Nọ Pita ọ vro Jesu ọrọ avọ isiasa yọ oke o kẹle ẹke no. Ogbẹgwae Sanhẹdrin a ku ẹdhọ iwhayo nọ a be rọ Jesu gu na họ no, a te kpohọ ọvuọ oboriẹ. Evaọ ohiohiẹ Edisoi-Oka a tẹ wariẹ kokohọ re a gu ẹdhọ na, ẹsejọhọ re ohwo ọvo ọ gbẹ rọ uzi kru ai hi inọ a gu ẹdhọ evaọ aso. A tẹ rehọ Jesu ze.

Ogbẹgwae na o tẹ wariẹ nọe nọ: “Otẹrọnọ whẹ họ Kristi na, ta kẹ omai.” Jesu ọ tẹ kuyo nọ: “Mẹ tẹ make ta kẹ owhai, wha te rọwo iẹe vievie he. Yọ mẹ tẹ nọ owhai onọ, wha te kuyo ho.” Ghele na, Jesu o dhesẹ oghẹrẹ ohwo nọ ọ rrọ kẹ ae vevẹ inọ ọye họ ọnọ a ruẹaro riẹ evaọ Daniẹl 7:13 na. Ọ ta nọ: “No umuo enẹna vrẹ Ọmọ ohwo ọ te keria obọze ogaga Ọghẹnẹ.”—Luk 22:67-69; Matiu 26:63.

A tẹ gbẹ be nọe nọ: “Koyehọ whẹ họ Ọmọ Ọghẹnẹ?” Jesu ọ tẹ kpahe kẹ ae nọ: “Whai ọvo wha ta riẹ na inọ mẹ họ ọye.” O tẹ wọhọ nọ a ruẹ oware kru họ obọ no nọ a re ro kpe Jesu inọ ọ ta ẹme-aghọ. A tẹ nọ nọ: “Fikieme ma gbẹ rọ gwọlọ imuẹro efa?” (Luk 22:70, 71; Mak 14:64) A tẹ gba Jesu, jẹ rehọ iẹe bru Pọntiọs Pailet ọba ahwo Rom.

O wọhọ nọ Judas Iskariọt ọ ruẹ Jesu nọ a jẹ rehọ iẹe kpobọ Pailet. Nọ Judas ọ ruẹ nọ a bruoziẹ uwhu kpe Jesu no, oware nọ o ru na o tẹ kẹe uye. Rekọ, ukpenọ o kurẹriẹ no eva ze je zihe bru Ọghẹnẹ, o te zihe ewẹ-isiliva 30 na. Nọ Judas o te etẹe, ọ tẹ ta kẹ ilori izerẹ na nọ: “Mẹ thuzi nọ me ro vivie ohwo nọ o ru oware ovo thọ họ.” Rekọ a dhuaro ku ei nọ: “Ovẹ o jariẹ te omai? Yọ ẹme obọra!”—Matiu 27:4.

Judas o te gbolo ewẹ-isiliva 30 na fihọ etẹmpol na, kẹsena ọ tẹ nyai thuru whu jẹ rọ ere fiba iruthọ riẹ. Rekọ o wọhọ nọ ogha ure nọ o thuru ufi na fihọ na u wiri. Fikiere o te kie fihọ itho nọ e rrọ obotọ oria na, ọ tẹ sa bẹre.—Iruẹru Ikọ 1:17, 18.

Nọ a rọ Jesu kpobọ ọgwa Pọntiọs Pailet yọ oke o gbẹ rrọ irioke. Rekọ ahwo Ju nọ a rehọ e riẹ nya na, a rọwo ruọ eva ha. A rehọ e riẹ nọ a tẹ ruọ uwou ohwo orẹwho ọfa, u ti zue ai oma. Onana u ti ru ai nọ a gbẹ te sae rọ re emu ehaa na ha evaọ Nisan 15 nọ ọ rrọ ẹdẹ ọsosuọ Ehaa Ebrẹdi nọ Ọ Kare Ẹvi na, nọ a rri fihọ abọjọ ehaa Ọnyavrẹ na.

Pailet ọ tẹ ruọ otafe bru rai jẹ nọ ae nọ: “Oware uyoma vẹ wha ta nọ ọzae nana o ru?” A tẹ ta kẹe nọ: “Ọzae nana ọ gbẹ raha uzi hi, ma hae rehọ iẹe se owhẹ hẹ.” O wọhọ nọ Pailet ọ riẹ nọ ahwo na a be gwọlọ ru ei re o brukpe Jesu, fikiere ọ tẹ ta nọ: “Whai ọvo wha rehọ iẹe re wha rọ uzi rai ro gu ei ẹdhọ.” Ẹme nọ ahwo Ju na a kpahe kẹe u dhesẹ iroro imuomu nọ e rrọ eva rai via, a ta nọ: “Ma wo udu nọ ma re ro kpe ohwo ọvo ho.”—Jọn 18:29-31.

Uzẹme riẹ họ, a te kpe Jesu evaọ etoke ehaa Ọnyavrẹ na, ẹsejọhọ o te wha ozighi ze. Rekọ ahwo Rom a wo udu nọ a re ro kpe ohwo nọ ọ wọso egọmeti. Fikiere a tẹ sai ru ahwo Rom kpe Jesu inọ ọ thuzi wọso egọmeti, u ti ru nọ ahwo a gbẹ te rọ nwani rri ahwo Ju na fihọ enọ i kpe Jesu hu.

Isu egagọ na a vuẹ Pailet hi inọ a bruoziẹ uwhu kpe Jesu inọ ọ ta eme-aghọ. A te mu eware sa-sa họ egu fihọ Jesu uzou, anọ: “Ma ruẹ ọzae nana nọ [1] ọ be raha orẹwho mai kuotọ, [2] bi wuhrẹ nọ o thọ re a hwa osa-uzou kẹ Siza, [3] be ta nọ ọye họ Kristi ovie.”—Luk 23:2.

Fikinọ Pailet yọ ọba Rom, ẹme nọ ahwo na a gu inọ Jesu o se omariẹ ovie na o kẹ Pailet uye. Fikiere Pailet ọ tẹ wariẹ ruọ eva ọgwa na, o te se Jesu jẹ nọe nọ: “Kọ whẹ họ Ovie ahwo Ju na?” Ẹme nọ ọ be nọe na họ ‘Kọ whọ ginẹ ta nọ whẹ ovie be rọ ere sa Siza awọ?’ Ẹsejọhọ re Jesu ọ riẹ sọ Pailet o yo eware efa buobu kpahe iẹe no, ọ tẹ nọe nọ: “Kọ iroro obọra whọ be rọ nọ onana, manikọ ahwo jọ a vuẹ owhẹ kpahe omẹ?”—Jọn 18:33, 34.

