Uzou Avọ Ikpegbene

Ivie Ivẹ na I Nwene Oma

1, 2. (a) Eme ọ lẹliẹ Antiochus IV ruzou kpotọ kẹ ayare Rom? (b) Okevẹ Siria o ro zihe ruọ ẹwho Rom?

ANTIOCHUS IV, osu Siria, ọ wọ ohọre kpohọ Ijipti ọ tẹ rọ oma riẹ mu ovie riẹ. Evaọ okenọ o fi Ptolemy VI ovie Ijipti kparobọ no, Rom o te vi ohwo-ẹro riẹ, Caius Popilius Laenas, kpohọ Ijipti. Ọ wha egbaẹmo buobu lele oma avọ ujaje nọ Esuo Rom ọ kẹ riẹ nnọ Antiochus IV o siobọno ọkwa-ovie Ijipti nọ ọ rọ na re ọ jẹ kwa no orẹwho na. Eva Eleusis, ẹwho ọsese ọ Alexandria jọ, ovie Siria na avọ ohwo-ẹro Rom na a te zere oma. Antiochus IV o te mi uvẹ re ọ jiroro kugbe ekohrẹ riẹ, rekọ Laenas ọ tẹ rọ ọkpọ riẹ siusi wariẹ ovie na họ nnọ ọ kẹe uyo na taure ọ tẹ j’owọ no usi na. Avọ omovuọ, Antiochus IV o te ru epanọ Rom ọ gwọlọ o te zihe kpohọ Siria evaọ 168 B.C.E. Kọ enẹ ẹwhọ nọ ọ jọ udevie ovie ẹkpẹlobọ-ọre Siria avọ ovie obọze-ọre Ijipti o ro kuhọ.

² Avọ ẹgba buobu nọ o wo evaọ ẹkpọ iruẹru Udevie Ovatha-Ọre na, Rom ọ tẹ be ta họ Siria obọ. Fikiere, dede nọ ivie efa evaọ uhie isu Seleucid a su Siria nọ Antiochus IV o whu no evaọ 163 B.C.E., a rehọ ọkwa “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” na ha. (Daniẹl 11:15) Ukuhọ riẹ Siria o te zihe ruọ ẹwho Rom evaọ 64 B.C.E.

3. Okevẹ gbe ẹvẹ Rom ọ rọ rro vi Ijipti?

³ Uhie isu Ptolemy ọrọ Ijipti a ruabọhọ ọkwa “ovie obọ obọze-ọre” na dina kri vrẹ ikpe 130 nọ Antiochus IV o whu no. (Daniẹl 11:14) Evaọ etoke ohọre Actium na, evaọ 31 B.C.E., Octavian, osu Rom, o te fi egbaẹmo ivẹ nọ i kuomagbe kparobọ, ovie-aye urere Ptolemy—Cleopatra VII—avọ ọse obọ Rom riẹ, Mark Antony. Okenọ Cleopatra o zo evaọ ukpe nọ o kẹle riẹ, Ijipti omariẹ o te zihe ruọ ẹwho Rom, ọ gbẹ jọ ọkwa ovie obọ obọze-ọre he. Evaọ ukpe avọ 30 B.C.E., Rom o te je su Siria avọ Ijipti. Kọ ma re rẹro amọfa re a rehọ ọkwa ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre gbe ovie obọ obọze-ọre na?

OVIE ỌKPOKPỌ O VI “OHWO” UWOU

4. Fikieme ma je rẹro omọfa re ọ rehọ ẹta ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na?

⁴ Evaọ okpakpọ 33 C.E., Jesu Kristi ọ ta kẹ ilele riẹ nọ: “Nọ wha ruẹ oware aghọ ofofe nọ Daniẹl ọruẹaro ọ ta na, u dikihẹ eva oria ẹri . . . enọ e rọ eva Judia a vẹ te dhẹ kpohọ igbehru.” (Matiu 24:15, 16) Ẹkwoma ẹwariẹ eme ọ Daniẹl 11:31, Jesu ọ vẹvẹ ilele riẹ unu kpahe ‘oware aghọ ofofe’ obaro. Eruẹaruẹ nana kpahe ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na a ta riẹ ole ikpe 195 nọ Antiochus IV, ovie urere esuo Siria, o whu no. Evaọ uzẹme, osu ọfa ọ te rehọ ẹta ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na. Ono ohwo ọnana ọ te jọ?

