Ẹriẹ “Iroro Kristi”

“ ’Ono ọ riẹ eva Ọnowo nọ ọ rẹ sai dhesẹ kẹe?’ Rekọ iroro Kristi e rọ omai eva.”—1 AHWO KỌRINT 2:16.

1, 2. Evaọ Ẹme riẹ, eme Jihova ọ ruẹ nọ u wuzou re o rovie via kpahe Jesu?

ẸVẸ Jesu ọ jọ? Ekọlọ vẹ eto riẹ e jọ? ovioma riẹ? ibiaro riẹ? Ẹvẹ o theri te? Ẹvẹ ọ gbẹdẹ te? Evaọ ikpe na kpobi na, ahwo jọ a drọ Jesu ziezi no, efa jọ a drọ riẹ thọthọ no. Ahwo jọ a drọ riẹ wọhọ ohwo nọ o wo ẹgba jẹ rọ jajaja, efa e tẹ drọ riẹ wọhọ ohwo nọ ọ rọ hẹhẹhẹ rilẹrilẹ.

² Dede na Ebaibol na ọ r’ovao dhe eriwo-oma Jesu hu. Ukpoye, Jihova ọ ruẹ nọ o mai fo re o dhesẹ oware nọ o mai wuzou: oghẹrẹ ohwo nọ Jesu ọ jọ. Orọnikọ ikuigbe Usiuwoma na e niyẹrẹ oware nọ Jesu ọ ta je ru ọvo ho rekọ i dhesẹ iroro obeva gbe ẹzi nọ ọ jọ emu eme gbe owojẹ riẹ. Ikere ene enana nọ a kẹ ẹgba na i re fiobọhọ k’omai ruẹ kokodo kpohọ oware nọ Pọl ukọ na o se “iroro Kristi.” (1 Ahwo Kọrint 2:16) U wuzou re ma riẹ iroro, ọdawẹ, gbe uruemu Jesu. Fikieme? O tẹ kawo, fiki ẹjiroro ivẹ.

3. Didi otoriẹ ẹriẹ iroro Kristi o rẹ k’omai?

³ Orọ ọsosuọ, iroro Kristi e k’omai epanọ iroro Jihova Ọghẹnẹ e rọ. Jesu ọ kẹle Ọsẹ riẹ te epanọ ọ sae rọ ta nọ: “Ohwo ọvo ọ riẹ ohwo nọ Ọmọ na ọ rọ họ ajokpa Ọsẹ na ọvo, hayo ohwo nọ Ọsẹ na ọ rọ họ ajokpanọ Ọmọ na, gbe ọnọ ọ ruọ Ọmọ na nọ ọ rẹ te rehọ iẹe via kẹ.” (Luk 10:22) O wọhọ ẹsenọ Jesu ọ be ta nọ, ‘Whọ tẹ gwọlọ riẹ epanọ Jihova ọ rọ, rri omẹ.’ (Jọn 14:9) Fikiere, nọ ma te wuhrẹ oware nọ ikere Usiuwoma na i dhesẹ via kpahe edhere nọ Jesu o je roro, yọ ma bi wuhrẹ epanọ Jihova o re roro. Eriariẹ itieye na i re fiobọhọ k’omai sikẹle Ọghẹnẹ mai.—Jemis 4:8.

4. Ma tẹ ghinẹ gwọlọ ru wọhọ Kristi, eme ma rẹ kaki wuhrẹ, kọ fikieme?

⁴ Orọ avivẹ họ, ẹriẹ iroro Kristi u re fiobọhọ k’omai rọ “kpahe ithihi riẹ.” (1 Pita 2:21) Orọnikọ ẹwariẹ eme gbe ẹya iruẹru riẹ gheghe họ ẹrọkpahe Jesu hu. Nọ o rọnọ iroro gbe ọdawẹ i re kpomahọ ẹmeọta gbe owojẹ na, elele Kristi o gwọlọ nọ ma re wo otiọ “iroro” evo nọ o wo na. (Ahwo Filipai 2:5) Koyehọ, ma tẹ ghinẹ gwọlọ ru wọhọ Kristi, ma rẹ kaki wuhrẹ re ma roro je wo ọdawẹ wọhọ iẹe, koyehọ, rite umuo ẹgba mai wọhọ ahwo-akpọ sebaẹgba. Fikiere, avọ obufihọ enọ i kere Usiuwoma na, joma kiẹ rueva iroro Kristi kokodo. Orọ ọsosuọ, ma te ta kpahe ekwakwa nọ i kpomahọ edhere iroro Jesu.

Ẹrria Riẹ Taure Ọ tẹ Te Ziọ Ohwo-Akpọ

5, 6. (a) Didi okpomahọ usu mai u re wo evaọ oma mai? (b) Didi usu Ọmọ ọtuyẹ Ọghẹnẹ ọ jọ obọ idhiwu wo taure ọ tẹ te ziọ otọakpọ, kọ didi okpomahọ onana o jọ oma riẹ wo?

⁵ Usu okpekpe mai u re kpomahọ omai, kpomahọ iroro, ọdawẹ, gbe owojẹ mai kẹ ewoma hayo kẹ eyoma.a (Itẹ 13:20) Roro kpahe usu nọ Jesu o wo evaọ obọ idhiwu taure ọ tẹ te ziọ otọakpọ na. Usiuwoma Jọn u si ẹjiroro kpohọ ẹrria Jesu taure ọ tẹ te ziọ ohwo-akpọ wọhọ “Ẹme na,” hayo Ọtota Ọghẹnẹ. Jọn ọ ta nọ: “Ẹme na ọ rọ eva emuhọ, Ẹme na avọ Ọghẹnẹ a gbẹ jọ, Ẹme na [yọ ọghẹnẹ]. Ọye na avọ Ọghẹnẹ a gbẹ jọ eva emuhọ vievie.” (Jọn 1:1, 2) Nọ Jihova o wo emuhọ họ na, inọ Ẹme na ọ rọ kugbe Ọghẹnẹ no “emuhọ” ze u dhesẹ emuhọ iruo emama Ọghẹnẹ. (Olezi 90:2) Jesu họ “ọtuyẹ evaọ emama kpobi.” Fikiere, ọ jọ uzuazọ taure a tẹ te ma emama izi efa gbe ehrugbakpọ na.—Ahwo Kọlọsi 1:15; Eviavia 3:14.

⁶ Wọhọ epanọ ewuhrẹ otọkiẹ-eriariẹ jọ e ta, o tẹ kawo ehrugbakpọ na ọ rria kri te ikpe ima-idu 12 no. Ẹme rai na ọ tẹ rọ uzẹme, kiyọ Ọmọ ọtuyẹ Ọghẹnẹ na ọ reawere usu okpekpe kugbe Ọsẹ riẹ te unuikpe nọ a re kele mu hu no taure a tẹ te ma Adamu. (Wawo Maeka 5:2.) Fikiere okuomagbe ọkpekpe ọ rọ udevie rai. Wọhọ areghẹ nọ a rọ t’ẹme, a dhesẹ nọ Ọmọ ọtuyẹ nana taure ọ tẹ te ziọ ohwo-akpọ ọ ta nọ: “Mẹ jọ eva-ewerọ kẹ [Jihova] kẹdẹ kẹdẹ jẹ hae ghọghọ eva aro riẹ kẹse kẹse.” (Itẹ 8:30) Evaọ uzẹme, usu okpekpe ikpe nọ a re kele mu hu kugbe Ehri uyoyou na u kpomahọ Ọmọ Ọghẹnẹ gaga! (1 Jọn 4:8) Ọmọ nana ọ tẹ te riẹ je dhesẹ iroro gbe idhere Ọsẹ riẹ vi omọfa kpobi.—Matiu 11:27.

Uzuazọ Otọakpọ gbe Ikpomahọ

7. Eme họ ẹjiroro jọ nọ u je fo re Ọmọ ọtuyẹ Ọghẹnẹ ọ ziọ otọakpọ?

⁷ Ọmọ Ọghẹnẹ o wo eware buobu nọ o re wuhrẹ, keme ẹjiroro Jihova họ re ọ ruẹrẹ Ọmọ riẹ họ ziezi re ọ jọ Ozerẹ Okpehru ororokẹ, ọnọ ọ rẹ sai ‘weri kẹ oyẹlẹ mai.’ (Ahwo Hibru 4:15) Re ọ nyate ute ọkwa nana họ ẹjiroro jọ nọ Ọmọ na ọ rọ ziọ otọakpọ wọhọ ohwo-akpọ. Evaọ obonẹ, wọhọ ohwo oma-iwo gbe azẹ, Jesu ọ tẹ nyaku iyero gbe ikpomahọ nọ ọ jẹ rehọ ẹro ọvo ruẹ no obọ odhiwu ze vẹre. Ọ tẹ rehọ ẹro ruẹ epanọ iroro gbe oma ohwo-akpọ e rọ. Ẹsejọ oma o rrọ riẹ, uruame u kpe rie, ohọwo u kpe rie. (Matiu 4:2; Jọn 4:6, 7) Maero dede, o thihakọ ọbẹwẹ gbe olahiẹ sa-sa. Fikiere o te ‘wuhrẹ ẹmeoyo’ je te ziezi kẹ iruo riẹ wọhọ Ozerẹ Okpehru.—Ahwo Hibru 5:8-10.

