nọ ahwo a rehọ emọ bru ei ze, ilele Jesu a te je le emaha na vrẹ, ẹsejọhọ re a ru Jesu wo uvẹ dina serihọ. Rekọ Jesu ọ tẹ whọku ilele riẹ. Bi dhesẹ nnọ ọ be “were eva” kpahe emaha na, ọ ta nọ: “Jọ emaha esese na i bru omẹ ze; wha whaha ae he.”—Mak 10:13, 14.

9. Fikieme uruemu mai o jẹ sai wuzou vi ẹmeunu mai?

⁹ Ma rẹ sai wuhrẹ no oriruo Jesu ze. Emaha i te bru omai ze, ẹvẹ ma re ru—iruo e tẹ make vọ omai obọ? Wọhọ epanọ Jesu o ru na? Oware nọ emaha e mae gwọlọ, maero mi esẹgbini rai, họ oware nọ Jesu ọ rehọ unevaze kẹ ae na—oke riẹ gbe ezọ nọ ọ gaviẹ kẹ ae. O rrọ uzẹme inọ re a ta kẹ ọmọ inọ a you i rie u wuzou. Dede na, uruemu o rẹ ruae vi egede. Orọnikọ ẹme nọ whọ ta ọvo o re dhesẹ uyoyou ra via ha rekọ maero kọ oware nọ who ru. U re dhesẹ oma via evaọ ẹruọsa, oke gbe uvẹ ra nọ whọ be rọ kẹ emọ na. Dede na, ẹsejọhọ whọ tẹ maki ru enana kpobi, whọ te nwane ruẹ emamọ iyẹrẹ riẹ ẹsiẹsiẹ wọhọ epanọ who rẹro riẹ hẹ. O gwọlọ odiri. Ma rẹ sai wuhrẹ odiri ma tẹ raro kele edhere nọ Jesu o ro yeri kugbe ilele riẹ.

Odiri gbe Uyoyou Jesu

10. Ẹvẹ Jesu o ro wuhrẹ ilele riẹ omarokpotọ, kọ ẹme na ọ kaki te udu rai?

¹⁰ Jesu ọ riẹ kpahe omuhrowo nọ o jọ udevie ilele riẹ, nọ a be rọ gwọlọ ọnọ ọ rẹ jọ ọrọ ọsosuọ. Ẹdẹjọ, nọ tei te ilele na a te Kapaniọm no, ọ tẹ nọ ae nọ: “ ’Eme wha jẹ ta eva obọ edhere?’ Rekọ a te fibo; keme ae ohwo o je lele ohwo vravro eva obọ edhere, ọ nọ ọmae ro.” Ukpenọ o re doku ai, ọ tẹ kẹ ai oriruo jọ nọ u re wuhrẹ ai omarokpotọ. (Mak 9:33-37) Kọ o nyate ai udu? Orọnikọ ẹsiẹsiẹ hẹ. Emerae ezeza nọ i lele i rie, Jemis avọ Jọn a rehọ oni rai karo re ọ yare Jesu inọ ọ kẹ ae ekwa ilogbo evaọ Uvie na. Jesu ọ tẹ wariẹ rehọ odiri kpọ iroro rai vi.—Matiu 20:20-28.

11. (a) Iruo vẹ ikọ Jesu a ru hu nọ te ai te Jesu a te ubrukpẹ-ehru na no? (b) Eme Jesu o ru, kọ oware nọ o ru na u te rai udu eva oke yena?

¹¹ U kri hi Ọnyavrẹ ọrọ 33 C.E. o te zi te, Jesu o te se ikọ riẹ gboma fihọ oria ovo re a ru ehaa na. Nọ a te ubrukpẹ-ehru na no, uvumọ ohwo evaọ usu ikọ 12 riẹ na ọ fialoma ze re ọ wozẹ awọ edekọ na ha, wọhọ epaọ uruemu oke yena—iruo evere nọ odibo hayo aye nọ rrọ uwou na o re ru. (1 Samuẹle 25:41; 1 Timoti 5:10) Dai roro epanọ o da Jesu te nọ ọ ruẹ nnọ ilele riẹ a gbe bi hrowo ohwo nọ ọ mae rro! Fikiere Jesu ọ tẹ wozẹ awọ omomọvo rai jẹ ta kẹ ae inọ a lele oriruo riẹ ọrọ ẹga amọfa. (Jọn 13:4-17) Kọ a ru ere? Ebaibol na e ta nnọ omoke jọ o vrẹ no evaọ owọwọ ọvo yena, “ẹwhọ ọ tẹ ruọ udevie rai epa ọnọ a roro nọ ọ mae ro.”—Luk 22:24.

12. Ẹvẹ esẹgbini a sae rọ raro kele Jesu evaọ omodawọ nọ a re ro wuhrẹ emọ rai?

¹² Nọ emọ ra a gbe lele ohrẹ ra ha, whọ riẹ epanọ o rẹ jọ owhẹ oma; whọ rehọ oyena wawo epanọ o jọ Jesu oma evaọ oke yena. Muẹrohọ nnọ Jesu ọ kpairoro vrẹ ikọ riẹ hẹ, dede nọ a jẹ kake kpọ iruemu ethọthọ rai vi hi. Uwhremu na ewoma o no odiri riẹ ze. (1 Jọn 3:14, 18) Esẹgbini, u re woma re wha raro kele uyoyou gbe odiri Jesu, wha jọ o bẹ owhai hi evaọ omodawọ nọ wha re ro wuhrẹ emọ rai.