5. Ono o tovrẹ wọhọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na, nọ ọ rehọ ọkwa nọ Antiochus IV ọ jọ vẹre?

⁵ Ẹnjẹle Jihova Ọghẹnẹ o whowho nọ: “Ohwo jọ ọ rẹ te rehọ ẹta riẹ [ẹta Antiochus IV] nọ ọ rẹ te rehọ ovie vi ohwo nya i mi ei osa-uzou; rekọ u reti krẹ hẹ o vẹ raha, orọnọ eva ofu hayo ẹmo ho.” (Daniẹl 11:20) Ọnọ ọ ‘rehọ ẹta riẹ’ na họ osu ọsosuọ Rom, Octavian, ọnọ a riẹ wọhọ Siza Ọgọstọs.—Rri “A kẹ Ọjọ Adhẹẹ, A te Rri Ọdekọ Vo,” evaọ ẹwẹ-obe avọ 248.

6. (a) Okevẹ a ro vi “ohwo” jọ re ọ nya “otọ oruaro” na vrẹ, kọ ẹvẹ onana o rọ r’oja? (b) Fikieme a jẹ sae ta nọ Ọgọstọs o whu “orọnọ eva ofu hayo ẹmo ho”? (c) Didi enwene ọ roma via evaọ evuhumu ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na?

⁶ ‘Uvie’ Ọgọstọs u kugbe “otọ oruaro” na—ẹwho Judia nọ o rọ otọ Rom. (Daniẹl 11:16) Evaọ 2 B.C.E., Ọgọstọs o vi “ohwo” ẹkwoma ujaje nọ o fihọ nọ a kere odẹ h’otọ, ẹsejọhọ re ọ riẹ unu ahwo nọ e rọ otọ esuo riẹ fiki emio osa-uzou gbe enọ ọ rẹ rehọ fihọ isoja. Fiki ujaje onana, Josẹf avọ Meri a te kpohọ Bẹtlẹhẹm re a kere odẹ rai fih’otọ, o tẹ whae ze nọ a rọ jọ obei yẹ Jesu evaọ oria nọ a ruẹaro riẹ no vẹre. (Maeka 5:2; Matiu 2:1-12) Evaọ August 14 C.E.—‘nọ u kri hi,’ nọ ọ nwane kẹ ujaje oyena no—Ọgọstọs o te whu evaọ unuikpe 76, orọnikọ ahwo a kpe rie “eva ofu” hayo “ẹmo ho,” rekọ fiki ẹyao. Ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o ghine nwene oma no! Oke onana ovie na o zihe ruọ Uvie Rom no fiki ogaga isu riẹ.

‘ỌNỌ A TI RRI VO NA O DIKIHẸ NO’

7, 8. (a) Ono ọ rehọ ẹta Ọgọstọs wọhọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na? (b) Fikieme a jẹ rọ ehoo rehọ “oruaro uvie na” kẹ ọnọ ọ rehọ ẹta Ọgọstọs Siza?

⁷ Be gbẹ nyaharo evaọ eruẹaruẹ na, ẹnjẹle na ọ tẹ ta nọ: “Ọnọ a ti rri vo o ti dikihẹ ẹta riẹ [ẹta Ọgọstọs], a te kẹe oruaro uvie na ha; ọ tẹ te rueva evaọ etoke ufuoma re ọ rọ ẹghẹ rehọ uvie na. Yọ rọ kẹ egbaẹmo na, a te vahabọ fiki riẹ, a vẹ te raha no; kugbe Osu ọvọ na.”—Daniẹl 11:21, 22, NW.

⁸ “Ọnọ a ti rri vo” na họ Taibiriọs Siza, ọmọ Livia, aye avesa Ọgọstọs. (Rri “A kẹ Ọjọ Adhẹẹ, A te Rri Ọdekọ Vo,” evaọ ẹwẹ-obe avọ 248.) Ọgọstọs o mukpahe ọmọ aye riẹ ọnana fiki eva iyoma nọ o wo, yọ ọ gwọlọ nọ ọ rehọ ẹta riẹ hẹ wọhọ Siza nọ u te. A rehọ ehoo kẹe “oruaro uvie na” okenọ ereuku na kpobi a whu no. Ọgọstọs ọ rehọ Taibiriọs fihọ uwou evaọ 4 C.E. o te ru ei fihọ ọreuku agbara-uvie na. Okenọ Ọgọstọs o whu no, Taibiriọs nọ ọ jọ ikpe 54—ọnọ a ti rri vo—o te “dikihẹ,” rehọ ogaga wọhọ osu Rom gbe ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre.