8. Eme ma riẹ kpahe uzuazọ ọmaha Jesu evaọ otọakpọ?

⁸ Kọ ẹvẹ kpahe eyero uzuazọ Jesu evaọ etoke emuhọ uzuazọ riẹ evaọ otọakpọ? Okerefihotọ etoke ọmaha riẹ ọ kpẹre gaga. Evaọ uzẹme, Matiu avọ Luk ọvo a gbiku eware nọ e via evaọ etoke eyẹ riẹ. Enọ i kere Usiuwoma na a riẹ nnọ Jesu ọ rria no vẹre evaọ obọ odhiwu taure ọ tẹ te ziọ otọakpọ. Ẹrria obọ odhiwu riẹ na, rro vi oware kpobi, u dhesẹ oghẹrẹ ohwo nọ o zihe ro. Ghele na, Jesu ọ jọ ohwo-akpọ vọvọ. Dede nọ ọ gba, ọ rro no emaha ze je te udhu jẹ rro te ọkpako, oke na kpobi yọ o bi wuhrẹ. (Luk 2:51, 52) Ebaibol na o dhesẹ eware jọ kpahe uzuazọ ọmaha Jesu nọ i kpomahọ iẹe.

9. (a) Didi imuẹro e riẹ inọ a yẹ Jesu fihọ uviuwou oyogbere? (b) Otọ iyero vẹ Jesu ọ jọ rro kpako?

⁹ U muẹro nọ a yẹ Jesu fihọ uviuwou oyogbere. Oware nọ u dhesẹ onana via họ idhe nọ Josẹf avọ Meri a rọ ziọ etẹmpol na ole edẹ 40 no oke eyẹ riẹ. Ukpenọ a rẹ rehọ egbo ọboba ze wọhọ idhe emahọ gbe ilekuku hayo erueruẹ wọhọ idhe uzioraha, a tẹ rehọ “irueruẹ ivẹ, hayo ilekuku ivẹ” ze. (Luk 2:24) Epanọ Uzi Mosis o ta, enana yọ eware nọ a bru kẹ iyogbere. (Iruo-Izerẹ 12:6-8) Nọ oke o be nyaharo na, uviuwou onana nọ o viodẹ hẹ na o tẹ te rro. Nọ a rọ edhere igbunu yẹ Jesu no, Josẹf ọ tẹ wezẹ kugbe Meri, o tẹ kawo a te yẹ emọ ezeza efa. (Matiu 13:55, 56) Fikiere Jesu ọ rro evaọ uviuwou ulogbo, onọ o jọ oyogbere.

10. Eme o dhesẹ nọ Meri avọ Josẹf a jọ ahwo nọ a jẹ dhozọ Ọghẹnẹ?

¹⁰ Ọsẹ gbe oni nọ e be dhozọ Ọghẹnẹ nọ i you Jesu họ enọ e yọrọ e riẹ. Oni riẹ, Meri, yọ uvi aye. Kareghẹhọ nnọ okenọ o je yere iei, Gebriẹl ẹnjẹle na ọ ta nọ: “Do, whẹ ọnọ a ri aro gaga, Ọnowo na avọ owhẹ a rọ!” (Luk 1:28) Josẹf omariẹ yọ ọzae ọgba-egagọ. K’ukpe k’ukpe ọ rẹ nyonya erẹ ikilomita 150 na kpohọ Jerusalẹm kẹ Ọnyavrẹ na. Meri ọ jẹ nya re, dede nọ ezae na ọvo o gbahọ nọ a rẹ nya. (Ọnyano 23:17; Luk 2:41) Evaọ erẹ otiọye na jọ, Josẹf avọ Meri, a tẹ jọ udevie iwuhrẹ na ruẹ Jesu ikpe 12 na evaọ etẹmpol nọ a gwọlọ aro wae no. Jesu ọ tẹ ta kẹ ọsẹ gbe oni riẹ nọ a bi bru uduama anọ: “Wha gbẹ riẹ nọ mẹ rẹ jọ eva uwou Ọsẹ mẹ?” (Luk 2:49) “Ọsẹ”—ubiẹme oyena u wo otofa osasa orọ ọbọga kẹ Jesu ọmaha na. Ẹhẹ, ẹsejọhọ a ta kẹe no inọ Jihova họ uzedhe Ọsẹ riẹ. Fibae, Josẹf ọ ghinẹ jọ emamọ ọsẹ ọyọrọmọ kẹ Jesu. O rọ vevẹ inọ Jihova ọ rẹ salọ ọzae ọgeva hayo ọrọ ọhaha jọ re ọ yọrọ Ọmọ ọghaghae Riẹe he!

11. Didi iruo Jesu o wuhrẹ, yọ evaọ oke Ebaibol, eme iruo nana o gwọlọ?

¹¹ Evaọ etoke ikpe riẹ evaọ Nazarẹt, Jesu o wuhrẹ iruo ọwena, ẹsejọhọ no obọ Josẹf, ọsẹ nọ ọ yọrọ e riẹ ze. Jesu ọ riẹ iruo na te epanọ a je ro sei “ọwena na.” (Mak 6:3) Evaọ oke Ebaibol, a re zizie ewena re a bọ iwou, ku egbara (kugbe emẹjẹ, ekaba, gbe ebẹnche), je ku ekwakwa udhu-kporo. Evaọ obe riẹ, Dialogue With Trypho, Justin Martyr, ọrọ ikpe-udhusoi avọ ivẹ C.E., o kere kpahe Jesu nọ: “O je ruiruo ọwena evaọ udevie ahwo, jẹ kare ewhẹ gbe epia.” Iruo itieye na e lọhọ họ, keme o wọhọ nọ ọwena anwae ọ rẹ ruẹ ewẹ-ekpala dẹ hẹ. Ẹsejọhọ, ọ rẹ ruọ ẹwọ salọ ure, ọ vẹ rọ ẹwhẹ riẹ kie urre na fihọ otọ ọ vẹ wọe kpo. Fikiere Jesu ọ riẹ ẹbẹbẹ nọ ọ rọ ẹrria uzuazọ, eyerikugbe ehreki, gbe ẹko unu ohwo.

12. Eme o dhesẹ nọ Josẹf ọ kake rọ Jesu whu, kọ eme onana o gwọlọ mi Jesu?

¹² Wọhọ ọmọ ọkpako, ababọ avro Jesu o fiobọhọ jẹ rẹrote uviuwou na, maero nọ o wọhọ nnọ Josẹf ọ kake rọ Jesu whu na.b Zion’s Watch Tower ọrọ January 1, 1900, o ta nọ: “A ta riẹ n’otọ ze inọ Josẹf o whu okenọ Jesu ọ gbẹ jọ ọmaha, gbe nnọ Jesu ọ wọ iruo ọwena na fihọ uzou ọ tẹ jẹ ko uviuwou na. Onana o rọwo kugbe imuẹro Ikereakere na nọ a jọ se Jesu omariẹ ọwena, jẹ fodẹ oni gbe inievo riẹ, rekọ a fodẹ Josẹf ho. (Mak 6:3) . . . Fikiere o wọhọ nnọ, evaọ etoke othethei ikpe ikpegberee ọrọ uzuazọ Olori mai na, no oke oware nọ o via [nọ a kere fihọ Luk 2:41-49] na rite oke ame-ọhọ riẹ, ọ raha ae kẹ iruo.” Meri avọ emọ riẹ, kugbe Jesu, a riẹ edada nọ e rẹ jariẹ okenọ ọzae gbe ọsẹ oyoyou o te whu.

13. Okenọ Jesu o dhomahọ odibọgba riẹ, ẹvẹ o ro ru ei avọ eriariẹ, orimuo, gbe iroro nọ omọfa ọ hae sai wo ho?

¹³ U re vevẹ, a yẹ Jesu fihọ uzuazọ ọruẹriọ họ. Ukpoye, ọ rọ ẹro ruẹ uzuazọ ahwo gheghe. Kẹsena, evaọ 29 C.E., oke u te te kẹ Jesu re ọ wha iruo Ọghẹnẹ nọ e be hẹrẹ iẹe haro. Evaọ abọ urere ukpe oyena, a tẹ họe ame a te yẹe wọhọ Ọmọ abọ-ẹzi Ọghẹnẹ. ‘Idhiwu na i te rovie kẹe,’ onọ u dhesẹ avọ imuẹro nnọ enẹna ọ rẹ sae kareghẹhọ uzuazọ nọ ọ jẹ rria evaọ obọ odhiwu vẹre, kugbe iroro gbe ẹriẹ oghẹrẹ uzuazọ oyena. (Luk 3:21, 22) Fikiere okenọ Jesu o dhomahọ odibọgba riẹ, o jọ avọ eriariẹ, orimuo, gbe ẹriẹ nọ uvumọ ohwo o wo ho. Avọ emamọ ẹjiroro, enọ i kere Usiuwoma na a mai kere kpahe iruẹru odibọgba Jesu. Ghele na, a sai tube kere eware kpobi nọ ọ ta je ru hu. (Jọn 21:25) Rekọ eware nọ a kẹ rae ẹgba kere na i re fiobọhọ k’omai riẹ iroro ọzae nọ ọ mae rro nọ ọ ria no na.

Oghẹrẹ nọ Jesu Ọ Jọ Wọhọ Ohwo-Akpọ

14. Ẹvẹ ikere Usiuwoma na i ro dhesẹ Jesu wọhọ ọzae owowolẹ avọ ọdawẹ?