13. Fikieme ọsẹ hayo oni o gbe do ku ọmọ họ okenọ ọmọ na ọ tẹ nọ enọ?

¹³ U fo re emaha a riẹ nnọ esẹgbini rai a you rai gbe nnọ a wo isiuru kpahe ae. Jesu ọ gwọlọ riẹ oware nọ ilele riẹ a bi roro, fikiere ọ jẹ gaviezọ kẹ ae nọ a te wo enọ. Ọ nọ rai oware nọ a roro kpahe oghẹrẹ eme jọ. (Matiu 17:25-27) Ẹhẹ, emamọ ewuhrẹ o gwọlọ uvi ezọgaviẹ gbe isiuru. U fo ho re ọsẹ hayo oni o doku ọmọ nọ ọ be n’enọ, inọ, “Tha, nyae zaro; whọ be ruẹ nọ obọ mẹ o rrọ oware?” Obọ ọsẹ hayo oni o tẹ ginẹ rrọ oware, u fo re ọ ta kẹ ọmọ na nnọ a te t’ẹme na ẹsiefa. Esẹgbini a rẹ daoma re a ruẹ nọ a gine ru epanọ a ta na gba. Evaọ edhere nana, ọmọ na ọ rẹ ruẹ inọ ọsẹ hayo oni na o wo isiuru kpahe iẹe, ọ vẹ te sae ta eva kẹ ọsẹ hayo oni na.

14. Eme esẹgbini a rẹ sai wuhrẹ mi Jesu kpahe uyoyou nọ a re dhesẹ kẹ emọ rai?

¹⁴ Kọ esẹgbini e rẹ sai dhesẹ uyoyou kẹ emọ rai ẹkwoma obọ nọ a rẹ rọ kpahe emọ rai je si rai te oma? Esẹgbini a sae jọ onana wuhrẹ mi Jesu re. Ebaibol na e ta nnọ ọ “wọ [emaha na] họ igbama riẹ, rọ abọ kpahe ae, o je guọvunu kẹ ae.” (Mak 10:16) Ẹvẹ who roro nnọ oma o jọ emọ na? Ababọ avro, oma u ru rai sasasa, oma o tẹ jẹ wọ ae si kẹle Jesu! Uvi uyoyou o tẹ rrọ udevie rai esẹgbini gbe emọ rai, emọ na a te jowọ ziezi kẹ ọwhọkuo ra gbe uwuhrẹ ra.

Ẹme Unuoke nọ A rẹ Raha Kugbe Emọ

15, 16. Uwuhrẹ ọmọ-yọrọ vẹ o rrọ otọ nẹnẹ, kọ eme o wọhọ nnọ o wha riẹ ze?

¹⁵ Ahwo jọ a nọ no sọ emaha e ginẹ gwọlọ oke buobu mi esẹgbini rai. Uwuhrẹ ọmọ-ọyọrọ jọ nọ a jiri gaga no nọ ibuobu i rri nnọ u bi ruiruo họ onọ a bi se oke obọdẹ. Wọhọ epanọ enọ i wo uwuhrẹ nana a ta, emaha e gwọlọ oke thethei mi esẹgbini hi, thakpinọ omoke nọ a raha kugbe ae na a raha e riẹ ziezi. Kọ uwuhrẹ nana yọ emamọ uwuhrẹ, onọ u dhesẹ nọ a fi ewoma emaha na họ iroro?

¹⁶ Ohwo jọ nọ o re kere ebe nọ o lele emaha buobu ta ẹme no ọ ta nnọ oware nọ “emọ na a rọ suile kẹe họ a gwọlọ oke ziezi mi esẹgbini rai,” avọ “ezọ nọ a rẹ gaviẹ kẹ ae ziezi.” O rrọ oware nọ a re muẹrohọ inọ profẹsọ isukulu-ikpehru jọ ọ ta nọ: “Fikinọ udu u bi bru kpe esẹgbini inọ a be raha oke ziezi kugbe emọ rai hi, a te dhugbe mu uwuhrẹ [oke obọdẹ] na họ ẹwhaharo. Onana o tẹ kẹ esẹgbini udu nọ a gbẹ rọ raha oke tere he kugbe emọ rai.” Ẹvẹ oke nọ esẹgbini a rẹ raha kugbe emọ rai u re theri te?

17. Eme emọ a gwọlọ mi esẹgbini rai?

¹⁷ Ebaibol na e fodẹ epanọ u re theri te he. Dede na, a ta udu họ esẹgbini ahwo Izrẹl awọ nnọ a hae ta ẹme kẹ emọ rai nọ a keria eva iwou rai, nọ a be nya eva edhere, okenọ a kiẹzẹ, gbe okenọ a rọo ze. (Iziewariẹ 6:7) Eme nana i dhesẹ vevẹ inọ esẹgbini a re lele emọ rai ta ẹme je wuhrẹ ai ẹsikpobi.

18. Ẹvẹ Jesu ọ rọ rehọ uvẹ kpobi ruiruo ro wuhrẹ ilele riẹ, kọ eme esẹgbini a rẹ sai wuhrẹ no onana ze?