Pailet ọ gwọlọ riẹ kpahe Jesu rekọ o bi ru wọhọ ẹsenọ ọ riẹ oware ovuovo kpahe iẹe vẹre he, fikiere ọ tẹ nọe nọ: “Kọ mẹ yọ ohwo Ju?” Pailet o fibae nọ: “Ahwo orẹwho obọra gbe ilori izerẹ na a rehọ owhẹ bru omẹ ze. Eme who ru?”—Jọn 18:35.

Orọnikọ Jesu ọ be rọ ẹghẹ ta ẹme ọfa ruru ẹme nọ ọ rrọ otọ na ha, koyehọ ẹme uvie. Uyo nọ ọ kẹ u gbe Pailet ọba na unu gaga.

Jesu ọ ko riẹ dhere Pailet hi inọ ọyomariẹ ginọ ovie. Ghele na, Uvie Jesu u wo oware ovo kugbe esuo Rom hu, kabikọ o bi ti mi ei otọ. Jesu ọ ta nọ: “Uvie mẹ u wo obọ kugbe akpọ nana ha. Uvie mẹ o hai wo obọ kugbe akpọ nana, idibo mẹ a hae te họre re a siọ omẹ ba ẹrọkẹ ahwo Ju. Rekọ Uvie mẹ o rrọ orọ akpọ nana ha.” (Jọn 18:36) Ẹhẹ, Jesu o wo Uvie, rekọ o rrọ orọ akpọ na ha.

Ẹme na ọ vọ Pailet eva ghele he. Ọ nọ Jesu nọ: “Koyehọ whẹ yọ ovie?” Jesu ọ tẹ ta kẹe nọ ọ ta gba, ọ ta nọ: “Whẹ ọvo whọ be ta nọ mẹ yọ ovie na. Keme fiki onana a ro yẹ omẹ, yọ fiki onana mẹ rọ nyaze akpọ na, re me se isẹri kpahe uzẹme na. Ohwo kpobi nọ ọ rrọ abọ uzẹme na ọ rẹ gaviezọ kẹ urru mẹ.”—Jọn 18:37.

Evaọ oke nọ u kpemu, Jesu ọ ta kẹ Tọmọs nọ: “Mẹ họ edhere na gbe uzẹme na gbe uzuazọ na.” Obọnana Pailet omariẹ o yo no inọ ẹjiroro nọ Ọghẹnẹ o ro vi Jesu ziọ otọakpọ họ re o se isẹri “kpahe uzẹme na,” koyehọ uzẹme kpahe Uvie riẹ. Jesu ọ gba riẹ mu nọ o re se isẹri kpahe uzẹme na te urere o tẹ make rọnọ o rẹ wha uwhu sei. Pailet ọ tẹ nọe nọ: “Eme họ uzẹme?” Rekọ o du hẹrẹ re a ru ei vẹ kẹe he. Evaọ iroro riẹ, eware nọ o yo na i te enọ o re ro bruoziẹ ọzae na no.—Jọn 14:6; 18:38.

Pailet o te zihe bru ogbotu nọ ọ be hẹrẹ iẹe evaọ obọ otafe ọgwa na. O wọhọ nọ Jesu ọ jọ abotọ Pailet okenọ ọ ta kẹ ilori izerẹ na gbe amọfa nọ a rrọ kugbe ai nọ: “Mẹ jọ oma ọzae nana ruẹ oruthọ ọvuọvo ho.” Ẹme nọ ọ ta na ọ dha ogbotu na eva gaga, a te bi si ikẹ nọ: “Ọ be rọ iwuhrẹ riẹ wha ozighi họ ahwo oma evaọ Judia soso, muhọ no obọ Galili ze tubẹ ziọ obonẹ.”—Luk 23:4, 5.

Ababọ avro, oghẹrẹ nọ ahwo na a ro kru ẹme na ga ababọ iroro u gbe Pailet unu gaga. Nọ ilori izerẹ na gbe ekpako ahwo Ju a gbe bi bo na, Pailet ọ tẹ nọ Jesu nọ: “Kọ who bi yo eware kpobi nọ a be ta kpahe owhẹ na?” (Matiu 27:13) Jesu ọ kpọ unu hu. Oghẹrẹ nọ ọ rọ fọ rirẹ avọ eme nana kpobi nọ a bi gu fihọ iẹe uzou na o lẹliẹ akpọ gbe Pailet unu.

Ahwo Ju na a ta nọ iruẹru Jesu i “muhọ no obọ Galili ze.” Pailet ọ tẹ te riẹ nọ kpakọ Jesu ohwo Galili. Pailet ọ tẹ rọ ere riẹ oghẹrẹ nọ o bi ti ro ku oziẹobro na no uzou riẹ. Herọd Antipas (ọmọzae Herọd Ologbo na) họ osu Galili, yọ ọ rrọ Jerusalẹm evaọ ezi ehaa Ọnyavrẹ nana. Fikiere Pailet ọ tẹ ta nọ a rọ Jesu bru Herọd. Herọd Antipas họ ọnọ o bru uzou Jọn Ọhọahwo-Ame na okiẹdẹ. Uwhremu na nọ Herọd o yo nọ Jesu o bi ru iruo igbunu, ọ jẹ ruawa sọ Jesu yọ Jọn nọ ọ kparoma no uwhu ze.—Luk 9:7-9.

Nọ Herọd o yo nọ a be rehọ Jesu bru rie ze, eva e were riẹ gaga. Orọnikọ fikinọ ọ gwọlọ fiobọhọ kẹ Jesu hayo ọ gwọlọ daoma riẹ sọ erue a bi gu fihọ Jesu uzou hu. Herọd ọ gwọlọ ruẹ Jesu fikinọ o bi “rẹro nọ ọ te ruẹ oware oka jọ nọ o ti ru.” (Luk 23:8) Rekọ Jesu o ru oware nọ Herọd o je rẹro riẹ na kẹe he. Nọ Herọd ọ jẹ tubẹ nọ Jesu enọ dede, ọ kpahe ẹme kẹe he. Onana o kẹ Herọd uye gaga, ọyomariẹ avọ isoja riẹ a tẹ be “rehọ iẹe zaharo.” (Luk 23:11) A te ku ewu owowoma họ iẹe jẹ be rehọ iẹe jijehwẹ. Kẹsena Herọd o te vi Jesu zihe bru Pailet. Herọd avọ Pailet nọ a be jẹ ohwohwo egrẹ anwẹdẹ a te zihe ruọ egbẹnyusu.