¹⁴ Ikere Usiuwoma na i dhesẹ Jesu wọhọ ọzae owowolẹ avọ ọdawẹ. O dhesẹ oma riẹ via evaọ idhere sa-sa: ohrọ kẹ ọmoti (Mak 1:40, 41); uweri kẹ ahwo nọ e be kezọ họ (Luk 19:41, 42); evedha okiẹrẹe kẹ inwene-igho ofruriọ. (Jọn 2:13-17) Fikinọ ọ rọ ọzae ororokẹ, irui-oviẹ i su no Jesu aro ze, ọ ko iroro riẹ dhere he. Okenọ ogbẹnyusu oyoyou riẹ Lazarọs o whu, nọ ọ ruẹ Meri, oniọvo-ọmọtẹ Lazarọs, nọ ọ be viẹ, u duobọte Jesu te epanọ o ro kie ruọ oviẹ evaọ iraro ahwo kpobi.—Jọn 11:32-36.

15. Ẹvẹ ororokẹ Jesu u ro dhesẹ oma via evaọ edhere nọ o je ro je yeri kugbe amọfa?

¹⁵ Ororokẹ Jesu o mai dhesẹ oma via evaọ edhere nọ o je ro yeri kugbe amọfa. O fiobọhọ kẹ iyogbere gbe enọ a bi kienyẹ, fiobọhọ kẹ ae ‘ruẹ omosasọ kẹ ewẹ rai.’ (Matiu 11:4, 5, 28-30) Iruo i bu rie abọ hrọ họ te epanọ o ro gbolo ovao kẹ ẹgwọlọ otu nọ uye o be bẹ, makọ aye nọ o bi hwẹ azẹ nọ ọ lẹliẹ r’obọ te ewu riẹ hayo ọyareware otuaro nọ o je dhe ebebo. (Matiu 9:20-22; Mak 10:46-52) Jesu ọ tẹrovi ewoma nọ ahwo a wo je jiri ai; ghele na, ọ jẹ kẹ ọwhọkuo okenọ u te fo. (Matiu 16:23; Jọn 1:47; 8:44) Eva oke nọ a je gbolo ovao kẹ eyae, Jesu ọ kẹ rae orro gbe adhẹẹ. (Jọn 4:9, 27) Oye jabọ nọ, ẹko eyae jọ a jẹ rọ udu obọ rai gbodibo kẹe no ekwakwa obọ rai ze na.—Luk 8:3.

16. Eme o dhesẹ nọ Jesu o wo eriwo owowa uzuazọ gbe eware iwo?

¹⁶ Jesu o wo eriwo owowa ọrọ uzuazọ. Eware iwo e jọ oria ọsosuọ kẹe he. O wọhọ nnọ o wo eware iwo tere he. Ọ ta nọ o wo “oria nọ ọ rẹ rọ uzou riẹ kpaha ha.” (Matiu 8:20) Eva okiọvo na, Jesu o fiba oghọghọ amọfa. Okenọ o kpohọ ehaa orọo—ehaa nọ a rẹ jọ kporo ile, suile, jẹ ghọghọ—o jọ vevẹ inọ orọnikọ o kpohọ etẹe re ọ raha ehaa na ku ahwo na abọ họ. Ẹhẹ, obei Jesu ọ jọ ru oware igbunu ọsosuọ riẹ. Okenọ udi u re no, o zihe ame ruọ emamọ udi, udi nọ u re “ru ohwo ghọghọ.” (Olezi 104:15; Jọn 2:1-11) O tẹ lẹliẹ ehaa na nyaharo, o tẹ whaha omovuọ o wha se ọzae avọ aye na. Owowa riẹ u gbe dhesẹ oma via viere keme unu oke nọ Jesu o ro ruiruo lahiẹ oma gaga a mae fodẹ bu evaọ etoke odibọgba riẹ na.—Jọn 4:34.

17. Fikieme u gbe ro gbunu hu inọ Jesu yọ Olori Owuhrẹ, kọ eme iwuhrẹ riẹ i dhesẹ?

¹⁷ Jesu ọ jọ Olori Owuhrẹ. Iwuhrẹ riẹ buobu i dhesẹ eware uzuazọ ekẹdẹ kẹdẹ, oghẹrẹ uzuazọ nọ ọ riẹ kpahe ziezi. (Matiu 13:33; Luk 15:8) A rẹ ruẹ obọ ona ewuhrẹ riẹ hẹ—o jọ vevẹ, lọlọhọ, je wo iruo. Oware nọ o wuhrẹ o mai tube w’uzou dede. Iwuhrẹ riẹ i dhesẹ ẹgwọlọ udu riẹ re o ru enọ e be kezọ kẹe riẹ kpahe iroro, ọdawẹ, gbe idhere Jihova.—Jọn 17:6-8.

18, 19. (a) Edhere ovevẹ vẹ Jesu o ro dhesẹ Ọsẹ riẹ? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme n’otha na?

¹⁸ Avọ etadhesẹ, Jesu o dhesẹ Ọsẹ riẹ via vevẹ ẹkwoma iriruo nọ e rẹ kake thọrọ ẹro ho. O rẹ lọlọhọ re a ta nọ Ọghẹnẹ yọ ohwo ohrọ. Rekọ o rọ oware ofa re a rọ Jihova dhesẹ ọsẹ erọvrẹ ọnọ ọmọ riẹ nọ o bi zihe ze u duobọhọ te epanọ ọ rọ ‘dhẹ gbalọ ọmọ riẹ ọ tẹ viọlọ iẹe unu.’ (Luk 15:11-24) Be siọ uruemu evega nọ isu egagọ na a bi ro rri ahwo gheghe na vo, Jesu ọ ta nọ Ọsẹ riẹ yọ Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ whẹtiẹ ahwo h’oma ọnọ ọ gwọlọ ayare imiazọhọ iruori na vi olẹ omoya ahwo Farisi oheri na. (Luk 18:9-14) Jesu o dhesẹ Jihova wọhọ Ọghẹnẹ ẹruọsa nọ ọ rẹ riẹ okenọ arata ọsese o te kie. Jesu ọ kẹ ilele riẹ imuẹro nọ: “Fikiere wha dhẹ ozọ họ; wha wo aghae vi emevra buobu.” (Matiu 10:29, 31) Oye o soriẹ nọ, “ewuhrẹ” Jesu o ro gbe ahwo buobu unu na, a te bru ei ze. (Matiu 7:28, 29) Whaọ, okejọ dede “otu obuobu” a jọ kugbei edẹ esa, tubẹ jọ ababọ emu dede!—Mak 8:1, 2.

¹⁹ Ma rẹ sae kẹ uyere inọ Jihova o dhesẹ iroro Kristi via fihọ Ẹme riẹ! Rekọ ẹvẹ ma rẹ sai ro wo je dhesẹ iroro Kristi evaọ oyerikugbe amọfa mai? Ma te ta kpahe onana evaọ uzoẹme n’otha na.

[Oruvẹ-obotọ]

Kọ Who Wo “Iroro Kristi”?

“Jọ Ọghẹnẹ odiri gbe eri o ru owhai re wha jọ eva okugbe ọvo, wọhọ epa Jesu Kristi.”—AHWO ROM 15:5.

1. Oghẹrẹ vẹ a dhesẹ Jesu no evaọ iwoho Kristẹndọm buobu, kọ eme jabọ onana o gbẹ rọ rrọ emamọ edhesẹ Jesu hu?

“A RUE riẹ ẹdọvo nọ ọ hwẹ hẹ.” Ere a dhesẹ Jesu evaọ obe jọ nọ a fake ta nọ oletu ohwo Rom anwae jọ o kere. Wọhọ epanọ a ta, obe onana, onọ a riẹ no anwọ ikpe-udhusoi avọ 11 ze na, u kpomahọ ahwo ona buobu no.a Evaọ iwoho buobu, a dhesẹ Jesu wọhọ ohwo nọ o mu ovao họ nọ ọ rẹ rọ ọthobọ gheghe hwẹ, otẹrọnọ ọ rẹ tubẹ hwẹ dede. Rekọ oyena u thabọ no epanọ Jesu ọ rọ, ọnọ ikere Usiuwoma na i dhesẹ wọhọ ọzae ọsasa, owowolẹ na.

2. Ẹvẹ ma sai ro wo “eva okugbe ọvo, wọhọ epa Jesu kristi,” kọ eme onana o rẹ thomai oma kpahe ru?

² U re vevẹ, re ma riẹ Jesu dẹẹ, ma rẹ rehọ eriariẹ egbagba oghẹrẹ ohwo nọ Jesu ọ ghinẹ jọ evaọ okenọ ọ jọ otọakpọ na rọ vọ iroro gbe idu mai. Fikiere joma kiẹ ikere Usiuwoma na jọ nọ e k’omai otoriẹ kpahe “iroro Kristi” riwi—koyehọ, ọdawẹ riẹ, ovuhumuo riẹ, iroro riẹ, gbe iroro-ejẹ riẹ. (1 Ahwo Kọrint 2:16) Nọ ma bi ti ru ere na, joma ruẹ epanọ ma re ro wo “eva okugbe ọvo, wọhọ epa Jesu Kristi.” (Ahwo Rom 15:5) Evaọ ere oruo, ma vẹ te thoma vẹre viere re ma lele oriruo nọ ọ fihọ k’omai evaọ izuazọ mai gbe evaọ oyerikugbe amọfa mai.—Jọn 13:15.

Ọ rẹ Whẹtiẹ Ahwo h’Oma

3, 4. (a) Didi eware e wariẹ ikuigbe nọ a kere kpahe eva Mak 10:13-16 na họ? (b) Eme Jesu o ru okenọ ilele na a jẹ gwọlọ whaha emaha esese na re a siẹe ba ebru ze?

