Obe egagọ ovuovo nọ o wọhọ Ebaibol na o rrọ họ. Anwọ ikpe buobu ze na, ma re ruẹ obe nọ o kpọ eriwo ahwo vi wọhọ Ebaibol na ha. Yọ ma re ruẹ obe nọ ahwo a fo jẹ ta eme mukpahe wọhọ Ebaibol na gbe he.

Wọhọ oriruo, egba-eriariẹ buobu a rẹ vro inọ eme nọ e rrọ Ebaibol ọgbọna, i no iko-ebe ọsosuọ nọ a kere eme Ebaibol na fihọ ze he. Prọfẹsọ jọ nọ o wuhrẹ kpahe egagọ sa-sa ọ ta nọ, “Ma sae ta gbiae he inọ eme Ebaibol ọgbọna e rọwokugbe enọ e jọ iko-ebe ọsosuọ oke anwae. Eme nọ e rrọ Ebaibol ọgbọna e gba wọhọ erọ ọsosuọ na ha, keme ikpe buobu gbidi gbidi e ruemu no taure a te ti kere Ebaibol ọgbọna, fikiere eme rai i wo ohẹriẹ gaga evaọ idhere buobu.”

Amọfa jọ a rẹ ta nọ eme Ebaibol na e gba ha fiki oghẹrẹ egagọ nọ a rrọ. Wọhọ oriruo, fikinọ uviuwou Faizal yọ Ileleikristi hi, a wuhrẹ Faizal inọ Ebaibol na yọ emamọ obe, rekọ a nwene eme riẹ gaga no. Faizal ọ ta nọ, “Me re viẹro ku ahwo nọ a gwọlọ ta ẹme kẹ omẹ kpahe Ebaibol na, keme mẹ riẹ nọ Ebaibol nọ a wo na ọ gba ha, a nwene eme riẹ no.”

Te a nwene eme Ebaibol na te a nwene rai hi, kọ u muẹme? Dai roro kpahe enọ nana: Kọ whọ sai fievahọ eyaa Ebaibol na kpahe obaro otẹrọnọ whọ riẹ nọ eyaa eyena e rrọ iko-ebe ọsosuọ nọ a kaki kere eme Ebaibol na fihọ họ? (Ahwo Rom 15:4) Whọ tẹ gwọlọ jiroro kpahe oghẹrẹ iruo nọ who re ru, uviuwou ra, hayo egagọ nọ whọ rẹ jọ, kọ whọ sae rehọ izi Ebaibol jiroro na otẹrọnọ whọ riẹ nọ eme Ebaibol ọgbọna e gba ha?

Dede nọ ebe ọsosuọ kpobi nọ a kaki kere eme Ebaibol na fihọ e gbẹ riẹ hẹ, iko-ebe anwae jọ buobu nọ a kere eme Ebaibol ọsosuọ na no ze fihọ e gbẹ riẹ. Kọ ẹvẹ iko-ebe eyena e sae rọ zọ te oke nana dede nọ e rẹ sae raha, ahwo a jẹ wọso ai, gbe nọ a jẹ gwọlọ nwene eme rai? Nọ orọnọ iko-ebe nana e sae zọ te oke mai na, ẹvẹ onana o sae rọ lẹliẹ owhẹ fievahọ Ebaibol ọgbọna? Se izoẹme nọ e rrọ obaro na, whọ te ruẹ iyo enọ nana.

EWARE NỌ E RẸ KAKE RAHA: Eware ọsosuọ nọ ahwo nọ a kaki kere Ebaibol na a kere eme rai fihọ họ, papirọs gbe eviẹ-erao.a (2 Timoti 4:13) Ẹvẹ eware yena e hae rọ lẹliẹ eme Ebaibol na vru no?

Papirọs o rẹ bẹre, ekọlọ riẹ e rẹ kaki nwene, yọ u re kri ẹraha ha. Ezae ivẹ jọ nọ a re se Richard Parkinson gbe Stephen Quirke nọ i wuhrẹ kpahe eware anwae ahwo Ijipti a ta nọ, “Papirọs o rẹ raha te epanọ u re ro whowho no, je zihe ruọ ẹkpẹ gheghe nọ oke o be nyaharo na. Nọ a te fi ei họ oria, uko na soso o rẹ sai mu itutu, yọ ehẹhẹ e rẹ sae re iẹe no nọ a tẹ tọe fihọ otọ.” Papirọs jọ dede nọ a duku, e kake raha keme oria nọ a fi rai họ u dhẹ hayo o rroro gahrọ.