Nọ Jesu o te obei, Pailet o te se ilori izerẹ na, isu ahwo Ju na, gbe ogbotu na koko, ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “Mẹ kiẹ riẹ riwi evaọ iraro rai kpobi rekọ mẹ jọ oma ọzae nana ruẹ imuẹro eware nọ wha bi gu fihọ iẹe uzou na ha. Yọ Herọd ọ jọ oma riẹ ruẹ oruthọ ọvuọvo gbe he, keme o vi rie zihe bru omai ze, yọ rri! o ru oware ovo thọ nọ o ro fo uwhu hu. Fikiere mẹ te fae me ve siobọnoi.”—Luk 23:14-16.

Pailet ọ gwọlọ siobọno Jesu, keme o vuhumu nọ ihri-eriọ e lẹliẹ izerẹ na rehọ iẹe sei na. Nọ Pailet ọ be gwọlọ siobọno Jesu na, a tẹ vuẹe ẹme jọ nọ o hae tubẹ lẹliẹe siobọnoi. Okenọ ọ keria akaba oziẹobro na, aye riẹ o te vi uwou sei nọ: “Who dhomahọ ẹme ọzae okiẹrẹe yena ha, keme mẹ ruẹ uye gaga nẹnẹ evaọ ewezẹ [u muẹro nọ obọ Ọghẹnẹ ewezẹ na i no ze] fiki riẹ.”—Matiu 27:19.

Ẹvẹ Pailet ọ te sai ro siobọno ọzae nana nọ o ru oware ovo thọ họ na, wọhọ epanọ u fo nọ o re ru?

Pailet ọ ta kẹ ogbotu nọ ọ gwọlọ nọ a kpe Jesu no na inọ: “Mẹ jọ oma ọzae nana ruẹ imuẹro eware nọ wha bi gu fihọ iẹe uzou na ha. Yọ Herọd ọ jọ oma riẹ ruẹ oruthọ ọvuọvo gbe he.” (Luk 23:14, 15) Re Pailet ọ sai siobọno Jesu, ọ tẹ rọ abọ ọfa ruọ ẹme na inọ: “Wha wo uruemu nọ wha rẹ rọ yare inọ me siobọno ohwo jọ kẹ owhai evaọ etoke Ehaa Ọnyavrẹ na. Kọ wha gwọlọ nọ me siobọno Ovie ahwo Ju na kẹ owhai?”—Jọn 18:39.

Pailet ọ riẹ kpahe ọzae jọ nọ ọ rrọ uwou-odi nọ a re se Barabas, ogbulegbu, ojihẹ, nọ ọ kpareso egọmeti. Fikiere Pailet ọ tẹ nọ ogbotu na nọ: “Ono wha gwọlọ nọ me siobọno kẹ owhai, Barabas manikọ Jesu ọnọ a bi se Kristi na?” Fikinọ ilori izerẹ na a lẹliẹ ogbotu na họ no, a te bo nọ a siobọno Barabas kẹ ae, orọnikọ Jesu hu. Pailet ọ tẹ wariẹ nọ ae nọ: “Ono evaọ usu aimava na wha gwọlọ nọ me siobọno kẹ owhai?” Ogbotu na a te bo nọ: “Barabas.”—Matiu 27:17, 21.

Pailet ọ gbẹ riẹ onọ o re ru hu, ọ tẹ nọ ae nọ: “Kọ eme me re ru Jesu, ọnọ a bi se Kristi na?” Aikpobi a te kuenu nọ: “Kare iẹe fihọ ure!” (Matiu 27:22) Ogbotu na ọ geva kẹhẹ, a gwọlọ nọ a kpe ohwo nọ o ru oware ovo thọ họ. Pailet ọ tẹ be lẹ ae nọ: “Fikieme? Didi oware uyoma ọzae nana o ru? Mẹ jọ oma riẹ ruẹ oruthọ ọvuọvo nọ o ro fo uwhu hu; fikiere mẹ te fae me ve siobọnoi.”—Luk 23:22.

Ghele epanọ Pailet ọ daoma te, ogbotu na kpobi o te bi bo nọ: “Kare iẹe fihọ ure!” (Matiu 27:23) Isu egagọ na a lẹliẹ ogbotu na họ te epanọ a rọ gwọlọ azẹ. Yọ orọnikọ azẹ ogbulegbu hayo ojihẹ a gwọlọ na ha. A gwọlọ azẹ ọzae nọ o ru oware ovo thọ họ, nọ a dede ruọ Jerusalẹm evaọ edẹ isoi nọ e vrẹ inọ ọye họ Ovie. Otẹrọnọ ilele Jesu a jọ etẹe, a romavia ha yọ a kp’unu gbe he.

Pailet ọ tẹ te ruẹ nọ omodawọ riẹ na u bi ru oware ovo ho. Ogbotu na a bi ti ru ozighi, fikiere Pailet ọ tẹ rehọ ame wozẹ abọ riẹ evaọ iraro ogbotu na kpobi. Ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “Azẹ ọzae nana ọ rrọ uzou mẹ hẹ. Uzou rai ọ rrọ.” Ẹme nana nọ Pailet ọ ta na o lẹliẹ e rai bruoma kpiroro ho. Ukpoye a te bo nọ: “Jọ azẹ riẹ ọ jọ uzou mai gbe uzou emọ mai.”—Matiu 27:24, 25.

Pailet ọ gwọlọ ru oware nọ ogbotu na ọ gwọlọ kẹ ae viukpenọ o re ru oware nọ ọ riẹ nọ u kiehọ. Fikiere o te siobọno Barabas kẹ ae wọhọ epanọ a yare na. Ọ tẹ ta nọ a ba iwu no Jesu re a fae.