³ Ahwo a je bigba Jesu. Evaọ unuẹse buobu, ahwo unuikpe sa-sa gbe uyerakpọ sa-sa a jẹ hai bru rie ze ababọ ozọ. Roro kpahe oriruo jọ nọ a kere kpahe eva Mak 10:13-16 na. O via evaọ obọ ekuhọ odibọgba riẹ, okenọ ọ rọ ovao rri Jerusalẹm evaọ orọ urere, re o ti whu uwhu oja.—Mak 10:32-34.

⁴ Roro kpahe oware nọ o via na. Ahwo a jẹ rọ emọ rai ze, kugbe emọfofa, re Jesu ọ ghale ae.b Rekọ ilele na e tẹ jẹ whaha emọ na re a siọ Jesu ba ebru ze. Ẹsejọhọ ilele na a roro nnọ Jesu ọ gwọlọ ukpokpoma emọ evaọ etoke eka ebẹbẹ enana ha. Rekọ a roro thọ. Okenọ Jesu o muẹrohọ oware nọ ilele na i bi ru, eva e were riẹ hẹ. Jesu o se emọ na h’oma, ta nọ: “Jọ emaha esese na i bru omẹ ze; wha whaha ae he.” (Mak 10:14) O te ru oware nọ u dhesẹ uruemu uwowolẹ, onọ o vọ avọ uyoyou. Iyẹrẹ na e ta nọ: “Ọ tẹ wọ ae họ igbama riẹ, rọ abọ kpahe ae, o je guọvunu kẹ ae.” (Mak 10:16) Ozọ u mu emọ na ha nọ Jesu ọ wọ ae fihọ abọ ẹruọsa riẹ.

5. Eme ikuigbe nọ e rọ Mak 10:13-16 na e ta k’omai kpahe oghẹrẹ ohwo nọ Jesu ọ jọ?

⁵ Ikuigbe ekpẹkpẹe eyena e ta eme buobu k’omai kpahe oghẹrẹ ohwo nọ Jesu ọ jọ. Muẹrohọ nnọ ahwo a jẹ rue riẹ dhẹ hẹ. Dede nọ ọ jọ ọkwa okpehru vẹre evaọ obọ odhiwu, o je guegue hayo rri ahwo-akpọ nọ e gba ha kuẹku hu. (Jọn 17:5) Kọ u gbe gbunu inọ makọ emaha dede a jẹ dhẹ gbalọ iẹe? Evaọ uzẹme na a rẹ sae dhẹ wariẹ ohwo nọ ovao riẹ ọ rẹ ghariẹ hẹ hẹ, ọnọ ọ rẹ hwẹ ha! Ahwo unuikpe kpobi a jẹ dhẹ wariẹ Jesu họ keme a riẹ nọ ọ rọ ohwo ọsasa, ọrọ ẹruọsa, yọ a wo imuẹro nọ o ti gbolo ovao kẹ ae he.

6. Ẹvẹ ekpako a re ru nọ a gbẹ rọ rue rai dhẹ hẹ?

⁶ Ma te roro kpahe ikuigbe nana, ma rẹ sae nọ oma mai nọ, ‘Kọ me wo iroro Kristi? Kọ ahwo a rẹ ruẹ omẹ dhẹ?’ Evaọ oke ẹbẹbẹ nana, igodẹ Ọghẹnẹ a gwọlọ ithuru-igodẹ nọ e rẹ whẹtiẹ ahwo h’oma, ahwo nọ a wọhọ “oria nọ u sioma no ofou.” (Aizaya 32:1, 2; 2 Timoti 3:1) Whai ekpako ukoko, a te wo isiuru ewhẹwhẹtiẹ kẹ inievo rai jẹ be dhogbo rai, a te ruẹ ọdawẹ rai. A te jọ ovao rai rue riẹ, jọ edo urru rai yoi, jẹ jọ uruemu uwowou rai rue riẹ. Uvi omosasọ gbe ọdawẹ otiọye na e rẹ sae lẹliẹ amọfa fievahọ owhai nọ u ti ru ei lọhọ kẹ amọfa, kugbe emaha, re a bru owhai ze. Aye Oleleikristi jọ o dhesẹ oware nọ o lẹliẹ e riẹ f’eva kẹ ọkpako ukoko jọ: “Ọ rọ unu kpotọ avọ ororokẹ ta ẹme kẹ omẹ. Ogbẹrọ ere he, ẹsejọhọ mẹ hae kpahe uvumọ ẹme kẹe he. Ọ lẹliẹ udu kiomẹ vi.”

Ororokẹ Rọkẹ Amọfa

7. (a) Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ nọ o wo ororokẹ kẹ amọfa? (b) Eme ọ soriẹ ze nọ Jesu o je rovie aro ọzae jọ nọ o tuaro ẹmẹrera?

⁷ Jesu o wo ororokẹ. O je muẹroh’otọ kẹ iroro amọfa. Tubẹ ẹruẹ ọvo nọ ọ ruẹ ahwo nọ a be ruẹ uye o rẹ wọe re ọ gwọlọ fiobọhọ. (Matiu 14:14) O wo ororokẹ rọkẹ ọnyaba gbe ẹgwọlọ amọfa re. (Jọn 16:12) Okejọ o jariẹ nọ ahwo a rehọ ọzae otuaro bru ei ze jẹ lẹ Jesu re o siwi ei. Jesu o rovie aro ọzae na, rekọ ẹmẹrera o ro ru ei. Ọzae na ọ kake ruẹ ahwo ẹvẹvo—“wọhọ ire, nọ [e be] nya.” Kẹsena Jesu o te rovie aro riẹ vevẹ. Eme jabọ o je siwi ọzae na ẹmẹrera? Fikiọ re u fiobọhọ kẹ ohwo na nọ ebi ọ reria oma no na rehọ ẹmẹrera nwene kpohọ eguegue idudhe ọrọ ẹruẹ elo ọre gbe akpọ ekwakwa ibuobu na.—Mak 8:22-26.

8, 9. (a) Eme ọ via okenọ Jesu avọ ilele riẹ a nwane ruọ ẹkwotọ Dẹkapọlis no? (b) Dhesẹ epanọ Jesu o ro siwi ọzae odiezọ na.

⁸ Je roro kpahe oware jọ nọ o via nọ Ọnyavrẹ 32 C.E. na ọ vrẹ no. Jesu avọ ilele riẹ a ruọ ẹkwotọ Dẹkapọlis, ofẹ ovatha-ọre Abade Galili. U kri hi ogbotu obuobu a tẹ rue rai a jẹ rehọ ahwo buobu nọ e be mọ gbe enọ e ko ze re Jesu o siwi ai. (Matiu 15:29, 30) O rọ isiuru inọ, Jesu ọ salọ ọzae jọ kẹ edhesẹkẹ ororokẹ obọdẹ. Mak, okere Usiuwoma na, ọnọ ọye ọvo o kere iku na, ọ niyẹrẹ oware nọ o via.—Mak 7:31-35.

⁹ Ọzae na o diezọ yọ ẹmeọta riẹ udugaga. Ẹsejọhọ Jesu o muẹrohọ eguegue gbe omovuọ ọzae na. Jesu o te ru oware ọthobọ jọ. Ọ rehọ ọzae na ruọ akotọ, no ogbotu na no, kpohọ imivu. Jesu ọ tẹ rehọ abọ ta kẹ ọzae na oware nọ ọ gwọlọ ru. Ọ “rehọ uziobọ fihọ ezọ riẹ, o te [nwoeya] ro te ẹrọo riẹ.” (Mak 7:33) Kẹsena Jesu o te rri odhiwu o te kuẹwẹ olẹ. Owojẹ nana o rẹ ta kẹ ọzae na nọ, ‘Oware nọ mẹ gwọlọ ru kẹ owhẹ na u no ogaga Ọghẹnẹ ze.’ Ukuhọ riẹ, Jesu ọ tẹ ta nọ: “Wha rovie.” (Mak 7:34) Koyehọ ezọ ọzae na i rovie, o te je mu ẹme họ ẹta ziezi.

10, 11. Ẹvẹ ma re ro dhesẹ ororokẹ kẹ iroro amọfa evaọ ukoko na? evaọ uviuwou na?

¹⁰ Ẹvẹ ororokẹ nọ Jesu o wo kẹ amọfa o rro te! O re muẹrohọ iroro rai, yọ ororokẹ nana o rẹ wọe thọ iroro rai. Wọhọ Ileleikristi, u re woma re ma bọ je dhesẹ iroro Kristi evaọ abọ nana. Ebaibol na ọ hrẹ omai nọ: “Whai kpobi a jọ iroro evo, ohwo o weri kẹ ohwo, wha you rọ inievo, wha wo ohrọ avọ udu udhedhẹ.” (1 Pita 3:8) Onana o gwọlọ mi omai nọ ma rẹ t’eme je ru eware nọ i re dhesẹ ororokẹ kẹ amọfa.