9. Ẹvẹ Taibiriọs ọ rọ rehọ “ẹghẹ rehọ uvie na”?

⁹ “Taibiriọs,” wọhọ epanọ The New Encyclopædia Britannica o ta, “o fi Uwou Ogbẹgwae na iwhayo, yọ ọ kuvẹ re a sei osu hu te enwenọ amara [nọ Ọgọstọs o whu no].” Ọ ta kẹ Uwou Ogbẹgwae na nọ Ọgọstọs ọvo họ ọnọ ọ rẹ sai su Uvie Rom na, ọ tẹ ta kẹ ogbẹgwae na nọ a nwene ugboma esuo na re a rehọ udu esuo kẹ ekru ahwo ukpenọ o rẹ jọ omọvo obọ. Will Durant, ogbiku na, o kere nọ: “Fikinọ a gwọlọ yiwi veghe uzou kẹ ẹme riẹ hẹ, Uwou Ogbẹgwae na o tẹ rọwo ẹme riẹ bọwo okenọ ọ rọ rọwo esuo.” Durant o fibae nọ: “Ohwo kpobi ọ jẹ yọrọ oma riẹ. Uzẹme riẹ họ Taibiriọs ọ gwọlọ esuo na, ogbẹrọ ere he ọ hae gwọlọ edhere nọ ọ rẹ rọ se iẹe; Uwou Ogbẹgwae na o be dhozọ riẹ u te je mukpahe iẹe, rekọ o gwọlọ yiwi fi esuo na họ obọ ahwo buobu hu.” Fikiere, Taibiriọs ọ tẹ “rọ ẹghẹ rehọ uvie na.”

10. Ẹvẹ a rọ ‘raha egbaẹmo na’?

¹⁰ “Yọ rọ kẹ egbaẹmo na”—egbaẹmo isoja ivie nọ e wariẹ e rai họ na—ẹnjẹle na ọ ta nọ: “A te vahabọ.” Okenọ Taibiriọs o zihe ruọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre, ọmọ oniọvo riẹ Germanicus Siza ọ jọ osu egbaẹmo Rom evaọ ofẹ Ethẹ Rhine. Evaọ 15 C.E., Germanicus o te su egbaẹmo riẹ wọso Arminius, ọgba Germany, ọ tẹ dina fi ei kparobọ. Rekọ, obokparọ osese nọ a wo na avọ ẹroyẹ, fikiere Taibiriọs ọ tẹ siọ ẹmo ba efi evaọ Germany. Ukpoye, ẹkwoma ẹmo omoma nọ ọ whẹhọ Germany, o te fi ozighi họ erua Germany oma re a siọ uzou ba ekokohọ. Oware nọ Taibiriọs ọ gwọlọ họ epanọ o re ro ru iwhru esuo riẹ ga viere. Owojẹ onana u wo obokparọ. Evaọ edhere ọnana, ọ tẹ kpọ “egbaẹmo na” jẹ ‘raha ae.’

11. Ẹvẹ a rọ ‘raha Osu ọvọ na’?

¹¹ Oware ofa nọ a “raha” họ “Osu ọvọ” nọ Jihova Ọghẹnẹ ọ re kugbe Abraham kẹ oghale iviuwou otọakpọ na kpobi. Jesu Kristi họ Ubi Abraham nọ a jọ ọvọ ọyena y’eyaa riẹ na. (Emuhọ 22:18; Ahwo Galesha 3:16) Evaọ Nisan 14, 33 C.E., Jesu o dikihẹ aro Pọntiọs Pailet evaọ uwou-ovie osu na evaọ Jerusalẹm. Izerẹ ahwo Ju a gb’ota họ Jesu uzou no nnọ ọ be wọso osu na. Rekọ Jesu ọ ta kẹ Pailet nọ: “Uvie mẹ orọ akpọ na ha . . . uvie mẹ orọ etenẹ hẹ.” Rekọ re osu Rom na ọ siọ Jesu ọvowa na obọ ba esino, ahwo Ju a te bo nọ: “Who te siobọno ohwo ọnana, whọ gbẹ sae jọ ọzọ Siza ofa ha; kohwo kohwo nọ o ru oma riẹ ovie yọ ọ rọ suọ Siza.” Nọ a yare ekpe Jesu no, a tẹ ta nọ: “Ma wo ovie ọ fa thọ Siza wa ha.” Wọhọ epanọ uzi “ekela oride” na o ta, onọ Taibiriọs o ru kẹre re u kugbe ẹme kpobi nọ a ta wọso Siza, Pailet o te siobọno Jesu re a “raha” iẹe, hayo kare iẹe fihọ ehru ure oja.—Jọn 18:36; 19:12-16; Mak 15:14-20.