¹⁸ Jesu ọ jẹ hai wuhrẹ ilele riẹ nọ o te bi lele ai riemu, lele ai kperẹ, tube lele ai serihọ dede. Ọ rehọ uvẹ kpobi nọ o riẹ ruiruo ro wuhrẹ ai. (Mak 6:31, 32; Luk 8:1; 22:14) Epọvo na re, esẹgbini Ileleikristi a re muẹrohọ otọ re a rehọ uvẹ kpobi ruiruo ro rovie edhere fihọ nọ a rẹ rọ ta ẹme kugbe emọ rai je wuhrẹ ai idhere Jihova.

Oware nọ Who re Wuhrẹ Emọ gbe Epanọ Who re ro Ru Ei

19. (a) Eme ọfa a gwọlọ u te no oke nọ a rẹ raha kugbe emọ no? (b) Eme họ oware nọ o mai wuzou nọ esẹgbini a re wuhrẹ emọ?

¹⁹ Re a raha oke kugbe emaha je tube wuhrẹ ai ọvo họ oware nọ o gwọlọ re a ruẹse yọrọ ai ziezi hi. Oware ofa nọ u wuzou re họ oware nọ who bi wuhrẹ ae. Muẹrohọ epanọ Ebaibol na i fi ẹgba họ oware nọ a re kugbe uwuhrẹ na. O ta nọ: “Eme nana nọ [me] je kẹ owhai nẹnẹ na . . . wha rẹ rehọ ae wuhrẹ emọ rai.” Eme họ “eme nana” nọ u fo nọ a re ro wuhrẹ emọ na? Eye họ eware nọ a fodẹ na, koyehọ: “Whọ rẹ rọ eva ra kpobi yowo ỌNOWO Ọghẹnẹ ra, gbe ẹzi ra kpobi, gbe ogaga ra kpobi.” (Iziewariẹ 6:5-7) Jesu ọ ta nọ onana o mai wuzou evaọ ijaje Ọghẹnẹ kpobi. (Mak 12:28-30) U fo nọ oware nọ o mai wuzou nọ esẹgbini a re wuhrẹ emọ rai họ uwuhrẹ kpahe Jihova, dhesẹ kẹ ai oware nọ ọye ọvo o ro fo ọnọ ma rẹ rehọ uyoyou gbe egagọ udu mai kpobi kẹ.

20. Eme Ọghẹnẹ o juzi kẹ esẹgbini oke anwae nnọ a wuhrẹ emọ rai?

²⁰ Dede na, “eme nana” nọ a tudu họ esẹgbini awọ inọ a re ro wuhrẹ emọ rai na i bu vi Ọghẹnẹ nọ a rẹ rehọ udu rai kpobi you ọvo. Who ti muẹrohọ nnọ evaọ Iziewariẹ uzou avọ 5, Mosis ọ wariẹ izi nọ Ọghẹnẹ o kere fihọ ekpala itho na—Ijaje Ikpe na. Izi nana i kugbe ijaje nọ e ta nnọ a ta ọrue he, a thuji hi, a kpe ohwo ho, gbe nọ a bruẹnwae he. (Iziewariẹ 5:11-22) Fikiere a tudu họ esẹgbini oke anwae awọ nnọ a wuhrẹ emọ rai emamọ uruemu. O roja re esẹgbini Ileleikristi nẹnẹ a kẹ emọ rai oghẹrẹ ithubro evona re a ruẹ nọ a wo obaro ufuoma, orọ evawere.

21. Eme uthubro na inọ a rehọ ẹme Ọghẹnẹ “wuhrẹ” emaha na u dhesẹ?

²¹ Muẹrohọ inọ a vuẹ esẹgbini epanọ a re ro dhesẹ “eme nana” hayo ijaje nana kẹ emọ rai: “Wha rẹ rehọ ae wuhrẹ emọ rai.” Ubiẹme Hibru nọ a fa inọ “wuhrẹ” na u dhesẹ “re a wariẹ: re a dhe ẹtẹta hayo re a kọ oware họ udu.” Fikiere, ẹme nọ Ọghẹnẹ ọ be ta kẹ esẹgbini na họ, a re wo omaa uwuhrẹ Ebaibol nọ a re ro wuhrẹ emọ rai eware abọ-ẹzi.

22. Eme a ta kẹ esẹgbini Izrẹl nọ a ru ro wuhrẹ emọ rai, kọ eme oyena u dhesẹ?

²² Re a wo omaa utioye na o gwọlọ omodawọ mi ọsẹgboni. Ebaibol na e ta nọ: “Wha rẹ gba [‘eme nana,’ hayo ijaje Ọghẹnẹ] siẹ obọ wọhọ oka, e vẹjẹ jọ ogbẹ aro rai. Wha re kere ai fihọ ekpala unuwou rai gbe unu ighẹ rai.” (Iziewariẹ 6:8, 9) Orọnikọ onana u dhesẹ nọ esẹgbini a re gine kere izi Ọghẹnẹ fihọ unuẹthẹ hayo unu ighẹ hayo re a gba izi nọ a kere fihọ oria jọ si abọ emọ rai hayo fi ei họ udevie ibiaro rai hi. Ukpoye, ẹme na họ esẹgbini a re wuhrẹ emọ rai iwuhrẹ Ọghẹnẹ ẹsikpobi. A re wuhrẹ emọ rai ẹsikpobi te epanọ o rẹ rọ wọhọ nọ iwuhrẹ Ọghẹnẹ e rrọ aro emọ na kẹse kẹse.