Nọ isoja na a gboja kẹ Jesu no, a tẹ rehọ iẹe ruọ eva ọgwa ọba na. Isoja na kpobi a te kokohọ jẹ wariẹ gboja kẹ Jesu. A nwa etu idhigbo a tẹ rehọ iẹe tu ei uzou. Isoja na a tẹ jẹ rehọ ukpoko họ obọze riẹ je ku ogbru ogorurẹ họ iẹe oma, oghẹrẹ enọ ivie a re kuhọ. A te bi sei ẹkoko nọ: “Do, whẹ Ovie ahwo Ju!” (Matiu 27:28, 29) U te no ere no, a nwo eya ku ei jẹ be tehe iẹe ovao. A te mi ei ukpoko na be rehọ iẹe fae uzou, onọ u ru nọ idhigbo nọ e rrọ etu na i ro duwu ela fihọ iẹe uzou.

Oghẹrẹ nọ Jesu ọ rọ fọ rirẹ evaọ udevie eware nana kpobi, u gbe Pailet unu te epanọ ọ rọ wariẹ daoma re o dhesẹ kẹ ogbotu na nọ obọ gbe owọ riẹ o rrọ uwhu Jesu hu. Ọ ta nọ: “Rri! Mẹ be rehọ iẹe ziọ otafe bru owhai ze re wha riẹ nọ mẹ jọ obọ riẹ ruẹ oruthọ ọvuọvo ho.” Kọ Pailet o je roro nọ ọ tẹ rehọ Jesu lahwe avọ ela gbe oma riẹ nọ u bi hwẹ na o te lẹliẹ ogbotu na bruoma kpiroro? Nọ Jesu o dikihẹ aro ogbotu nana nọ o wo ohrọ họ na, Pailet o te bo nọ: “Rri! Ọzae na!”—Jọn 19:4, 5.

Dede nọ a kpe Jesu te epanọ ela e rọ vọe oma, ọ fọ rirẹ yọ ọ kpọ rai unu hu, te epanọ Pailet o ro muẹrohọ onana keme ẹme Pailet na o dhesẹ adhẹẹ gbe ohrọ.

Dede nọ a gboja kẹ Jesu jẹ rehọ iẹe se ẹkoko gaga no, oma nọ Pailet ọ be dawo re o siobọno Jesu o lẹliẹ oma lọhọ ilori izerẹ na gbe ogbotu na ghele he. A gwọlọ nọ oware ovo o rẹ whaha uwhu Jesu hu. A ruabọhọ je bo nọ: “Kare iẹe fihọ ure! Kare iẹe fihọ ure!” Pailet ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “Whai ọvo wha rehọ iẹe re wha kpei, keme mẹ jọ obọ riẹ ruẹ oruthọ ọvuọvo ho.”—Jọn 19:6.

Ahwo Ju na a sae ruẹ oware imuẹro ovo dhesẹ kẹ Pailet hi nọ Jesu ọ jọ thọ uzi egọmeti, kọ a ruẹ oware jọ evaọ abọ egagọ? A tẹ tubẹ jobọ kru eku nọ a wọ fihọ Jesu uzou okenọ ogbẹgwae Sanhẹdrin a rehọ iẹe guẹdhọ, inọ ọ ta eme-aghọ. A ta nọ: “Ma wo uzi, yọ wọhọ epanọ uzi na o ta, o fo uwhu keme o ru omariẹ ọmọ Ọghẹnẹ.” (Jọn 19:7) Onana yọ ẹme ọkpokpọ kẹ Pailet.

Ọ tẹ wariẹ ruọ ọgwa riẹ be gwọlọ edhere nọ o re ro siobọno ọzae nana nọ a bi gboja kẹ yọ ọ fọ rirẹ na, ọnọ aye Pailet omariẹ ọ wezẹ ewezẹ kpahe na. (Matiu 27:19) Kọ ẹvẹ kpahe ẹme ọkpokpọ nana nọ ahwo Ju na a ta fihọ otọ na, inọ ohwo nana yọ “ọmọ Ọghẹnẹ”? Pailet ọ riẹ nọ Galili Jesu o no ze. (Luk 23:5-7) Ghele na ọ nọ Jesu nọ: “Diẹse who no ze?” (Jọn 19:9) Kọ o sae jọnọ Pailet o je roro sọ Jesu ọ ziọ akpọ no okejọ, inọ obọ Ọghẹnẹ o no ze?

Whaọ, Pailet o yo okenọ Jesu ọ ta nọ ọyomariẹ yọ ovie gbe nọ Uvie riẹ o rrọ orọ akpọ na ha. Jesu ọ gbẹ gwọlọ ta ẹme nana vrẹ ere he, fikiere o te fibo. Onana u kpomovuọ họ Pailet oma, ọ tẹ ta avọ ofu nọ: “Kọ whọ be kpahe ẹme kẹ omẹ? Kọ whọ gbẹ riẹ nọ me wo udu nọ me re ro siobọno owhẹ gbe udu nọ mẹ rẹ rọ ta nọ a kpe owhẹ?”—Jọn 19:10.

Jesu ọ tẹ ta nọ: “Who re wo udu nọ who re ro ru omẹ oware ovo vievie he ajokpanọ a rehọ iẹe kẹ owhẹ no obehru ze. Oyejabọ nọ uzioraha ohwo nọ ọ rehọ omẹ kẹ owhẹ o rọ mae rro na.” (Jọn 19:11) U muẹro nọ orọnikọ omọvo jọ Jesu o wo họ iroro ta ẹme na ha. Ukpoye ọ be ta nọ Kayafas, ogbotu na, gbe Judas Iskariọt a wo obrukpe nọ o rro vi orọ Pailet.

Nọ Pailet ọ ruẹ oghẹrẹ nọ Jesu ọ fọ rirẹ gbe epanọ ẹme Jesu o duobọ tei udu te, avọ ozọ nọ u je mu ei inọ o sae jọnọ obọ Ọghẹnẹ o no ze, Pailet ọ tẹ wariẹ gwọlọ epanọ o re ro siobọnoi. Rekọ ahwo Ju na a te fi ẹme ọfa họ otọ nọ o wọhọ nọ Pailet ọ be dhozọ riẹ vẹre. A guegue i rie nọ: “Who te siobọno ọzae nana, kiyọ whẹ ogbẹnyusu Siza ha. Ohwo kpobi nọ o bi ru omariẹ ovie ọ be wọso Siza.”—Jọn 19:12.