¹¹ Evaọ ukoko na, ma rẹ sai roro kpahe iroro amọfa ẹkwoma ọghọ nọ ma rẹ kẹ ae, ru ai epanọ ma gwọlọ nọ a re ru omai. (Matiu 7:12) Onana u re kugbe oma nọ ma rẹ yọrọ kpahe oware nọ ma rẹ ta gbe oghẹrẹ nọ ma rẹ rọ tae. (Ahwo Kọlọsi 4:6) Kareghẹhọ nnọ ‘eme izuehọ i re duwu wọhọ ọgbọdọ.’ (Itẹ 12:18) Kọ ẹvẹ evaọ uviuwou na? Ọzae avọ aye nọ i ghine you ohwohwo a re muẹroh’otọ kẹ iroro ohwohwo. (Ahwo Ẹfẹsọs 5:33) A rẹ whaha eme edo, ohwo ọfuọ ẹsikpobi, gbe eme nọ e rẹ raha ohwo—nọ e rẹ wha edada se ohwo. Emọ i wo iroro re, yọ eyewọ iyoyou a re roro kpahe enana. Okenọ ọkpọvio o te fo, eyewọ itieye na e rẹ kẹe evaọ edhere nọ ọ rẹ wha adhẹẹ se ọghọ emọ rai jẹ whaha ae omovuọ nọ u fo ho.c (Ahwo Kọlọsi 3:21) Ma tẹ rọ enẹ dhesẹ ororokẹ kẹ amọfa, ma bi dhesẹ nọ ma wo iroro Kristi.

Unevaze ọ Evaifihọ Amọfa

12. Didi emamọ eriwo owowa Jesu o wo kpahe ilele riẹ?

¹² Jesu o wo emamọ eriwo owowa kpahe ilele riẹ. Ọ riẹ ziezi nọ a gba ha. Ẹhẹ, ọ riẹ oware nọ o rọ idu ohwo-akpọ. (Jọn 2:24, 25) Makọ ere, orọnikọ sebaẹgba rai ọ tẹrovi hi rekọ ekwakwa iwoma rai. Ọ tẹ jẹ ruẹ ewoma nọ ọ rọ oma ezae enana nọ Jihova o si ze bru oma riẹ na. (Jọn 6:44) Eriwo owoma nọ Jesu o wo kpahe ilele riẹ o dhesẹ oma via evaọ edhere nọ o ro yeri kugbe ai. O dhesẹ nnọ o fievahọ ae.

13. Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ nọ o fievahọ ilele riẹ?

¹³ Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ evaifihọ ọyena? Okenọ o ro no otọakpọ na, ọ kẹ ilele riẹ nọ a wholo owha-iruo ulogbo. Ọ kẹ rai owha-iruo ẹruọsa ekwakwa akpọ-soso ọrọ Uvie riẹ. (Matiu 25:14, 15; Luk 12:42-44) Evaọ etoke odibọgba riẹ, ọ rọ idhere sa-sa dhesẹ nọ o fievahọ ae. Okenọ ọ rehọ edhere igbunu ru emu buobu re ọ rọ ko ogbotu na, ọ kẹ ilele riẹ owha-iruo ẹghale emuore na.—Matiu 14:15-21; 15:32-37.

14. Ẹvẹ whọ rẹ sai dhesẹ ikuigbe nọ a kere fihọ Mak 4:35-41 na kpẹkpẹe?

¹⁴ Je roro kpahe ikuigbe nọ a kere fihọ Mak 4:35-41 na. Evaọ oke onana Jesu avọ ilele riẹ a le okọ họ a te bi kpohọ ofẹ ovatha-ọre fa Abade Galili vrẹ. Nọ a nwani lehọ no, Jesu o te kiẹzẹ emu okọ na ọ tẹ wezẹ no. Rekọ u kri hi, “ofou ologbo jọ o te fou.” Oghẹrẹ ẹkporo itieye na e rẹ via ẹsikpobi evaọ Abade Galili na. Fiki oghẹrẹ nọ u kpotọ te (ọ rehọ imita 213 kpotọ vrẹ usi abade), ofou na ọ dina ruọruọ vrẹ ekẹloma riẹ, fikiere onana o rẹ wha ẹvohẹ ze. Fiba onana, ofou ọgaga o re fou no Ukiekpotọ Jọdan no Ugbehru Hẹmọn ze, onọ o rọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre. Ame na ọ tẹ dina fọ no omojọ, ẹkporo o ve fi ze. Roro kpahe onana: Ababọ avro Jesu ọ riẹ kpahe ẹkporo nana, keme evaọ Galili a jọ yọrọ iẹe. Ghele na, ọ wezẹ vrẹ, o fievahọ ona ilele riẹ, ejọ rai nọ e rọ ikuori.—Matiu 4:18, 19.

15. Ẹvẹ ma sae rọ raro kele unevaze Jesu nọ o ro fievahọ ilele riẹ?

¹⁵ Kọ ma rẹ sae raro kele unevaze Jesu nọ o ro fievahọ ilele riẹ? O rẹ jọ bẹbẹ kẹ otujọ re a siobọ n’iruo kẹ amọfa. A rẹ gwọlọ jọ emuo-okọ ẹsikpobi, wọhọ odẹme. A rẹ sai roro nọ, ‘Mẹ tẹ gwọlọ nọ eware e nya kpọvi, mẹ ọvo o re ru ei!’ Rekọ otẹrọnọ mai ọvo ma re ru eware kpobi, koyehọ ma ti kpe oma mai no jẹ rọ eware nọ i fo ho gbabọ kẹ uviuwou mai. U te no ere no, nọ ma gbe dhe iruo nọ i fo kẹ amọfa ha, yọ ma be whaha ae eriariẹ gbe ewuhrẹ nọ o fo. O rẹ jọ oware areghẹ re ma fievahọ amọfa, siobọno iruo kẹ ae. U re woma re ma nọ oma mai ziezi nọ, ‘Kọ me wo iroro Kristi evaọ abọ nana? Kọ mẹ be rọ unevaze dhe iruo jọ kẹ amọfa, fievahọ ae nnọ a ti ru uthoma rai?’

O Fievahọ Ilele Riẹ

16, 17. Evaọ aso urere uzuazọ otọakpọ riẹ, didi imuẹro Jesu ọ kẹ ikọ riẹ, dede nọ ọ riẹ nọ a te dhẹ se iẹe ba?

¹⁶ Jesu o dhesẹ nọ ọ rọ emamọ ẹro rri ilele riẹ evaọ obọdẹ edhere ọfa. Ọ ja rae riẹ nọ o fievahọ ae. Onana u dhesẹ oma via vevẹ evaọ eme imuẹro nọ ọ ta kẹ ikọ riẹ evaọ aso urere uzuazọ otọakpọ riẹ. Muẹrohọ oware nọ o via.

¹⁷ O jọ owọwọ nọ o vọ avọ iruo kẹ Jesu. Ọ kẹ ikọ riẹ obọdẹ uwuhrẹ evaọ omarokpotọ ẹkwoma ẹwezẹ awọ rai. Kẹsena, ọ tẹ rehọ emu owọwọ na mu onọ o te jọ ekareghẹhọ uwhu riẹ. Kẹsena, ikọ na a te kieruọ avro ọgaga jọ kpahe ohwo nọ ọ mae rro. Avọ odiri, Jesu ọ gbọku ai hi rekọ o lele ai jiroro. Ọ ta kẹ ae oware nọ o rọ obaro: “Whai kpobi a ti zoruẹ aso ọnana fiki mẹ; keme a kere nọ, ‘Mẹ rẹ te tehe othuruigodẹ, igodẹ uthuru na e vẹ te vaha abọ.’ ” (Matiu 26:31; Zekaraya 13:7) Ọ riẹ nọ egbẹnyusu ekpekpe riẹ kpobi a te dhẹ siẹe ba evaọ etoke ẹgwọlọ riẹ. Ghele na, o brukpe ae he. Ukpoye, ọ ta kẹ ae nọ: “Rekọ nọ a kpare omẹ no, mẹ rẹ te kake rehọ owhai kpohọ obọ Galili.” (Matiu 26:32) Ẹhẹ, ọ kẹ rai imuẹro nnọ dede nọ a ti gbabọ kẹe, o ti gbabọkẹ ae he. Okenọ ọ tẹ ruẹ uye vrẹ no, ọ te wariẹ rue rai.

18. Evaọ Galili, didi uwou ogbẹgbẹdẹ Jesu o vi ilele riẹ, kọ ẹvẹ ikọ na a rọ wha e haro?

¹⁸ Jesu o koko ẹme riẹ. Uwhremu na, evaọ Galili, Jesu nọ ọ kparoma ze no na ọ tẹ roma via kẹ ikọ ẹrọwọ 11 riẹ, enọ i kokohọ kugbe amọfa buobu. (Matiu 28:16, 17; 1 Ahwo Kọrint 15:6) Jesu ọ tẹ jọ obei vi ai uwou ulogbo: “Fikiere wha ru ilele ahwo erẹwho na kpobi, wha họ ae ame evaọ odẹ Ọsẹ gbe Ọmọ gbe ẹzi ọfuafo, wha wuhrẹ ai re a koko eware kpobi nọ me je kẹ owhai. Yọ, rri! Mẹ rọ gbe owhai evaọ edẹ na kpobi rite ekuhọ eyero eware na.” (Matiu 28:19, 20, NW ) Obe ọ Iruẹru o k’omai imuẹro ivevẹ inọ ikọ na a lele uwou nọ a vi rai na. A rọ ẹrọwọ wha iruo usiuwoma ota na haro evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na.—Iruẹru 2:41, 42; 4:33; 5:27-32.