23. Eme ma te ta kpahe evaọ uwuhrẹ oka n’otha?

²³ Ugogo eware vẹ jọ u fo nọ esẹgbini a re wuhrẹ emọ rai? Fikieme u je wuzou nẹnẹ re a wuhrẹ emọ epanọ a rẹ rọ thọ oma rai? Obufihọ vẹ o riẹ nẹnẹ kẹ esẹgbini nọ u re fi obọ họ kẹ ae wuhrẹ emọ rai ziezi? Ma te jọ uzoẹme n’otha na ta ẹme kpahe enọ nana gbe efa nọ e rrọ ọdawẹ kẹ esẹgbini na.

Esẹgbini, Wha Thọ Ukuoriọ Oghaghae Rai

“Areghẹ ọ rrọ kẹ uketha . . . [O] re siwi ọnọ o wo rie.”—Ọtausiwoma Na 7:12, Nw.

1. Fikieme esẹgbini a je rri emọ rai wọhọ okẹ?

ESẸGBINI a re yẹ ohwo fihọ akpọ na ọnọ o wo ekwakwa oma gbe uruemu nọ o tho ọrai. Ebaibol i se emọ “ukuoriọ gbe okẹ nọ u no obọ ỌNOWO ze.” (Olezi 127:3) Nọ o rọnọ ọye họ Ọnọkẹ-Uzuazọ na, koyehọ Jihova o bi mu oware obọ riẹ họ obọ esẹgbini na. (Olezi 36:9) Esẹgbini, ẹvẹ wha bi rri okẹ ghaghae nana nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ owhai na?

2. Eme Manoa o ru nọ o yo nnọ aye riẹ o bi ti yẹ ọmọ?

² Ababọ avro, u fo nọ a rẹ rehọ omarokpotọ gbe uyere dede okẹ utioye na rehọ. Bu vi ikpe 3,000 nọ e vrẹ, enẹ Manoa ohwo Izrẹl na o rri rie nọ ẹnjẹle jọ ọ vuẹ aye riẹ nọ o bi ti yẹ ọmọ. Nọ a vuẹe usi evawere na, Manoa ọ tẹ lẹ nọ: “O, ỌNOWO, ivie mẹ lẹ owhẹ, jọ ohwo ra nọ who vi bru omai ze na, ọ wariẹ zihe ze re o wuhrẹ omai epanọ ma re ti ru ọmọ nọ o bi ti yẹ na.” (Ibruoziẹ 13:8) Esẹgbini, eme wha rẹ sai wuhrẹ no oriruo Manoa ze?

Oware nọ Ma rọ Gwọlọ Obufihọ Ọghẹnẹ Enẹna

3. Fikieme ma jẹ gwọlọ obufihọ Ọghẹnẹ gaga nẹnẹ re ma sae yọrọ emọ mai?

³ Enẹna vi epaọ anwẹdẹ kpobi, esẹgbini a gwọlọ obufihọ Jihova nọ a rẹ rọ yọrọ emọ rai. Eme jabọ? A gele Setan Ẹdhọ na avọ ijẹle riẹ no odhiwu ziọ otọakpọ no. Ebaibol na e vẹvẹ unu nọ: “[Uye u te] akpọ gbe abade, keme ukumuomu na ọ rehọ ofu ọgaga bru owhai ze, keme ọ riẹ nọ oke riẹ o re kpẹkpẹre.” (Eviavia 12:7-9, 12) Ebaibol na e ta nnọ ‘wọhọ okpohrokpo nọ o bi do enu,’ Setan ọ “be guọlọ ọjọ nọ ọ rẹ ria.” (1 Pita 5:8) Erao nọ okpohrokpo ọ rẹ mai fiẹrohọ họ enọ e goma ha, maero kọ emọ erao na. Fikiere, o rrọ oware areghẹ re esẹgbini Ileleikristi a rẹroso Jihova kẹ ọkpọvio nọ a rẹ rọ thọ emọ rai. Ẹvẹ whọ be daoma te re who ru onana?

4. (a) Esẹgbini a tẹ riẹ nnọ okpohrokpo ọ ruọ ẹwho, eme a re ru? (b) Eme u fo nọ a re wuhrẹ emaha na nọ o rẹ sae thọ ae?

⁴ Whọ tẹ riẹ inọ okpohrokpo ọ ruọ ẹwho ra, epanọ whọ rẹ rọ thọ emọ ra o rẹ jọ oware ọsosuọ kẹ owhẹ. Setan o re mu ahwo lọ. Ọ be gwọlọ edhere nọ o re ro gbe ahwo Ọghẹnẹ ku, re a siọ ọjẹrehọ Ọghẹnẹ ba ewo. (Job 2:1-7; 1 Jọn 5:19) Emaha ọ rẹ mae vabọtu. Re a sae vabọ no egbefẹ Ẹdhọ, emaha a rẹ riẹ je yo ẹme kẹ Jihova. Eriariẹ Ebaibol e roja. Jesu ọ ta nọ: “Onana họ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ, re a riẹ owhẹ nọ whẹ ọvo họ uvi Ọghẹnẹ, gbe Jesu Kristi ọnọ who vi.” (Jọn 17:3) Ofariẹ, emaha e gwọlọ areghẹ—ẹgba nọ a re ro wo otoriẹ je fi oware nọ a wuhrẹ na họ iruo. Nọ “areghẹ o re siwi ọnọ o wo rie” na, u fo re whai esẹgbini a bọ uzẹme na họ udu emọ rai. (Ọtausiwoma Na 7:12, NW ) Ẹvẹ wha sai ro ru onana?