Ọba na ọ tẹ wariẹ rehọ Jesu ziọ otafe, nọ ọ keria akaba oziẹobro riẹ, ọ tẹ ta kẹ ahwo na nọ: “Rri! Ovie rai!” Rekọ oma o lọhọ ahwo Ju na ghele he. A te bo nọ: “Rehọ iẹe vrẹ! Rehọ iẹe vrẹ! Kare iẹe fihọ ure!” Pailet ọ tẹ nọ ae nọ: “Kọ me kpe ovie rai?” U kri no nọ ahwo Ju a be rọ dheva kpahe esuo ahwo Rom; rekọ ilori izerẹ na a gbaudu ta nọ: “Ma wo ovie ọfa ha ajokpaọ Siza.”—Jọn 19:14, 15.

Fiki ozọ, Pailet ọ tẹ rehọ Jesu kẹ ae re a nyai kpei. Isoja na a te si ogbru nọ a kuhọ Jesu na noi oma, a te ku iwu ehru riẹ họ iẹe. Nọ a bi su Jesu vrẹ na, a tẹ rehọ ure-oja riẹ kẹe re ọye ọvo ọ wọe.

Ohiohiẹ Edisoi-Oka, Nisan 14 o bi re no. Anwọ ohiohiẹ Edene-Oka ze na, Jesu ọ re rọ owezẹ te ẹro ho yọ a gboja kẹe gaga no. Nọ a wọ ure ogbẹgbẹdẹ na fihọ iẹe nọ o be nẹe, oma o tẹ lọhọ iẹe no o gbe wo ẹgba ọvo ho. Fikiere isoja na a tẹ gba ohwo jọ nọ ọ be nyavrẹ họ re ọ wọ ure na kpohọ oria nọ a te jọ kpe Jesu. Odẹ ọzae na Saemọn, ohwo Sairini evaọ Africa. Ahwo buobu a je su lele ai, ejọ e jẹ rọ abọ tehe oma bi weri je bi kuenu oviẹ fiki oware nọ o be via na.

Jesu ọ tẹ ta kẹ eyae nọ i be weri na nọ: “Emetẹ Jerusalẹm, wha gbẹ viẹ fiki mẹ hẹ. Ukpoye, wha viẹ kẹ omarai gbe emọ rai; keme rri! edẹ e be tha nọ ahwo a rẹ te ta nọ, ‘Jọ eva e were eyae nọ e rrọ ega, enọ i dievahọ họ gbe enọ e kẹ emọ evie he!’ Kẹsena a ve ti mu igbehru na họ ẹta kẹ nọ, ‘Wha kie ruru omai!’ jẹ ta kẹ ikpehru na nọ, ‘Ruru omai!’ Otẹrọnọ a ru eware nana evaọ okenọ ure na o rọ rrọ bọbọbọ, kọ eme ọ te via okenọ u te whu no?”—Luk 23:28-31.

Jesu ọ be ta kpahe orẹwho ahwo Ju. Orẹwho na o wọhọ ure nọ o rrọ bọbọbọ keme Jesu ọ gbẹ rrọ kugbe ae, yọ ahwo jọ nọ a rọwo Jesu a riẹ re. Nọ ahwo nana a te no orẹwho na no, o vẹ te jọ orẹwho nọ u whu no evaọ egagọ Ọghẹnẹ, wọhọ epaọ ure uwhuowhu. Ahwo a te viẹ gaga okenọ egbaẹmo Rom e te nyaze te raha orẹwho yena wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ.

A su Jesu kpohọ oria jọ nọ o kẹle okpẹwho na, oria nọ a te jọ kpei avọ igbulegbu ivẹ jọ. A re se oria nana Golgota, hayo Oria Ukolo-Uzou, yọ ohwo nọ o dikihẹ “ugbo” ọ rẹ sae kpare aro ruẹ oria nana.—Mak 15:40.

A ba iwu no oma ezae nọ a bi ti kpe na. A tẹ rehọ udi nọ a rehọ mọr gbe ẹvẹvẹ gua ze. O wọhọ nọ eyae Jerusalẹm họ enọ e ruẹrẹ udi nana kpahe nọ a rẹ rọ kẹ ahwo nọ a bi ti kpe re edada na e gbẹ gahrọ họ, yọ ahwo Rom a rẹ whaha onana ha. Nọ Jesu o dhunu tei, ọ rọwo dae he. Fikieme? Ọ gwọlọ nọ iroro riẹ e rẹ jọ gbagba evaọ etoke odawọ ulogbo nana; ọ gwọlọ nọ ọ rẹ jọ aruro re o kru ẹrọwọ riẹ te uwhu.

A tẹ riẹ Jesu fihọ ure na. (Mak 15:25) Elakpa na a tẹ tehe ibubẹ fihọ abọ gbe awọ riẹ nyawo ure na, ibubẹ na e nya ruọ iwo gbe iriẹ-oma riẹ, avọ edada nọ a sae ruẹ unu gbiku riẹ hẹ. Nọ a be kpare ure na dikihẹ na, edada na e tẹ ga thesiwa keme ibubẹ na ọvo i kru oma Jesu yagha ure na, yọ eria nọ a tehe ibubẹ na fihọ na e be bẹre viere. Rekọ Jesu ọ ta eme iyoma kẹ isoja na ha. Ọ lẹ nọ: “Ọsẹ, rọvrẹ rai, keme a riẹ oware nọ a bi ru hu.”—Luk 23:34.

Nọ ahwo Rom a tẹ kare ohwo fihọ ure, a re kere uzi nọ ohwo na ọ thọ fihọ ẹwẹ-akpala, a vẹ tehe iẹe họ ure na evaọ ehru uzou riẹ. Pailet o kere fihọ ehru uzou Jesu nọ: “Jesu ohwo Nazarẹt na Ovie ahwo Ju.” A kere eme nana evaọ ẹvẹrẹ Hibru, Latin, gbe Griki re ohwo kpobi ọ sai sei. Oware nọ Pailet o ru na u dhesẹ nọ eva ahwo Ju na e be dhae, enọ i si ikẹ nọ a kpe Jesu na. Nọ ilori izerẹ na a ruẹ oware nọ Pailet o kere na, a te bi si ikẹ nọ: “Who kere ‘Ovie ahwo Ju’ hu, rekọ inọ ọ ta nọ, ‘Mẹ họ Ovie ahwo Ju.’” Rekọ, Pailet ọ gbẹ gwọlọ nọ ahwo nana a ta họ iẹe obọ họ, fikiere ọ tẹ kpahe kẹ ae nọ: “Onọ me kere, me kere no.”—Jọn 19:19-22.