Oviẹ-arao o rẹ tọ vi papirọs, rekọ o rẹ raha nọ a gbẹ rẹrotei ziezi hi, hayo nọ a te fi ei họ oria nọ u dhẹ gaga hayo oria nọ o rroro gahrọ.b Emerao e rẹ re oviẹ-arao re. Fiki onana, obe na Everyday Writing in the Graeco-Roman East o ta nọ, “Ebe anwae e rẹ tọ vievie he.” Fikiere, o hae jọnọ Ebaibol na ọ raha, eme riẹ kpobi e hai ti vru no.

EPANỌ EBAIBOL NA Ọ SAE RỌ ZỌ: Uzi ahwo Ju o gba ovie kpobi họ nọ o re ‘kere Uzi nana họ obe kẹ omariẹ,’ koyehọ ebe isoi ọsosuọ Ebaibol na. (Iziewariẹ 17:18) Ofariẹ, ikere-ebe sa-sa a wariẹ kere eme Ebaibol na fihọ iko-ebe buobu. Yọ evaọ ikpe udhusoi ọsosuọ, whọ rẹ ruẹ Ikereakere na soso evaọ iwou-egagọ ahwo Izrẹl gbe eria nọ i thabọ wọhọ obọ Masidonia! (Luk 4:16, 17; Iruẹru Ikọ 17:11) Kọ ẹvẹ iko-ebe jọ nọ i kri gaga no e sae rọ zọ te oke mai na?

Ọzae jọ nọ a re se Philip W. Comfort nọ o wuhrẹ kpahe Ikereakere Griki na gaga ọ ta nọ, “Ahwo Ju a wo uruemu nọ a jẹ hae rọ sẹro iko-ebe Ikereakere na fihọ ithẹ nọ a rọ ẹkpẹ ma.” O wọhọ nọ Ileleikristi a ruabọhọ ọkpọ uruemu ovona. Fiki onana, ahwo a duku iko-ebe Ebaibol jọ nọ i kri gaga no evaọ ithẹ nọ a ma, ighogho itho, gbe eria nọ e rrọ yaya.

OWARE NỌ U NO ONANA ZE: Iko-ebe Ebaibol buobu gbidi gbidi, makọ enọ e vrẹ ikpe idu ivẹ (2,000) no dede, e gbẹ riẹ rite inẹnẹ. Obe anwae ovuovo nọ u wo iko-ebe nọ i kri te enẹ no o rrọ họ.

OGHẸRẸ NỌ A JẸ RỌ WỌSO EBAIBOL NA: Ovuẹ Ebaibol na o were isu egọmeti gbe isu ichọche buobu hu. Ẹsibuobu, a jẹ rehọ ogaga rai whaha ahwo re a siọ Ebaibol na ba ewo, re a se iẹe ba ẹwariẹ kere, hayo re a se iẹe ba ẹfa fihọ evẹrẹ efa. Joma ta kpahe iriruo ivẹ jọ:

• Oware wọhọ ukpe 167 B.C.E.: Ovie Griki jọ nọ a re se Antiochus Epiphanes, ọ jẹ gwọlọ gba ahwo Ju họ egagọ ahwo Griki, fikiere o te juzi nọ a raha iko-ebe Ikereakere Hibru kpobi nọ e jariẹ no. Ogbiku jọ nọ a re se Heinrich Graetz ọ ta nọ, “Egbaẹmo riẹ a jẹ bẹre hayo mahe iko-ebe Ikereakere Hibru kpobi nọ a ruẹ, yọ a je kpe ohwo kpobi nọ a jọ obọ riẹ ruẹ iko-ebe nana nọ o bi se ai.”

• Oware wọhọ ikpe egba-eree (800) nọ i kpemu: Eva e jẹ dha isu ichọche Katọlik gaga nọ a tẹ ruẹ ahwo gheghe nọ a bi wuhrẹ ahwo uzẹme Ebaibol na viukpenọ a rẹ rọ iwuhrẹ Katọlik wuhrẹ ahwo. Fikiere ohwo kpobi nọ o wo obe Ebaibol na jọ u te no obe Olezi nọ a fa fihọ ẹvẹrẹ Latin no, a re rri rie wọhọ ohwo nọ ọ be wọso ichọche na. Ichọche na a tubẹ rọ ogbẹgwae jọ mu nọ u re “no iwou ruọ iwou romatotọ gwọlọ ahwo nọ a viẹro ku nọ a be wọso ichọche na, nọ a wo ebe Ebaibol efa viukpọ obe Olezi na ọvo evaọ ẹvẹrẹ Latin, kẹsena a vẹ mahe uwou kpobi nọ a jọ ruẹ ohwo otiọye.”