5. (a) Ẹvẹ a sai ro wuhrẹ ohwo areghẹ? (b) Ẹvẹ obe Itẹ u dhesẹ epanọ areghẹ ọ ghare te?

⁵ U fo nọ who se Ebaibol na kẹ emọ ra. Rekọ re who fi obọ họ kẹ ae wo uyoyou kẹ Jihova je yo ẹme kẹe o gwọlọ vi ere oruo ọvo—o gwọlọ nọ a re wo otoriẹ. Re a dhesẹ iẹe: A rẹ sae ta kẹ ọmọ inọ ọ tẹ gwọlọ fa edhere vrẹ, o re rri t’abọ t’abọ tao. Ghele na, emọ jọ a re ru ere he. Eme jabọ? O sae jọ nọ a re ginẹ roma totọ dhesẹ kẹ ọmọ na ha oware nọ u re noi ze nọ omoto ọ tẹ tehe iẹe, onọ u re ru ọmọ na riẹ nnọ enwoma e rrọ edhere nọ a re mu favrẹ, nọ u re fi obọ họ kẹ ọmọ na fi “ugheghẹ” nọ o rẹ sai su kpohọ asidẹnte kparobọ. Re who wuhrẹ ohwo areghẹ o rẹ gwọlọ oke gbe odiri. Rekọ areghẹ ọ ghare gaga! Ebaibol e ta nọ: “Idhere riẹ emamọ idhere, imi idhere riẹ kpobi idhere udhedhẹ, Ọye họ ure uzuazọ rọ kẹ ahwo nọ a dhẹ gbalọ iẹ; enọ eyọre riẹ whawha a re se ai oghọghọ.”—Itẹ 3:13-18; 22:15.

Ewuhrẹ nọ Ọ rẹ Kẹ Areghẹ

6. (a) Fikieme emaha a je dhesẹ uruemu ugheghẹ ẹsejọ? (b) Didi ẹmo ọ rrọ otọ?

⁶ Ẹsibuobu, emaha a re ru eware nọ e thọ, orọnikọ fiki epanọ a ri wuhrẹ ai oware nọ o gba ha ha, rekọ fikinọ uwuhrẹ na o re nyate ai udu hu. Ẹdhọ ọ be họre epanọ ọ rẹ rọ dẹ udu emaha na rehọ. Ọ be daoma re ọ ruẹ nnọ a kpoma fihọ kẹ iruemu ethọthọ erọ akpọ riẹ. Ọ be jẹ daoma rehọ isiuru uzioraha nọ u wholo ohwo-akpọ no eva ze ruiruo. (Emuhọ 8:21; Olezi 51:5) U fo re esẹgbini a vuhumu inọ epanọ a be daoma kpọ udu emọ rai bru Ọghẹnẹ na, ere Ẹdhọ ọ be họre epanọ ọ rẹ rọ dẹ udu emọ na rehọ re.

7. Fikieme ẹvuẹ ọvọ nọ a rẹ vuẹ ọmọ oware nọ u woma hayo onọ u yoma u gbe ro te he?

⁷ Esẹgbini a rẹ vuẹ ọmọ oware nọ u woma gbe onọ u yoma, bi roro nnọ a wuhrẹ ọmọ na uruemu ezi no ye. A sae ta kẹ ọmọ na nọ o thọ re a ta ọrue, re a thuji, hayo re a wezẹ kugbe ohwo nọ ọ rrọ ọzae hayo aye ohwo ho. Dede na, u fo re ọmọ na ọ ginẹ riẹ oware nọ u ro fo nnọ a yo ẹme kẹ izi yena orọnikọ fikinọ ọsẹgboni rai a ta ere ọvo ho. Enana yọ izi nọ Jihova o fihọ. U re woma re ọmọ na o wuhrẹ nnọ re a yo ẹme kẹ ijaje Ọghẹnẹ họ edhere nọ o fo ẹnya.—Itẹ 6:16-19; Ahwo Hibru 13:4.

8. Didi oghẹrẹ ewuhrẹ ọ rẹ sai fi obọ họ kẹ emaha ru eware avọ areghẹ?

⁸ Epanọ ehrugbakpọ na o bu ona te, epanọ eware nọ e rrọ uzuazọ i bu oghoghẹrẹ te, epanọ ezi o re ro nwene—eware yena kpobi e rẹ sai fi obọ họ kẹ ọmaha riẹ nọ Ọnọma nọ o wo areghẹ kpobi ọ rrọ uzuazọ. (Ahwo Rom 1:20; Ahwo Hibru 3:4) Ofariẹ, a re wuhrẹ ọmọ inọ Ọghẹnẹ o you rie ọ tẹ jẹ gbẹ edhere no re ọ rehọ ẹkwoma idhe Ọmọ Riẹ kẹe uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ gbe nnọ ọ rẹ sai ru Ọghẹnẹ eva were ẹkwoma ẹmeoyo kẹ oware nọ Ọ ta. Ẹsejọhọ ọmọ na ọ rẹ te jiroro nnọ ọ rẹ gọ Jihova makọ omadawọ Ẹdhọ re ọ whaha iẹe ere oruo.—Itẹ 22:6; 27:11; Jọn 3:16.

9. (a) Eme uwuhrẹ nọ o rẹ thọ ohwo o gwọlọ? (b) Eme a ta kẹ esẹ nnọ a ru, kọ eme onana o gwọlọ?