Izerẹ nana nọ eva e be dha na a tẹ wariẹ erue nọ a gu fihọ iẹe uzou evaọ obọ okọto Sanhẹdrin na. Agbẹta nọ ahwo nọ a be nyavrẹ a je ro nuhu uzou rai je sei ẹkoko nọ: “Ha! Whẹ nọ ọ ta nọ o re kporo etẹmpol na fihọ otọ ọ vẹ bọe evaọ edẹ esa, siwi omara, nwrotọ no ure-oja na ze.” Epọvo na re, ilori izerẹ gbe otu ikere-obe na a jẹ ta kẹ ohwohwo nọ: “Jọ Kristi na, Ovie Izrẹl o nwrotọ no ure-oja na ze re ma ruẹ jẹ rọwo.” (Mak 15:29-32) Makọ iji ivẹ nọ a kare fihọ tabọ tabọ riẹ na a je sei ẹkoko re, dede nọ Jesu ọvo họ ọnọ o ru oware ovo thọ họ evaọ usu aimasa na.

Isoja Rom ene nọ e jọ etẹe a jẹ rehọ Jesu jijehwẹ re. Ẹsejọhọ a jẹ da udi-ogho, fikiere nọ a nya kẹle Jesu a tẹ be rọ udi na kẹe re ọ da, dede nọ a riẹ nọ obọ riẹ o sai tei hi. Ahwo Rom na a tẹ be rrọ eme nọ a kere fihọ ehru uzou Jesu na sei ẹkoko, inọ: “Otẹrọnọ whẹ họ Ovie ahwo Ju, siwi omara.” (Luk 23:36, 37) Whọ ruẹ na? Jesu nọ ọ rrọ edhere na, uzẹme na, gbe uzuazọ na ọye a be ta ogbẹta nana kẹ je bi se ẹkoko na. Ghele na, ọ ruẹ uye eware enana kpobi ababọ eme iyoma nọ ọ ta kẹ ahwo Ju nọ a je riwi ughe, isoja ahwo Rom nọ a je sei ẹkoko na, makọ iji ivẹ nọ a kare fihọ abotọ riẹ na.

Isoja ene na a tẹ rehọ iwu ehru Jesu jẹ ghale ae kpohọ abane. A te fi edhọ re a riẹ onọ omomọvo ọ rẹ rehọ. Rekọ ewu obeva Jesu o rrọ wowoma gaga, “o wo oria ọvo nọ a jo koi hi, a zuo rie no ehru duwu otọ.” Isoja na a tẹ ta kẹ ohwohwo nọ: “Ma bẹre iẹe he, rekọ wha joma fi edhọ re ma riẹ ohwo nọ ọ rẹ rehọ iẹe.” A tẹ rọ ere ru oria ikere nana gbaonọ o ta nọ: “A ghale iwu mẹ kẹ omoma rai, yọ a fi edhọ fiki ewu mẹ.”—Jọn 19:23, 24; Olezi 22:18.

Nọ omoke jọ o vrẹ no, ọjọ evaọ usu iji ivẹ na o te ti vuhumu nọ Jesu ginọ ovie. Ọ tẹ whọku ọrivẹ riẹ nọ: “Kọ whọ be dhozọ Ọghẹnẹ vievie he, nọ orọnọ obrukpe ọvona o te owhẹ na? Rọkẹ omai, uye eware iyoma nọ ma ru ma be ruẹ na; rekọ ọzae nana o ru oware ovo thọ họ.” Kẹsena ọ tẹ lẹ Jesu nọ: “Kareghẹhọ omẹ nọ whọ tẹ ruọ Uvie ra no.”—Luk 23:40-42.

Jesu ọ tẹ ta kẹe nọ: “Uzẹme mẹ be ta kẹ owhẹ nẹnẹ na, who ti lele omẹ jọ,” orọnikọ evaọ Uvie na ha, rekọ evaọ “Aparadase.” (Luk 23:43) Eyaa nana i wo ohẹriẹ no onọ Jesu ọ ya kẹ ikọ riẹ inọ a ti lele iei keria egbara-uvie evaọ Uvie na. (Matiu 19:28; Luk 22:29, 30) Rekọ, o sae jọnọ oji nana nọ ọ rrọ ohwo Ju na o yo kpahe Aparadase otọakpọ nọ Ọghẹnẹ ọ ruẹrẹhọ evaọ oke nọ u kpemu rọkẹ Adamu avọ Ivi, gbe emọ rai. Obọnana oji nana ọ sai whu avọ ẹruore nana nọ o wo na.

Oke o rrọ “auwa avọ ezeza,” koyehọ ighọjọ ikpegbivẹ uvo. “Oria kpobi u te muebi rite auwa avọ izii,” koyehọ ighọjọ esa uvo. (Mak 15:33) Orọnikọ oware nana nọ o via na yọ oke nọ u kpo idudhe evaọ oke uvo gheghe he. Okenọ oke u re ro kpo idudhe họ nọ ọvẹre ọ tẹ kpahe obọ, rekọ oke nana o jọ etoke ehaa Ọnyavrẹ na nọ ọvẹre o ghelie no. U te no ere no, nọ oke u te kpo idudhe u re kri vrẹ umutho iminiti jọ họ, rekọ onana u te euwa esa soso. Fikiere Ọghẹnẹ họ ọnọ o ru ebi nana mu.

Dai roro epanọ onana u gbe enọ i je se Jesu ẹkoko na unu te. Epanọ oria kpobi u gbe ro muebi na, eyae ene jọ e tẹ nya kẹle ure-oja na. Ae họ oni Jesu, Salomi, Meri Magdalini, gbe Meri oni Jemis Ọsese na.

Jọn ukọ na ọ rrọ kugbe oni Jesu nọ ọ be viẹ nọ o dikihẹ “kẹle ure-oja” na. Meri o bi riwi ọmọ nọ o yẹ jẹ yọrọ nọ ọ be reakọ evaọ ehru ure na. O wọhọ ẹsenọ a duwu “ọgbọdọ othethei” họ Meri lafi. (Jọn 19:25; Luk 2:35) Dede nọ Jesu ọ rrọ edada ilogbo nana, o gbe bi roro kpahe epanọ ọ rẹ rọ rẹrote oni riẹ. Ọ daoma riẹ kpobi re ọ jẹlẹ uzou rri Jọn jẹ ta kẹ oni riẹ nọ: “Oni, rri! Ọmọ ra!” Kẹsena o te rri Meri jẹ ta kẹ Jọn nọ: “Rri! Oni ra!”—Jọn 19:26, 27.