19. Eme owojẹ Jesu evaọ okenọ ọ kparoma no u wuhrẹ omai kpahe iroro Kristi?

¹⁹ Eme ikuigbe ivevẹ nana i wuhrẹ omai kpahe iroro Kristi? Jesu ọ ruẹ abọ oyoma ikọ riẹ no, ghele na, o ‘you rai te urere.’ (Jọn 13:1) Makọ sebaẹgba rai, ọ ja rae riẹ nnọ o fievahọ ae. Muẹrohọ nnọ orọnikọ Jesu o fievahọ ae kufiẹ hẹ. Eva gbe ẹrọwọ nọ o fihọ ae e bọ rai ga re a jọ udu rai tae mu re a wha iruo nọ ọ kẹ rai na h’aro.

20, 21. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ emamọ eriwo ọrọ ibe enọ e rọwo?

²⁰ Ẹvẹ ma rẹ sai ro dhesẹ iroro Kristi evaọ abọ nana? Who wo ekpere ẹro kpahe ibe enọ e rọwo ho. Who te wo ekpere ẹro kpahe ae, eme gbe owojẹ ra i re dhesẹ iẹe via. (Luk 6:45) Rekọ, Ebaibol na ọ ta k’omai nọ uyoyou o rẹ “rọwo eware kpobi.” (1 Ahwo Kọrint 13:7) Uyoyou u re rẹro ewoma, orọnikọ eyoma ha. O rẹ bọga ukpenọ o rẹ tahaku. Ahwo a rẹ mae j’owọ okenọ who te you rai jẹ kẹ ae uduotahawọ vi okenọ whọ tẹ gbọku ai. Ma rẹ sae bọ jẹ tuduhọ amọfa ẹkwoma eva nọ ma re fihọ ai. (1 Ahwo Tẹsalonika 5:11) Otẹrọnọ, wọhọ Kristi, ma rọ emamọ ẹro rri inievo mai, ma re yeri kugbe ai evaọ edhere nọ ọ rẹ bọ ae ga jẹ lẹliẹ ai ru uthoma rai.

²¹ Ewo gbe edhesẹ iroro Kristi o gwọlọ vi aruorokele eware jọ nọ Jesu o ru ọvo. Wọhọ epanọ ma jọ uzoẹme nọ o vrẹ dhesẹ na, ma tẹ gwọlọ ru wọhọ Jesu, ma rẹ kaki wuhrẹ re ma rri eware wọhọ epanọ o re rri rae. Ikere Usiuwoma na i fiobọhọ k’omai ruẹ abọfa uruemu riẹ, iroro gbe ọdawẹ riẹ kpahe iruo nọ a rọ kẹe, wọhọ epanọ uzoẹme n’otha u ti dhesẹ na.

[Oruvẹ-obotọ]

Kọ Oma O Rẹ Wọ Owhẹ Ru Wọhọ Jesu?

“Ọ nyaze ọ tẹ ruẹ otu obuobu, ohrọ rai o tẹ riẹ e, epanọ a wọhọ igodẹ nọ i wo othuru hu; o te mu ai eware ibuobu họ ewuhrẹ.”—MAK 6:34.

1. Fikieme u gbe gbunu hu inọ ahwo a wo ekwakwa isiuru?

NO ANWAE ze ahwo buobu a dhesẹ ekwakwa isiuru no. O rẹ sai gbe owhẹ unu hu. Jihova Ọghẹnẹ o wo je bi dhesẹ uyoyou, ẹwo, ọghoruo, gbe ekwakwa efa nọ e rẹ were omai. A ma ahwo-akpọ evaọ uwoho Ọghẹnẹ. Agbẹta nọ ahwo buobu a je dhesẹ umuo uyoyou, ẹwo, ohrọ, gbe ekwakwa Ọghẹnẹ efa na, nwane wọhọ epanọ ibuobu a rẹ rọ uruemu rai dhesẹ nọ a wo iroro-oziẹbro na. (Emuhọ 1:26; Ahwo Rom 2:14, 15) Rekọ uzẹme o rrọ inọ ahwo jọ a re dhesẹ ekwakwa enana vẹrẹ vi amọfa.

2. Iruo iwoma jọ vẹ ahwo a re ru, nọ a sai ro roro nnọ a be raro kele Kristi?

² Ẹsejọhọ whọ riẹ kpahe ezae gbe eyae nọ e rẹ dhogbo bru enọ e be mọ, riohrọ enọ e ko, hayo fiobọhọ kẹ iyogbere. Je roro kpahe ahwo nọ ohrọ o rẹ wọ re a rehọ izuazọ rai ruiruo evaọ ewho emoti hayo iwou nọ a rẹ jọ sẹro emọ nọ i wo esẹ gbe ini hi, enọ i re fiobọhọ evaọ ẹsipito, hayo enọ e rẹ daoma fiobọhọ kẹ ahwo nọ a wo iwou hu hayo enọ e be dhohrẹ ẹmo. Ẹsejọhọ ejọ rai a roro nọ a be raro kele Jesu, ọnọ o fi oriruo h’otọ kẹ Ileleikristi. Ma jọ ikere Usiuwoma na se nnọ Kristi o siwi enọ e jẹ mọ jẹ ko enọ ohọo u je kpe. (Mak 1:34; 8:1-9; Luk 4:40) Uyoyou, ọdawẹ, gbe ohrọ nọ Jesu o dhesẹ yọ idhesẹvia ọrọ “iroro Kristi,” ọnọ ọyomariẹ ọ jẹ raro kele Ọsẹ obọ odhiwu riẹ.—1 Ahwo Kọrint 2:16.

3. Ma tẹ gwọlọ wo eriwo owowa ọrọ iruo iwoma Jesu, eme u fo nọ ma re roro kpahe?

³ Kọ who muẹrohọ nnọ nẹnẹ ibuobu enọ uyoyou gbe ohrọ Jesu u duobọte a bi rri abọ ologbo jọ ọrọ iroro Kristi vo? Ma sae riẹ kpahe onana viere ẹkwoma oma nọ ma re ro totọ roro kpahe Mak uzou avọ 6. Ma jọ etẹe se nnọ ahwo a rehọ enọ e be mọ bru Jesu ze re o siwi ai. Evaọ eme nọ e wariẹ e riẹ họ, ma te je wuhrẹ nnọ okenọ ọ ruẹ nnọ ohọo u bi kpe idu ahwo buobu nọ i bru rie ze, Jesu ọ tẹ rehọ edhere igbunu ko ae. (Mak 6:35-44, 54-56) Esiwo enọ e be mọ gbe ẹkuọ enọ ohọo u bi kpe yọ odhesẹvia obọdẹ ọrọ ohrọ uyoyou, rekọ abọ nana ọvo Jesu ọ mai ro fiobọhọ kẹ amọfa? Kọ ẹvẹ ma sae rọ raro kele oriruo ọgbagba riẹ ọrọ uyoyou, ẹwo, gbe ohrọ viere, nwane wọhọ epanọ ọ raro kele Jihova na?

Oma O Wọ Riẹ re Ọ j’Owọ kẹ Ẹgwọlọ Abọ-Ẹzi

4. Eme ọ via evaọ iku nọ a gbe fihọ Mak 6:30-34 na?

⁴ Jesu ọ riohrọ enọ e wariẹ e riẹ họ maero fiki ẹgwọlọ abọ-ẹzi rai. Ẹgwọlọ ọyena ọ mai wuzou kẹe, vi ẹgwọlọ iwo. Roro kpahe iku nọ e rọ Mak 6:30-34 na. Iku nọ a kere fihọ etẹe na e via evaọ unueri Abade Galili, kẹle oke Ọnyavrẹ evaọ 32 C.E. Oma u je mu ikọ na, yọ orọnikọ gheghe he. Nọ a ta usiuwoma kpohọ eria buobu kpozi no, a te bru Jesu ze, avọ oma nọ u bi mu ai re a gbiku eware nọ a nyaku. Rekọ, ogbotu o te koko họ. Ahwo na a bu te epanọ Jesu avọ ikọ riẹ a jẹ sae rọ re emu hayo serihọ họ. Jesu ọ ta kẹ ikọ na nọ: “Whai oma rai wha nyaze ma kpo oria nọ ohwo ọ rọ họ ma je serihọ omojọ.” (Mak 6:31) Nọ a ruọ okọ, kẹle Kapaniọm, a te bi kpohọ oria ọfọfọ jọ evaọ abọ obei ọ Abade Galili na. Rekọ ogbotu na a tẹ dhẹ orọ okpa, a tẹ kake rọ okọ na te obei. Eme Jesu o re ru? Kọ ọ dheva nnọ ahwo na a bi kpokpo iei? Vievie!

5. Ẹvẹ Jesu o rri ogbotu nọ o bru rie ze na, kọ didi owọ ọ jẹ?

⁵ Nọ Jesu ọ ruẹ idu ahwo buobu nana, kugbe enọ e be mọ, nọ e be rehọ okpakpa hẹrẹ iẹe, u te rie udu. (Matiu 14:14; Mak 6:44) Tẹrovi oware nọ o wha ohrọ Jesu ze gbe owọ nọ ọ jẹ, Mak o kere nọ: “Ọ nyaze ọ tẹ ruẹ otu obuobu, ohrọ rai o tẹ riẹ e, epanọ a wọhọ igodẹ nọ i wo othuru hu; o te mu ai eware ibuobu họ ewuhrẹ.” (Mak 6:34) Orọnikọ ogbotu ahwo na gheghe ọvo Jesu ọ ruẹ hẹ. Ọ ruẹ ahwo na nọ a wo ẹgwọlọ abọ-ẹzi. A wọhọ igodẹ nọ i bi ghoro, enọ i wo othuru-igodẹ nọ o bi su ai kpohọ ẹbe ọrọrọ hayo nọ ọ rẹ thọ ae he. Jesu ọ riẹ nọ isu egagọ eva iyoma na, enọ e hae jọ ithuru-igodẹ ẹruọsa, a bi gbolo ovao kẹ ahwo na je bi gbabọkẹ ẹgwọlọ abọ-ẹzi rai. (Izikiẹl 34:2-4; Jọn 7:47-49) Oghẹrẹ nọ Jesu o ti yeri kugbe ai o te jọ oghẹrẹsa, ru ewoma nọ ọ mae rro kpobi kẹ ae. O te mu ai họ ewuhrẹ kpahe Uvie Ọghẹnẹ.