⁹ Oghẹrẹ uwuhrẹ nọ o rẹ thọ ọmọ jẹ wọe ru oware nọ u kiehọ o rẹ rehọ oke, uvẹ, gbe omaa. O gwọlọ nnọ esẹgbini e rẹ jẹ ọkpọvio Ọghẹnẹ rehọ. Ebaibol e ta nọ: “Whai esẹ, . . . wha ru [emọ rai] re a yo ẹme je wuhrẹ ai orọ Ọnowo na.” (Ahwo Ẹfẹsọs 6:4) Eme oyena u dhesẹ? Otofa ubiẹme ọsosuọ Griki nọ a jọ etenẹ fa “wuhrẹ” na họ “fi iroro họ.” Fikiere a be ta kẹ esẹ inọ a fi iroro Jihova họ udu emọ rai. Oyena o te jọ ọthọwẹ gaga kẹ emaha na! A te gine wuhrẹ emọ re a wo oghẹrẹ iroro Ọghẹnẹ họ udu rai, o rẹ thọ ae no eyoma-oruo.

Isiuru nọ I no Uyoyou Ze

10. Re whọ sai wuhrẹ ọmọ ra ziezi, eme u fo nọ whọ rẹ riẹ?

¹⁰ Rekọ, re whọ sai wuhrẹ ọmọ ra ziezi wọhọ epanọ o rrọ owhẹ udu, u fo nnọ uyoyou o rẹ wọ owhẹ. Oware jọ nọ a re rri vo ho họ emamọ ẹmeọta-kugbe. Daoma riẹ oware nọ o be via evaọ uzuazọ ọmọ na gbe oghẹrẹ eriwo nọ o wo. Eva oke nọ ọ nabi kiehọ ziezi, rehọ areghẹ nọe enọ re ọ ta onọ o rrọ udu riẹ. Ẹsejọ, eme nọ ọ te ta e rẹ sae lẹliẹ ekpahe kpe owhẹ. Whẹ gbọ ku ei hi. Ukpoye, rehọ oma ọdawẹ gaviezọ kẹe.

11. Ẹvẹ ọsẹ hayo oni ọ sai ro fi iroro Ọghẹnẹ họ udu ọmọ?

¹¹ Uzẹme, ẹsejọhọ whọ jọ Ebaibol na se uzi Ọghẹnẹ nọ u mukpahe igberẹ-ibro kẹ ọmọ ra unuẹse buobu no. (1 Ahwo Kọrint 6:18; Ahwo Ẹfẹsọs 5:5) Ẹsejọhọ, onana u ru emọ ra gine vuhu oware nọ o rẹ were Jihova gbe onọ o rẹ dhae eva no. Dede na, re who fi iroro Jihova họ udu ọmọ ra o gwọlọ vi onana ọvo. Emọ e gwọlọ obufihọ re a roro kpahe erere izi Jihova. U fo re u mu ai ẹro nnọ izi riẹ e gba je woma gbe nnọ ekoko rai họ oware nọ u fo eruo. Whọ tẹ sai lele emọ ra rehọ Ikereakere na jiroro kugbe kpahe eware itienana, nọ a jẹ sae jẹ eriwo Ọghẹnẹ rehọ a sae rọ ta nọ who fi iroro riẹ họ udu rai no.

12. Ẹvẹ ọsẹ hayo oni ọ sai ro fi obọ họ kẹ ọmọ wo eriwo ọgbagba kpahe owezẹ ezaveyae?

¹² Who ti bi lele ae ta ẹme kpahe owezẹ ezaveyae, whọ sae nọ inọ, “Kọ who roro nọ ẹme nọ a re yo kẹ uzi Jihova inọ a bruẹnwae he u re mi ohwo evawere?” Ta udu họ ọmọ ra awọ re o ru uyo riẹ na vẹ. Wha tẹ ta kpahe ọruẹrẹfihotọ igbunu nọ Ọghẹnẹ o ru nọ a re ro yẹ ọmọ no, whọ rẹ sae nọ inọ: “Kọ who roro nnọ Ọghẹnẹ oyoyou mai ọ rẹ kẹ izi nọ i re mi omai omawere evaọ uzuazọ? Hayo kọ who roro nnọ o fi izi riẹ họ re i ru omai wereva jẹ thọ omai?” (Olezi 119:1, 2; Aizaya 48:17) Riẹ oware nọ o rrọ iroro ọmọ ra kpahe ẹme nana. Kẹsena who ve si iroro kpohọ iriruo ọrọ epanọ igbere-bro e rọ wha idhọvẹ gbe idabolo ze no. (2 Samuẹle 13:1-33) Ẹkwoma iroro nọ whọ rẹ jẹ kugbe ọmọ ra re o wo otoriẹ jẹ jẹ eriwo Ọghẹnẹ rehọ, yọ whọ nya thabọ gaga no evaọ iroro Ọghẹnẹ nọ who bi fihọ udu riẹ no. Rekọ, oware ofa o riẹ nọ whọ rẹ sai ru.