O hae jọnọ enọ e jẹ wọso Ebaibol na a sae raha iẹe no, eme riẹ kpobi e hai ti vru no.

EPANỌ EBAIBOL NA Ọ SAE RỌ ZỌ: Dede nọ ẹkwotọ Izrẹl ọvo Antiochus ovie na ọ tẹrovi evaọ okenọ ọ jẹ rọ raha iko-ebe Ebaibol na, oke yena yọ ahwo Ju jọ a vaha ruọ ekwotọ sa-sa no. Egba-eriariẹ a tubẹ ta nọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na, a tẹ ghale ahwo Ju kpohọ abava, ahwo nọ a bu viọ abọvo a jẹ rria ekwotọ efa evaọ oke yena. Ahwo Ju a jẹ hai fi Ikereakere na họ iwou-egagọ rai, yọ eye a jẹ hai se no ige te ige, makọ Ileleikristi dede.—Iruẹru Ikọ 15:21.

Evaọ oware wọhọ ikpe egba-eree (800) nọ i kpemu, ahwo nọ uzẹme Ebaibol na o were, a jẹ fa Ikereakere na fihọ evẹrẹ efa ghelọ ukpokpoma ogaga. Taure a te ti ru ẹjini nọ a re ro printi ebe ze dede evaọ oware wọhọ ukpe 1440, yọ a fa ebe Ebaibol na jọ buobu fihọ evẹrẹ 33 soso no! No umuo oke yena vrẹ, a fa je printi Ebaibol buobu.

OWARE NỌ U NO ONANA ZE: Ghelọ ọwọsuọ ivie gbe isu ichọche, Ebaibol na họ obe nọ a be mae fa jẹ be mae ghale evaọ akpọ na soso. U fiobọhọ kpọ izi gbe evẹrẹ erẹwho buobu no, je fiobọhọ kẹ ima ahwo buobu no evaọ uzuazọ.

OGHẸRẸ NỌ A JẸ GWỌLỌ RO NWENE EME RIẸ: Ebaibol na ọ zọ ghele dede nọ eware nọ a kaki kere eme riẹ fihọ e rẹ kake raha, yọ ahwo a jẹ wọso iẹe. Rekọ, ahwo nọ a jẹ wariẹ kere eme Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ na ze, gbe efefafa sa-sa, a jẹ gwọlọ nwene eme riẹ. Ẹsibuobu, a jẹ gwọlọ fa Ebaibol na kiehọ iwuhrẹ rai ukpenọ a re ru iwuhrẹ rai kiehọ erọ Ebaibol na. Joma ta kpahe iriruo jọ:

• Oria egagọ: No ikpe-udhusoi avọ ene rite ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E., utu ahwo Sameria jọ a wariẹ kere ebe isoi ọsosuọ Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ ze. Yọ a se ebe isoi nana Samaritan Pentateuch. A fi eme nana ba obe Ọnyano 20:17 inọ, “Evaọ Aargaareezem whọ te bọ agbada-idhe fihọ.” Ahwo Sameria a jẹ gwọlọ rọ enẹ nwene eme Ikereakere na rọwokugbe ebabọ etẹmpol nọ a bọ fihọ “Aargaareezem,” hayo ugbehru Gẹrizim.

• Uwuhrẹ esanerọvo: Taure ikpe egba esa (300) e tẹ te vrẹ nọ a kere Ebaibol na re no, ọzae jọ nọ ọ rowo uwuhrẹ esanerọvo, nọ ọ jọ usu ahwo nọ a wariẹ kere eme Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ na ze, o fi eme nana ba obe 1 Jọn 5:7 inọ, “Evaọ obọ odhiwu, Ọsẹ na, Ẹme na, gbe Ẹzi Ẹri na: esa na omọvo a rrọ.” Ẹme nana ọ jọ iko-ebe ọsosuọ na ha. Ọgba-eriariẹ Ebaibol jọ nọ a re se Bruce Metzger ọ ta nọ, “No umuo ukpe 600 C.E. vrẹ, whọ rẹ jọ iko-ebe Ebaibol nọ a fa fihọ ẹvẹrẹ Latin anwae ruẹ eme ọzae nana.”