6, 7. (a) Oware vẹ ikere Usiuwoma na e kaki dhesẹ wọhọ owọ nọ Jesu ọ jẹ kẹ ẹgwọlọ ahwo na? (b) Eme ọ wọ Jesu ta usiuwoma je wuhrẹ?

⁶ Muẹrohọ epanọ oria ofa jọ u dhesẹ othotha nọ eware na e rọ via. Luk o kere onana, ọnọ ọ jọ ọbo je wo isiuru gaga kpahe omokpokpọ amọfa. “Itu ibuobu na . . . a tẹ rọ kpahe [Jesu]; o te dede ae rehọ, ọ tẹ ta ẹme uvie Ọghẹnẹ kẹ ae, o te siwi enọ e guọlọ usiwo.” (Luk 9:11, ẹjẹlẹ ibiẹme na ọmai; Ahwo Kọlọsi 4:14) Dede nọ o rẹ jọ ere ẹsikpobi kpahe oware igbunu hu, evaọ onana, didi oware ikere ọ Luk nọ a kẹ ẹgba na o kake fodẹ? Inọ Jesu o wuhrẹ ahwo na.

⁷ Onana o ghinẹ rọwo kugbe eme nọ e rọ Mak 6:34. Owọ oyena u dhesẹ vevẹ epanọ oma o rọ wọ Jesu dhesẹ ohrọ riẹ. O wuhrẹ ahwo na, j’owọ kẹ ẹgwọlọ abọ-ẹzi rai. Okejọ evaọ emuhọ odibọgba riẹ, Jesu ọ ta nọ: “Mẹ rẹ vuẹovuẹ usiuwoma uvie Ọghẹnẹ [kẹ] ewho efa re; keme fiki onana a je vi omẹ ze.” (Luk 4:43) Ghele na, o rẹ jọ thọthọ ma te roro nọ Jesu o je whowho ovuẹ Uvie na fikinọ o rọ owha-iruo kẹe gheghe, epaọ ẹsenọ o wo uruemu ọ thakpinọ ọ ta usiuwoma na no. Ijo, ohrọ uyoyou nọ o wo kẹ ahwo na oye o wọ riẹ ta usiuwoma kẹ ae. Obọdẹ ewoma nọ Jesu o re ru kpobi—tubẹ rọkẹ enọ e be mọ, enọ idhivẹri e rọ oma, iyogbere, hayo enọ ohọo u bi kpe—họ re o fiobọhọ kẹ ae riẹ, rọwo, je you uzẹme kpahe Uvie Ọghẹnẹ. Uzẹme oyena u wuzou gaga fiki abọ nọ Uvie na u wo evaọ ẹkpare kpehru esuo Jihova gbe ẹrọze eghale ebẹdẹ bẹdẹ kẹ ahwo-akpọ.

8. Ẹvẹ Jesu o rri iruo usiuwoma ota gbe ewuhrẹ riẹ?

⁸ Ẹta usiuwoma ọwhọ kpahe Uvie na nọ Jesu ọ ta họ ugogo ẹjiroro nọ ọ rọ ziọ otọakpọ. Kẹle ekuhọ odibọgba otọakpọ riẹ, Jesu ọ ta kẹ Pailet nọ: “Whọ ta nọ mẹ ovie. Fiki onana a je yẹ omẹ, fiki onana mẹ jẹ ze eva akpọ na, re me se isẹi kẹ uzẹme. Kohwo kohwo nọ ọrọ ọ rọ uzẹme, o re yo uru mẹ.” (Jọn 18:37) Ma jọ izoẹme ivẹ nọ i kpemu no na muẹrohọ no inọ Jesu yọ ohwo ọdawẹ—ọrọ ẹruọsa, ọnọ ọ rẹ whẹtiẹ ahwo h’oma, ọrọ ororokẹ, ọrọ evaifihọ, maero, avọ uyoyou. U fo re ma rri abọ uruemu riẹ nana ghaghae ma tẹ gwọlọ riẹ kpahe iroro Kristi. U wuzou re ma vuhumu nnọ iroro Kristi u kugbe iruo usiuwoma ota gbe ewuhrẹ nọ o fihọ oria ọsosuọ.

Ọ Tuduhọ Amọfa Awọ re A Se Isẹri

9. Amono a rẹ rọ usiuwoma ota gbe ewuhrẹ rọ k’aro?

⁹ Orọnikọ Jesu ọvo o gwọlọ nọ o re fi iruo usiuwoma ota gbe ewuhrẹ na họ oria ọsosuọ họ, wọhọ odhesẹvia uyoyou gbe ohrọ. Ọ tuduhọ ilele riẹ awọ re a raro kele ẹjiroro riẹ, eware nọ ọ rọ k’aro, gbe oghẹrẹ owọ nọ ọ jẹ. Wọhọ oriruo, nọ Jesu ọ salọ ikọ 12 riẹ no, eme a re ti ru? Mak 3:14, 15 o ta k’omai nọ: “Ọ tẹ rehọ ikpogbivẹ mu re avọ [ae] a gbẹ jọ, re o vi ai nyawa evuẹ ovuẹ, gbe re a wo udu nọ a re ro le izi-igbegbe no.” (Ẹjẹlẹ ibieme na ọmai.) Kọ whọ ruẹ oware nọ ikọ na a te rọ k’aro?

10, 11. (a) Okenọ o je vi ikọ riẹ ruọ otafe, eme Jesu ọ ta kẹ ae nọ a ru? (b) Okenọ o je vi ikọ na vrẹ, eme ọ rọ karo?

¹⁰ U kri hi, Jesu ọ tẹ kẹ 12 na udu re a siwi amọfa je le izi igbegbe no. (Matiu 10:1; Luk 9:1) O te vi ai kpohọ usiuwoma ota bru “igodẹ uwou Izrẹl nọ i vru.” Re a ru eme? Jesu ọ ta kẹ ae nọ: “Wha te nya, wha hẹ vuẹ nọ, ‘Uvie odhiwu o kẹle ino.’ Wha siwi ahwo nọ e be mọ, wha kpare enọ i whu no, wha fuọ enọ e be mọ oti, wha le izi-iyoma no.” (Matiu 10:5-8; Luk 9:2) Eme a ghine ru? “Fikiere a tẹ nya [1] evuẹovuẹ re ahwo a kuevariẹriẹ. [2] A te le izi-igbegbe no ibuobu, ahwo buobu nọ a jẹ mọ a tẹ rehọ ewhri wholo ai a je siwi ai.”—Mak 6:12, 13.

¹¹ Nọ o rọnọ a jọ eria buobu kake fodẹ ewuhrẹ hẹ na, kọ ẹnya lele othotha eware obehru na hayo ẹjiroro nọ ọ riẹ ọ thọ? (Luk 10:1-9) Whaọ, ma rẹ sai rri unuẹse nọ a rọ kake fodẹ ewuhrẹ vi esiwo ahwo vo ho. Roro kpahe eme nọ e wariẹ onana họ na. Taure o te ti vi 12 na vrẹ, uyero ogbotu na u duobọte Jesu no. Ma se nọ: “Jesu ọ tẹ jẹ nya ewho gbe iwhre kpobi wariẹ, je wuhrẹ eva iwou-egagọ rai jẹ vuẹ ovuẹ usiuwoma uvie na, je siwi eghẹrẹ eyao gbe oghẹrẹ emo kpobi. Rekọ nọ ọ ruẹ otu obuobu na, ohrọ rai o tẹ riẹ e, epanọ a rọ oyoya, a tẹ jẹ vaha wọhọ igodẹ nọ i wo othuru hu. Kẹsena ọ tẹ ta kẹ ilele riẹ nọ, ‘Ivuẹvu na i ghine bu, rekọ iruiruo e rẹ [kakao]. Fikiere wha lẹ Olori ivuẹvu na re o vi iruiruo kpobọ ivuẹvu riẹ.’ ”—Matiu 9:35-38.

12. Ẹjiroro ọfa vẹ iruo eware igbunu Jesu gbe erọ ikọ na i ru gba?

¹² Fikinọ a jọ kugbei, iroro Kristi na jọ e daruọ ikọ na oma. A sai vuhumu nnọ uvi uyoyou gbe ohrọ nọ a re wo kẹ ahwo u kugbe usiuwoma ota gbe ewuhrẹ kpahe Uvie na—oyena yọ abọ ologbo ọrọ iruo ezi rai. Evaọ abọ ọyena, iruo ezi erọ abọ-iwo, wọhọ esiwo enọ e be mọ, u ru vi obufihọ kẹ enọ i wo ẹgwọlọ. Wọhọ epanọ whọ riẹ, esiwo ogbunu gbe emuore nọ a rọ edhere igbunu kẹ o rẹ sai si ahwo jọ urru. (Matiu 4:24, 25; 8:16; 9:32, 33; 14:35, 36; Jọn 6:26) Rekọ rro vi obufihọ abọ-iwo rai, iruo eyena e wọ enọ e rọ ẹro ruẹ ae vuhumu nnọ Jesu yọ Ọmọ Ọghẹnẹ gbe “ọruẹaro” ọnọ Mosis ọ ruẹaro kpahe na.—Jọn 6:14; Iziewariẹ 18:15.