13. Ewo otoriẹ eme o rẹ mai fi obọ họ kẹ ọmọ yo ẹme kẹ Jihova?

¹³ O rrọ oware areghẹ inọ, orọnikọ who re wuhrẹ ọmọ ra idabolo nọ i re noi ze nọ ohwo o te veghe uzou kẹ Jihova ọvo ho, rekọ who re je dhesẹ kẹe inọ oghẹrẹ nọ ma yere uzuazọ mai o rẹ were Jihova hayo dae. Dhesẹ no Ebaibol na ze kẹ ọmọ ra inọ ma gbe ru oreva Jihova ha, o rẹ dae gaga. (Olezi 78:41) Whọ rẹ sae nọ ọmọ na nọ, “Fikieme whọ gbẹ rọ gwọlọ ru oware nọ o rẹ da Jihova ha?” who ve je ru ei vẹ kẹe inọ: “Setan, ọwegrẹ Ọghẹnẹ, ọ ta nnọ fiki iroro oriobọ ma be rọ gọ Jihova orọnikọ fikinọ ma you rie he.” Who ve dhesẹ kẹe nnọ Job ọ rehọ ẹkwoma ẹgbakiete nọ o kru ro ru eva were Ọghẹnẹ, onọ o jọ uyo kẹ erue nọ Setan ọ ta. (Job 1:9-11; 27:5) U fo re ọmọ ra ọ riẹ nọ ọ rẹ sae rehọ uzuazọ nọ o bi yeri ru eva were Jihova hayo wha edada sei. (Itẹ 27:11) Whọ rẹ sae rehọ obe na Wuhrẹ Mi Owuhrẹ Ologbo Na ro wuhrẹ emọ ra eware nana gbe efa buobu.a

Iyẹrẹ Iwoma

14, 15. (a) Eme vẹ evaọ obe Owuhrẹ na u duobọte emaha udu no? (b) Emamọ iyẹrẹ vẹ whọ ruẹ no evaọ eroruiruo obe nana? (Je rri ẹkpẹti nọ ọ rrọ ẹwẹ-obe avọ 30-31 na.)

¹⁴ Ọsẹ-ode jọ evaọ obọ Croatia nọ ọ be hai se obe Owuhrẹ na kugbe ọmọ-oruọmọ riẹ nọ ọ rrọ ikpe ihrẹ o kere inọ ọmọ na ọ ta kẹe nọ: “Oni mẹ ọ ta kẹ omẹ nọ me ru oware jọ kẹe, rekọ mẹ gwọlọ ru ei hi. Mẹ tẹ kareghẹhọ uzoẹme na ‘Ẹmeoyo Ọ Rẹ Thọ Owhẹ,’ fikiere me te zihe nyae ta kẹ oni mẹ nnọ enẹna mẹ be te hai yo ẹme kẹe.” Imava-orọo jọ evaọ obọ Florida, U.S.A., a ta kpahe uzoẹme na “Oware Nọ O Rọ Thọ Re Ma Ta Erue” inọ: “U wo enọ nọ e rẹ lẹliẹ emọ na ta oware nọ o rrọ eva rai jẹ ta eware nọ a ruthọ nọ a hae rọwo vẹre he.”

¹⁵ Obe ọ Owuhrẹ na u wo iwoho bu vi 230, yọ a kere eme kẹle iwoho na. “Ẹsibuobu, ọmọ mẹ ọ rẹ tẹrovi uwoho na, ọ rẹ gwọlọ nnọ ma rovie vrẹ etẹe he,” ere oni jọ nọ o wo ovuhumuo kẹ obe na ọ ta. O fibae nọ: “Orọnikọ iwoho na e rrọ ziezi ọvo ho rekọ u wo eware nọ i bi wuhrẹ, yọ e rẹ lẹliẹ emọ nọ enọ. Kpahe uwoho jọ nọ ọmọ jọ o bi jo rri etẹlivisiọno evaọ ebi, ọmọ mẹ ọ nọ inọ, ‘Mama, eme ọmọ yena o bi ru?’ avọ urru nọ u dhesẹ nnọ o vuhumu inọ oware nọ ọmọ yena o bi ru na o thọ.” Eme nọ a kere lele uwoho na họ: “Ono ọ rẹ sae ruẹ eware kpobi nọ ma bi ru?”

Uwuhrẹ nọ O r’Oja kẹ Inẹnẹ

16. Eme u fo nọ a re wuhrẹ emaha na nẹnẹ, kọ fikieme?

¹⁶ U re woma re emaha na a riẹ oware nọ u fo nọ a rẹ rehọ ẹba rai ru gbe onọ u fo ho. Ghele na, o rẹ lọhọ tere ẹsikpobi hi re a ta ẹme kpahe onana. Ohwo jọ nọ o re kere eme fihọ obe-usi ọ ta nnọ ọ whẹro evaọ etoke nọ o rọ jọ oware aghọ re a dhunu te ẹba ọzae hayo ọrọ aye. Kpahe ewuhrẹ emọ riẹ, aye na o kere nọ: “Me bi ti fi omovuọ yena họ akotọ.” Uzẹme, nọ esẹgbini e tẹ ta nnọ a re dhunu te ẹme ọ owezẹ ezaveyae he fiki omovuọ, yọ a be thọ emọ na ha. Enọ e rẹ gba emọ du a rẹ vabọtu emọ nọ e riẹ oware ovo kpahe owezẹ ezaveyae he. Obe ọ Wuhrẹ Mi Owuhrẹ Ologbo Na u dhunu te eme nana evaọ edhere ọghọ. Re a wuhrẹ emọ kpahe owezẹ ezaveyae o rẹ raha emọ họ, rekọ a gbe wuhrẹ ai hi o rẹ sai ru nọ emọ na e jẹ raha.