• Odẹ Ọghẹnẹ: Fiki uruemu ẹwho ahwo Ju jọ, efefafa Ebaibol buobu a si odẹ Ọghẹnẹ no efafa Ebaibol rai. A tẹ rehọ edẹ-ova wọhọ “Ọghẹnẹ” hayo “Olori” nwene ẹta odẹ na. Yọ orọnikọ Ọghẹnẹ ọvo a rehọ odẹ nana se evaọ Ebaibol na ha, rekọ a rehọ iẹe se ahwo sa-sa, emema nọ ahwo a be gọ, jẹ tubẹ rehọ iẹe se Ẹdhọ dede.—Jọn 10:34, 35; 1 Ahwo Kọrint 8:5, 6; 2 Ahwo Kọrint 4:4.a

EPANỌ EBAIBOL NA Ọ SAE RỌ ZỌ: Orọ ọsosuọ, dede nọ ahwo jọ nọ a jẹ wariẹ kere Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ na ze, a jẹ romatotọ kere eme na ha, yọ a jẹ gwọlọ fi eme bae, ibuobu e jariẹ nọ e romatotọ wariẹ kere eme Ebaibol na. Evaọ etoke ikpe 600 C.E. rite 1000 C.E., u wo utu ikere-ebe jọ nọ e wariẹ kere Ikereakere Hibru na no iko-ebe ọsosuọ na ze nọ a re se Masorete. Utu ikere-ebe nana a jẹ daoma kele eme gbe ibieme na unọjọ utọjọ re ẹme ọvuọvo ọ siọ ae ẹro ba evo. Nọ a te bi viẹro ku ẹme jọ evaọ uko-obe nọ a gwọlọ kere no ze na, a ve kere ẹme kpahe iẹe evaọ akotọ obe na. Utu Masorete nana a dawo riẹ nwene ẹme ọvuọvo vievie he evaọ Ebaibol na. Prọfẹsọ jọ nọ a re se Moshe Goshen-Gottstein ọ ta kpahe utu nana inọ, “A rri rie fihọ uzioraha ulogbo re a keke aro fihọ nwene ẹme jọ evaọ Ebaibol na.”

Orọ avivẹ, fikinọ iko-ebe Ebaibol buobu e riẹ nẹnẹ, u bi fiobọhọ kẹ egba-eriariẹ vuhu oria nọ a jọ kere ẹme jọ thọ. Wọhọ oriruo, evaọ ikpe buobu, isu ichọche a jẹ ta inọ Ebaibol rai nọ a fa fihọ ẹvẹrẹ Latin na họ ọnọ ọ mae gba. Fikiere a te fi ẹme jọ ba obe 1 Jọn 5:7, onọ ma ta ẹme te evaọ obehru na. Ẹme ọthọthọ nana nọ a fibae na ọ tubẹ romavia dede evaọ Ebaibol Oyibo King James Version. Rekọ nọ a duku iko-ebe efa, kọ ofiba nana ọ jariẹ? Bruce Metzger o kere inọ: “Oria nana [evaọ obe 1 Jọn 5:7] o rrọ iko-ebe anwae na kpobi hi (wọhọ Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), u te no orọ Latin na no.” Fiki onana, Ebaibol King James Version nọ a wariẹ fa gbe Ebaibol efa buobu, a si ẹme nana no efafa rai.

Kọ iko-ebe Ebaibol nọ e mai kri kpaobọ nọ a duku e kẹ imuẹro nọ a sẹro eme Ebaibol na? Evaọ ukpe 1947, a duku iko-ebe Ebaibol jọ nọ a re se Iko-Ebe Abade Owhuowhu na, enọ e rehọ ikpe odu ọvo (1,000) kri viọ iko-ebe Ebaibol nọ utu Masorete na a kere. Yọ iko-ebe nana i fiobọhọ kẹ egba-eriariẹ Ebaibol ruẹ eria nọ eme jọ e jọ gba ha evaọ iko-ebe buobu. Omọvo utu ahwo nọ a jẹ kiẹ Iko-Ebe Abade Owhuowhu na riwi ọ ta inọ, “Uko-obe nana ọvo o kẹ imuẹro nọ ikere-ebe ahwo Ju nọ a wariẹ kere eme Ebaibol na no iko-ebe ọsosuọ ze na, a romatotọ ru onana gbagba.”