Jesu o mu oni riẹ họ obọ Jọn ukọ nọ o you gaga na re ọ rẹrotei, yọ o wọhọ nọ evaọ oke nana Meri ọ jọ aye-uku. Jesu ọ riẹ nọ emọ oni riẹ nọ i kiọkọ a re rọwo nọ ọyomariẹ yọ Ọmọ Ọghẹnẹ hẹ. Fikiere o bi ru ọruẹrẹfihotọ epanọ a sae rọ kuọ oni riẹ je fiobọhọ kẹe evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Onana yọ oriruo nọ ma rẹ rọ aro kele!

Nọ ebi na ọ vrẹ no, Jesu ọ tẹ ta nọ: “Uruame u bi kpe omẹ.” Ọ rọ ẹme nana ru oria ikere jọ gba. (Jọn 19:28; Olezi 22:15) Jesu ọ riẹ nọ Ọsẹ riẹ ọ gbẹ be thọe obọnana ha re ọ riẹ sọ Ọmọ riẹ o ti kru ẹrọwọ riẹ te urere. Kristi ọ tẹ rọ ẹvẹrẹ nọ ọ sae jọ ọrọ Aramaic nọ ahwo Galili a rẹ jẹ ro bo via nọ: “Eli, Eli, lama sabaktani?” onọ otofa riẹ o rrọ, “Ọghẹnẹ mẹ, Ọghẹnẹ mẹ, fikieme whọ rọ siọ omẹ ba?” Ejọ evaọ usu ahwo nọ a dikihẹ etẹe na a wo otọriẹ ẹme Jesu na thọ, fikiere a te bo nọ: “Rri! O bi se Elaeja.” Ohwo jọ ọ tẹ dhẹ nyai duwu uzi họ udi-ogho, ọ tẹ jẹe họ ukpoko, ọ tẹ rehọ iẹe kẹe re ọ da. Rekọ amọfa a tẹ ta nọ: “Wha vu ei wa. Joma ruẹ sọ Elaeja ọ te nyaze ti si ei no ure na fihọ otọ.”—Mak 15:34-36.

Jesu o te bo via nọ: “U rugba no!” (Jọn 19:30) Ẹhẹ, o ru eware kpobi nọ Ọsẹ riẹ o vi rie ziọ otọakpọ ti ru no. Ukuhọ riẹ, Jesu ọ tẹ ta nọ: “Ọsẹ, me mu uzuazọ mẹ họ owhẹ obọ.” (Luk 23:46) Jesu ọ rehọ uzuazọ riẹ họ obọ Jihova, avọ imuẹro nọ Ọghẹnẹ o ti zihe iei ziọ uzuazọ. Avọ eva kpobi nọ o fihọ Ọghẹnẹ, o te gb’uzou họ otọ o te se ẹwẹ họ.

Ẹsiẹvo na, otọ u te nuhu gaga, itho e tẹ bẹre. Otọ na u nuhu ga te epanọ iki nọ e rrọ otafe Jerusalẹm e rọ bẹre rovie, iri nọ e jọ eva rai i te vi lahwe. Ahwo nọ a jẹ nya etẹe vrẹ a ruẹ iri na, a tẹ nya ruọ “okpẹwho ọfuafo na” jẹ ta eware nọ a ruẹ na.—Matiu 12:11; 27:51-53.

Nọ Jesu o whu, ekọtini othethei nọ ọ rrọ gbẹgbẹdẹ evaọ etẹmpol na, onọ o hẹriẹ oria Ọrẹri na no oria Ọrẹri Erẹri o tẹ bẹre ewẹ ivẹ no ehru duwu otọ. Oware igbunu nana nọ o via na u dhesẹ eva nọ e be dha Ọghẹnẹ kpahe ahwo nọ a kpe Ọmọ riẹ gbe nọ edhere nọ a rẹ rọ ruọ oria Ọrẹri Erẹri na, koyehọ odhiwu o rovie no.—Ahwo Hibru 9:2, 3; 10:19, 20.

Agbẹta nọ ozọ u ro mu ahwo na gaga. Oletu ogbaẹmo nọ o wuzou isoja nọ i kpe Jesu na o te bo nọ: “Ababọ avro, ọzae nana Ọmọ Ọghẹnẹ.” (Mak 15:39) Ẹsejọhọ oletu nana ọ jọ etẹe okenọ Pailet ọ jẹ rọ Jesu guẹdhọ, nọ ahwo Ju a ta nọ Jesu o se omariẹ Ọmọ Ọghẹnẹ. Obọnana u mu rie ẹro no inọ Jesu ginọ ohwo okiẹrẹe, ọ tẹ jẹ rrọ Ọmọ Ọghẹnẹ.

Amọfa nọ a ruẹ eware nana, ekpahe i kpe rai, a te muọ ọvuọ uwou riẹ họ ezihe nya, “be tehe igbama rai” ro dhesẹ omovuọ gbe uweri nọ o da rai oma fia. (Luk 23:48) Eyae buobu nọ e rrọ ilele Jesu nọ a jẹ hai lele iei kpohọ erẹ ẹsejọ a jọ usu ahwo nọ a dikihẹ ugbo bi rri ughe na. Eware urirẹ nana nọ e via na i gbe rai unu re.

Oke o be dina kpobọ owọwọ no evaọ Edisoi-Oka, Nisan 14. Nọ ọre o te kiediwi no, Ẹdijala ọrọ Nisan 15 o ve muhọ. Jesu o se ẹwẹ họ no, rekọ igbulegbu ivẹ nọ a kare fihọ abotọ riẹ na a gbẹ rrọ uzuazọ. Wọhọ epanọ Uzi na o ta, a rẹ nyasiọ ohwo nọ o whu no ba re ọ “jọ ehru ure na horioke he,” “ẹdẹdẹ ọyena” a re ki ohwo na.—Iziewariẹ 21:22, 23.