17. Ẹvẹ obe ọ Owuhrẹ na u re ro fi obọ họ kẹ esẹgbini wuhrẹ emọ rai kpahe owezẹ ezaveyae?

¹⁷ Evaọ uzou avọ 10, nọ a be ta kpahe ijẹle imuomu nọ e ziọ otọakpọ jẹ kẹ eyae eva yẹ emọ, a jọ etẹe nọ emaha na nnọ, “Eme họ owezẹ ezaveyae?” Obe na o kẹ uyo olọlọhọ, evaọ edhere ọghọ. Kẹsena, uzou avọ 32 u te dhesẹ epanọ a sae rọ thọ emọ no obọ enọ e rẹ gba emọ du. Ileta buobu i te omai obọ no nọ i dhesẹ inọ uwuhrẹ utioye na u kiehọ. Ileta jọ e ta nnọ: “Oka nọ u kpo, nọ ma wọ ọmọ mai, Javan, nyae ruẹ edọkita riẹ, edọkita na ọ tẹ nọ sọ ma wuhrẹ ọmọ na kpahe oware nọ u fo gbe onọ u fo nọ a rẹ rehọ ẹba ru hu no. O were riẹ gaga inọ ma ru ere no ẹkwoma obufihọ obe okpokpọ mai na.”

18. Ẹvẹ obe Owuhrẹ na o rọ ta ẹme kpahe eva kpobi nọ a rẹ rọ kẹ eka orẹwho, wọhọ oriruo, obiala?

¹⁸ Uzou ofa jọ o ta kpahe ikuigbe Ebaibol orọ izoge esa Hibru na, Shedrak, Mishak, gbe Abẹdnigo, enọ e se nnọ a re ruwẹ kẹ ẹmema nọ o dikihẹ kẹ Uvie Babilọn ho. (Daniẹl 3:1-30) Ahwo jọ a rẹ rehọ iẹe inọ ẹmema nọ a rẹ gọ avọ obiala nọ a re yere yọ oware ovona ha, wọhọ epanọ obe Owuhrẹ na o ta riẹ. Rekọ, muẹrohọ ẹme nọ Edward Gaffney ọ ta eva okenọ a kiẹe riwi eva emagazini nọ a re se U.S. Catholic. Ọ ta nnọ okenọ ọmọtẹ riẹ o no isukulu t’uwou evaọ ẹdẹ ọsosuọ nọ o ro mu isukulu họ, ọmọ na ọ ta kẹe inọ o wuhrẹ “olẹ okpokpọ jọ eva obọ isukulu,” ọ tẹ ta kẹ ọmọ na nnọ ọ wariẹ olẹ na kẹe. Gaffney ọ ta nnọ: “Ọ tẹ r’obọ kpahe udu riẹ, je muhọ avọ evawere nọ, ‘Obiala na mẹ rehọ eva mẹ kpobi kẹ . . . ’ ” Ọzae na ọ tẹ ta haro nọ: “Idudhe na, aro mẹ te rovie. Isẹri Jihova a ta gba. A be jọ isukulu wuhrẹ emọ mai epanọ a rẹ rọ gọ orẹwho rai no emaha ze—eva kpobi nọ a rẹ rọ kẹ orẹwho.”

U te Omodawọ Kpobi

19. Didi erere ọ rrọ ewuhrẹ emọ?

¹⁹ Evaọ uzẹme, u fo re ma dawo uthoma mai kpobi fihọ ewuhrẹ emọ mai. Irui-oviẹ i su no oni jọ nọ ọ rrọ obọ Kansas, U.S.A. aro ze nọ ọmọ riẹ o kere ileta jọ sei. Ọmọ riẹ o kere nọ: “Me wou uzou gaga inọ ewuhrẹ nọ wha wuhrẹ omẹ o bi fi obọ họ kẹ omẹ yeri emamọ uzuazọ orọ ohwo nọ o gine dhomamu ziezi. Te owhẹ te ọsẹ mẹ wha fo uyere.” (Itẹ 31:28) Obe ọ Wuhrẹ Mi Owuhrẹ Ologbo Na o rẹ sai fi obọ họ kẹ esẹgbini efa buobu wuhrẹ emọ rai re a sae thọ ukuoriọ oghaghae nana.

20. Eme esẹgbini a rẹ kareghẹhọ ẹsikpobi, kọ ẹvẹ oyena u re kpomahọ ae?

²⁰ Emọ mai a te kẹ oke, omodawọ gbe uvẹ mai kpobi nọ ma rẹ rọ kẹ ai. Rehọ oke nana nọ a gbẹ rrọ emaha na ro wuhrẹ ai keme oke u re kru ẹdhẹ hẹ. Rehọ uvẹ nọ u rovie fihọ kpobi jọ kugbe ai je fi obọ họ kẹ ae. Whọ te vioja riẹ vievie he. A ti you owhẹ. Hae kareghẹhọ ẹsikpobi, emọ ra yọ okẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ owhẹ. A ginẹ rrọ ukuoriọ oghaghae! (Olezi 127:3-5) Fikiere, yọrọ ai wọhọ okẹ nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze, wọhọ nọ who bi ti guọvunu kẹ Ọghẹnẹ kpahe oghẹrẹ nọ whọ yọrọ e rai keme uzẹme riẹ họ, who ti gine guọvunu kẹ Ọghẹnẹ.

[Oruvẹ-obotọ]