Who te kpohọ uwou-ebe nọ a re se Chester Beatty evaọ orẹwho Dublin, Ireland, whọ rẹ ruẹ enwenọ iko-ebe Ikereakere Griki na kpobi nọ a kere fihọ papirọs, gbe iko-ebe nọ a wariẹ kere no umuọ ukpe 200 C.E. ze, koyehọ oware wọhọ ikpe 100 nọ a nwani kere Ebaibol na re no. Obe ofeme nọ a re se The Anchor Bible Dictionary o ta inọ, “Dede nọ whọ rẹ ruẹ eme ekpokpọ jọ evaọ iko-ebe papirọs na, otofa eme na i nwene he, keme ikere-ebe na a romatotọ wariẹ kere eme Ebaibol na gbagba.”

OWARE NỌ U NO ONANA ZE: Iko-ebe Ebaibol buobu nọ e mai kri kpaobọ, i fiobọhọ ru uzẹme Ebaibol na vẹ. Ọzae jọ nọ a re se Sir Frederic Kenyon, ọ ta kpahe Ikereakere Griki Ileleikristi na inọ, “Obe anwae ọvuọvo nọ u wo iko-ebe anwae nọ i bu te enẹ o rrọ họ, yọ ọgba-eriariẹ ọvuọvo nọ ọ be ginẹ ta uzẹme nọ ọ rẹ sae vro nọ eme na e gba ha ọ rrọ họ.” Yọ ọgba-eriariẹ ọfa jọ nọ a re se William Henry Green ọ ta kpahe Ikereakere Hibru na inọ: “Ma rẹ sae ta gbiae inọ, obe ovuọvo nọ a romatotọ wariẹ kere eme riẹ gba te enẹ o rrọ họ.”

Fikinọ Ebaibol na ọ zọ te inẹnẹ, whọ rẹ sai wo ọrọ obọra nọ who re se. Nọ who te bi se Ebaibol nọ a riẹ fa ziezi, o rẹ sai mu owhẹ ẹro nọ who bi se eme nọ e jọ iko-ebe ọsosuọ kpobi na.a Rekọ ẹvẹ Ebaibol na ọ sae rọ zọ te inẹnẹ dede nọ eware nọ a kere eme riẹ fihọ evaọ oke ọsosuọ e rẹ kake raha, ahwo a jẹ wọso iẹe, gbe nọ a jẹ gwọlọ nwene eme riẹ? Eme ọ lẹliẹ Ebaibol na wo ohẹriẹ no ebe efa kpobi?

Ahwo buobu nọ a bi se Ebaibol na a rọwokugbe ẹme Pọl ukọ na, ọnọ o kere nọ: “Ẹkwoma ẹzi Ọghẹnẹ a ro kere Ikereakere na kpobi.” (2 Timoti 3:16) U mu rai ẹro nọ oware nọ o lẹliẹ Ebaibol na sae zọ te inẹnẹ họ, fikinọ Ebaibol na yọ Ẹme Ọghẹnẹ, yọ Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ sẹro riẹ te inẹnẹ. Re Faizal nọ ma ta ẹme te evaọ uzoẹme ọsosuọ na, ọ riẹ sọ a gine nwene eme Ebaibol na, o te ru ekiakiẹ kpahe Ebaibol na. Eware nọ ọ kiẹ ku i gbe rie unu. Ọ tẹ te ruẹ vuhumu nọ iwuhrẹ ichọche buobu i no Ebaibol ze he. Ofariẹ, eva e were riẹ gaga nọ o se kpahe ẹjiroro Ọghẹnẹ kẹ otọakpọ na.

Faizal ọ ta nọ, “Enẹna u mu omẹ ẹro no inọ Ebaibol na yọ okẹ nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze. Keme otẹrọnọ Ọghẹnẹ ọ ma ehrugbakpọ na, kọ o gbe wo ogaga nọ ọ sae rọ kẹ omai obe, ọ vẹ jẹ sẹro riẹ? Ma te roro nọ ọ rẹ sai ru ere he, kiyọ ma bi rri ogaga Ọghẹnẹ vo! Ono họ omẹ nọ o re rri ogaga Ọghẹnẹ vo?”—Aizaya 40:8.