13. Didi abọ ologbo eruẹaruẹ nọ e rọ Iziewariẹ 18:18 u fiẹgba họ kpahe “ọruẹaro” nọ ọ be tha na?

¹³ Fikieme o jẹ r’oja nnọ Jesu họ “ọruẹaro” na? Whaọ, iruo obọdẹ vẹ a ruẹaro riẹ kpahe kẹ ohwo nana? Kọ a te riẹ “ọruẹaro” na fiki esiwo igbunu riẹ hayo ohrọ nọ ọ rọ rehọ emuore ko enọ ohọo u bi kpe? Iziewariẹ 18:18 o ruẹaro nọ: “Mẹ rẹ te rehọ ọruẹaro ro muẹ wọhọ owhẹ [Mosis] eva udevie imoni rai; me re ti fi [ẹme] mẹ họ unu riẹ, ọ vẹ te ta kẹ ae epa kpobi nọ me ro je uzi kẹ e.” Fikiere nọ ikọ na a bi wuhrẹ je dhesẹ ororokẹ na, a rẹ sai ku ei họ nnọ iroro Kristi i re dhesẹ oma via re evaọ iruẹru usiuwoma ota gbe ewuhrẹ rai. Oyena họ ewoma nọ ọ mae rro nọ a re ru kẹ ahwo. Ẹkwoma riẹ, enọ e be mọ gbe iyogbere a rẹ sai wo irere ebẹdẹ bẹdẹ, orọnikọ enọ a rẹ ruẹ evaọ edẹ uzuazọ ohwo-akpọ ọvo hayo onọ emuore ẹsiẹvo hayo isiava ọ rẹ kẹ hẹ.—Jọn 6:26-30.

Wo Iroro Kristi na Nẹnẹ

14. Ẹvẹ ewo iroro Kristi u ro w’obọ evaọ usiuwoma ota mai?

¹⁴ Mai ọvuọvo ọ sae ta nọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na ọvo iroro Kristi i w’iruo kẹ hẹ—rọkẹ Jesu gbe ilele ọsosuọ enọ Pọl ukọ na o kere kpahe nọ: “Iroro Kristi e rọ omai eva.” (1 Ahwo Kọrint 2:16) Yọ ma rọwo n’udu ze inọ o gba omai họ re ma ta usiuwoma na je ru ilele. (Matiu 24:14; 28:19, 20) Ghele na, o rọ erere re ma roro kpahe iroro nọ ma bi ro ru iruo yena. O rẹ jọ orọ oware nọ o gba omai họ ọvo ho. Uyoyou kẹ Ọghẹnẹ o rẹ jọ ugogo ẹjiroro nọ ma bi ro w’abọ evaọ odibọgba na, yọ re a ghinẹ jọ wọhọ Jesu u kugbe ohrọ nọ o rẹ wọ omai re ma ta usiuwoma je wuhrẹ.—Matiu 22:37-39.

15. Fikieme ohrọ o jẹ rọ abọ ologbo ọrọ odibọgba ẹgbede mai?

¹⁵ Uzẹme, o lọhọ ẹsikpobi hi re ma riohrọ enọ i wo orọwọ ovona kugbe omai hi, maero okenọ ma tẹ nyaku ababọ osegboja, ẹsiọ, hayo ọwọsuọ. Ghele na, ma te ku uyoyou gbe ohrọ mai kẹ ahwo fiẹ, koyehọ ugogo oware nọ o be wọ omai w’abọ evaọ odibọgba Ileleikristi na ma kufiẹ na. Kọ ẹvẹ ma rẹ rọ bọ ohrọ? Ma rẹ sae daoma rri ahwo epanọ Jesu o rri rai, wọhọ enọ e “rọ oyoya, a tẹ jẹ vaha wọhọ igodẹ nọ i wo othuru hu.” (Matiu 9:36) Kọ oyena u gbe dhesẹ ahwo buobu nẹnẹ? Ithuru-igodẹ egagọ a se rai je tu ai aro no evaọ abọ-ẹzi. Fikiere, a riẹ kpahe uvi ọkpọvio nọ ọ rọ evaọ Ebaibol na ha hayo kpahe iyero Aparadase nọ Uvie Ọghẹnẹ o te rọ ziọ otọakpọ kẹlena. A be rẹriẹ ovao ku ebẹbẹ uzuazọ ekẹdẹ kẹdẹ—kugbe uvuhu, ẹwhọ uviuwou, ẹyao, gbe uwhu—ababọ ewo ẹruore Uvie na. Ma wo oware nọ a gwọlọ: usiuwoma nọ o rẹ kẹ uzuazọ ọrọ Uvie Ọghẹnẹ onọ a ro mu no enẹna evaọ obọ odhiwu!

16. Fikieme ma jẹ gwọlọ ghale usiuwoma na kugbe amọfa?

¹⁶ Fikiere okenọ who te roro kpahe ẹgwọlọ abọ-ẹzi enọ e wariẹ owhẹ họ, kọ udu ra o gbẹ be wọ owhẹ re who ru uthoma ra re whọ ta kẹ ae kpahe ẹjiroro oyoyou Ọghẹnẹ? Ẹhẹ, iruo mai yọ iruo ohrọ. Nọ ma te bi roro kẹ ahwo wọhọ epanọ Jesu o ru, u re dhesẹ oma via evaọ edo urru mai, ẹghariẹ ovao mai, edhere uwuhrẹ mai. Eyena kpobi e rẹ lẹliẹ ovuẹ mai daruọ oma enọ “a ro mu kẹ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ.”—Iruẹru 13:48

17. (a) Idhere vẹ jọ ma sai ro dhesẹ uyoyou gbe ohrọ kẹ amọfa? (b) Fikieme o gbẹ rọ jọ abọvo ho, eruo iruo iwoma hayo abọ owo evaọ odibọgba ẹgbede na?

¹⁷ Uyoyou gbe ohrọ mai u re dhesẹ oma via evaọ edhere uzuazọ mai kpobi. Onana u kugbe ẹwo nọ ma re dhesẹ kẹ enọ u kiekpe, enọ e be mọ, gbe iyogbere—ru uthoma mai re ma ru oma voro ai. O kẹre te omodawọ mai evaọ ẹmeunu gbe iruo re ma sasa enọ iyoyou rai i whu oma. (Luk 7:11-15; Jọn 11:33-35) Ghele na, orọnikọ ma rẹ rọ iruo iwoma mai kpobi nyaba edhesẹ uyoyou, ẹwo, gbe ohrọ oyena ha, wọhọ epanọ enọ i re fiobọhọ kẹ ahwo a re ru na. Oware nọ o mae rọ erere họ edhesẹ ekwakwa Ọghẹnẹ itieye na ẹkwoma omodawọ evaọ iruo usiuwoma ota gbe ewuhrẹ Ileleikristi na. Kareghẹhọ ẹme nọ Jesu ọ ta kpahe isu egagọ ahwo Ju: “Keme wha be hwosa abọvo abọ-akpe ebe egbrọge gbe ibi irovrẹ gbe ibi izuwoaka, wha tẹ siọ eware Uzi, oziẹ-okiẹrẹe, gbe ohrọ gbe orọwọ nọ e mae ro ba; whaọ ufore wha ru enana, rekọ wha hẹ siọ edekọ ba eruo gbe he.” (Matiu 23:23) Jesu o ru ojọ gbabọkẹ ọdekọ họ—rọ eware iwo fiobọhọ kẹ ahwo hayo rọ eme abọ-ẹzi nọ e rẹ kẹ uzuazọ wuhrẹ ai ọvo. Jesu o ru ivẹ na. Ghele na, u re vevẹ inọ iruo ewuhrẹ riẹ ọ rọ karo keme iruo nana e rẹ kẹ obufihọ ebẹdẹ bẹdẹ.—Jọn 20:16.

18. Eme ewuhrẹ mai kpahe iroro Kristi o rẹ wọ omai ru?

¹⁸ Ẹvẹ ma rẹ kẹ uyere te inọ Jihova o dhesẹ iroro Kristi k’omai no! Ẹkwoma ikere Usiuwoma na, ma rẹ riẹ iroro, ọdawẹ, ekwakwa, iruẹru, gbe eware nọ ọzae nọ ọ mae rro nọ ọ rria no na ọ rọ kobaro. Obọ mai o rọ re ma se, roro kpahe, je fi eware nọ Ebaibol na o dhesẹ kpahe Jesu h’iruo. Kareghẹhọ, ma tẹ ghinẹ gwọlọ ru wọhọ Jesu, ma rẹ kaki wuhrẹ re ma roro, wo ọdawẹ, je rri eware epanọ o ru, te utho ẹgba mai wọhọ ahwo-akpọ sebaẹgba. Fikiere joma daoma wo je dhesẹ iroro Kristi. Edhere uzuazọ nọ o woma vi ọnana ọ rọ họ, edhere nọ a re ro yeri kugbe ahwo nọ o woma vi ọnana ọ rọ họ, yọ edhere ọfa nọ mai gbe amọfa a re ro si kẹle ọnọ ọ raro kele gbagba na, Ọghẹnẹ ohrọ mai, Jihova, ọ rọ họ.—2 Ahwo Kọrint 1:3; Ahwo Hibru 1:3.

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 17]