Ofariẹ, a se uvo Edisoi-Oka Omaruẹrẹ-Kpahe keme ahwo a rẹ rehọ oke yena there emu fihọ otọ je ru iruo efa kpobi nọ a sae nyaseba bẹsenọ Ẹdijala na o re kuhọ no ho. Nọ ọre o te kiediwi no, Ẹdijala “ologbo” hayo ọrọ akuava o ve muhọ. (Jọn 19:31) Onana o rrọ ere keme Nisan 15 o be te jọ ẹdẹ ọsosuọ Ehaa Ebrẹdi nọ E Kare Ẹvi na, yọ ẹdẹ kpobi nọ ọ rrọ ẹdẹ ọsosuọ ehaa na, a rẹ rehọ iẹe fihọ Ẹdijala. (Iruo-Izerẹ 23:5, 6) Evaọ ukpe nana, ẹdẹ ọsosuọ ehaa na o kie fihọ Ẹdijala ẹkpoka na, koyehọ ẹdẹ avọ ihrẹ oka na. Oyejabọ nọ a ro sei Ẹdijala ologbo na.

Fikiere ahwo Ju na a tẹ ta kẹ Pailet nọ o ru re Jesu avọ igbulegbu ivẹ nọ a kare họ abotọ riẹ na a whu vẹrẹ. Ẹvẹ a ti ro ru ei? A re wiri awọ rai. Oyena u ti ru nọ a gbẹ te sae rọ rehọ awọ rai nioma re a wẹ hẹ. Isoja na a tẹ nyaze ti wiri awọ igbulegbu ivẹ na. Rekọ nọ a ruẹ Jesu, o wọhọ nọ o whu no, fikiere a gbe wiri awọ riẹ hẹ. Onana u ru ẹme nọ ọ rrọ obe Olezi 34:20 gba, onọ o ta nọ: “Ọ rẹ sẹro igbenwa riẹ kpobi, ọvuọvo rai o wiri hi.”

Re u mu ai ẹro nọ Jesu o gine whu no, omọvo isoja na jọ o te duwu ozuẹ họ abefẹ riẹ, kẹle udu riẹ. “Azẹ gbe ame e tẹ nwani hwẹ ze.” (Jọn 19:34) Onana u ru oria ikere ọfa gba, nọ o ta nọ: “A [ti] riwi ọnọ a duwu na.”—Zekaraya 12:10.

Josẹf ohwo Arimatia, ọzae “nọ o fe” ọ tẹ jẹ rrọ ohwo nọ a riodẹ evaọ ogbẹgwae Sanhẹdrin na ọ jọ etẹe okenọ a kpe Jesu. (Matiu 27:57) A dhesẹ i rie nọ “ọ jọ emamọ ohwo nọ o kiẹrẹe,” nọ ọ be “hẹrẹ Uvie Ọghẹnẹ.” Ẹhẹ, fikinọ “ọ jọ olele Jesu rekọ nọ o je dhesẹ omariẹ via ha fiki ozọ ahwo Ju,” ọ rọwo fihọ oziẹ nọ ogbẹgwae na u brukpe Jesu hu. (Luk 23:50; Mak 15:43; Jọn 19:38) Josẹf ọ gbaudu nyae yare Pailet re o siobọno ugboma Jesu kẹe. Pailet o te se oletu ogbaẹmo re ọ nọe sọ Jesu o whu no, ọ tẹ ta kẹe nọ o whu no. Kẹsena Pailet o te siobọno ori na kẹ Josẹf.

Josẹf ọ tẹ dẹ ohọ uwowoma, ọ tẹ nyae wọ ugboma Jesu no ure na ze. Ọ tẹ rọ ohọ na variẹ ori na re ọ ruẹrẹ iẹe họ kẹ ukio. Nikodimọs, “nọ ọ nya bru [Jesu] ze evaọ aso ẹdẹjọ na,” o fiobọhọ ruẹrẹ ori na họ re. (Jọn 19:39) Ọ rehọ mọr gbe alọe eghaghae nọ a gwa kugbe ze nọ e dina gbẹdẹ vrẹ ubro ẹkpa isimeti. A tẹ rọ ehọ nọ a fi eware nana nọ i re gbo ore awere họ na variẹ ugboma Jesu wọhọ epanọ ahwo Ju a re ru ori nọ a bi ti ki.

Josẹf o wo uki jọ nọ a tọ fihọ utho jọ kẹle etẹe nọ a ri ki ohwo ọvo fihọ họ, etẹe a ki Jesu fihọ. A te ghelie utho ulogbo fihọ unu uki na. Ovovẹrẹ a ro ru onana keme Ẹdijala na o bi ti muhọ. O wọhọ nọ Meri Magdalini gbe Meri oni Jemis Ọsese na a je fiobọhọ evaọ ugboma Jesu nọ a jẹ ruẹrẹhọ kẹ ukio na. A te zihe kpo ovovẹrẹ “nyae ruẹrẹ idẹ gbe eware efa nọ i re gbo ore awere họ” nọ a te wariẹ ku fihọ ugboma Jesu nọ Ẹdijala na o te kuhọ no.—Luk 23:56.

Okiokiọ riẹ nọ o rrọ Ẹdijala, ilori izerẹ gbe otu Farisi na a tẹ nyabru Pailet, a tẹ ta kẹe nọ: “Ma kareghẹhọ oware nọ ọviẹahwohọ na ọ ta nọ ọ jọ uzuazọ, inọ, ‘Edẹ esa e tẹ vrẹ no mẹ te kparoma ze.’ Fikiere, kẹ udu re ahwo a nyai rou uki na bọo ẹdẹ avọ esa na re ilele riẹ a gbẹ nyai tho ugboma na ha a vẹ te ta kẹ ahwo nọ, ‘A kpare riẹ no uwhu ze no!’ Eviẹhọ uwhremu nana u ve ti yoma vi orọ ọsosuọ.” Pailet ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “Wha sae rehọ isoja. Wha nyai rou uki na oghẹrẹ kpobi nọ wha riẹ nọ a sai rou oria ga te.”—Matiu 27:63-65.

Irioke frifri evaọ Ẹdoka, Meri Magdalini, Meri oni Jemis, gbe eyae efa a tẹ rehọ eware nọ i re gbo ore awere kpobọ uki na re a ku họ ugboma Jesu. A tẹ be ta kẹ ohwohwo nọ: “Kọ ono o ti ghelie utho na no unu uki na kẹ omai?” (Mak 16:3) Whaọ, taure a te ti te etẹe otọ u nuhu gaga. Ofariẹ, ukọ-odhiwu Ọghẹnẹ o ghelie utho na no, enọ i je rou uki na a gbẹ rrọ etẹe he, yọ o wọhọ nọ uki na o rrọ ofofe!