OSU ỌGEVA ‘Ọ WHA ẸGWAE OMUOMU RIẸ HARO’

12. (a) Ono ọ re-ọvọ kugbe Taibiriọs? (b) Ẹvẹ Taibiriọs ọ rọ ‘rehọ omotu wo ogaga’?

¹² Be gbẹ ruẹaro kpahe Taibiriọs, ẹnjẹle na ọ ta nọ: “O re ti mu ẹghẹ họ eruo okenọ a re-ọvọ kugbe ei no; a vọ omotu riẹ a ve ti wo ogaga.” (Daniẹl 11:23) Ahwo Uwou Ogbẹgwae Rom na a jọ uzi “re-ọvọ” kugbe Taibiriọs no, ọ tẹ rọ ugbunu gheghe ruzou thae. Rekọ o dhesẹ eviẹhọ, ‘ọ rehọ ẹkwoma omotu riẹ wo ogaga.’ Omotu riẹ na họ Iroiro Osu Rom, enọ e wariẹ igbẹhẹ Rom họ. Ẹkẹle riẹ o whẹ ozọ họ Uwou Ogbẹgwae na oma u te je fiobọhọ kẹ Taibiriọs re ọ ruẹ ohwo nọ ọ te wọso esuo riẹ kpobi. Fikiere, ẹkwoma iroiro 10,000, Taibiriọs o te dikihẹ kothi.

13. Didi edhere Taibiriọs ọ rọ rro vi esẹ-ode riẹ?

¹³ Ẹnjẹle na o te fibae evaọ eruẹaruẹ nọ: “Ababọ ovuẹ ọ rẹ te nya ruọ eria nọ e mai fe eva orẹwho na; o re ti ru eware nọ esẹ riẹ hayo esẹesẹ riẹ i ru hu, ọ vẹ te vaha eware nọ a kua, egbo-ẹmo, gbe ekuakua kpobi kẹ ahwo na. Ọ rẹ te jẹ iroro mukpahọ eria ọzadhe, rekọ omoke kpẹkpẹe ọvo ọ rẹ te jọ.” (Daniẹl 11:24) Taibiriọs o je viviẹro gaga, yọ esuo riẹ ọ vọ avọ ugbekpe. Fiki okpomahọ Sejanus, olori Iroiro Osu na, abọ urere esuọ riẹ ọ vọ avọ evega. Uwhremu na, Taibiriọs o te viẹro ku Sejanus, a te kpei. Evaọ ahwo nọ ọ lahiẹ, Taibiriọs o te ru vi esẹ-ode riẹ.

14. (a) Ẹvẹ Taibiriọs ọ rọ “vaha eware nọ a kua, egbo-ẹmo, gbe ekuakua” evaọ ewho Rom kpobi? (b) Didi ẹro a ro rri Taibiriọs evaọ etoke uwhu riẹ?

¹⁴ Rekọ Taibiriọs ọ “vaha eware nọ a kua, egbo-ẹmo” vọ oria esuo Rom kpobi. Evaọ oke uwhu riẹ, ahwo nọ a jọ otọ riẹ kpobi a jẹ riakpọ. Esa-uzou e jọ vovori, yọ ọ jẹ dhogbo fiobọhọ kẹ ahwo nọ uye o be bẹ. Otẹrọnọ isoja hayo iletu e wọso ohwo jọ hayo be vẹ ẹdhọ tu, a rẹ kẹ ai uye. Obọ ogaga nọ a je ro su o wha omofọwẹ ẹgbede ze, yọ emamọ ekwakwa evuẹ-ugbothabọ e tẹ lẹliẹ ekiọthuọ je titi. Taibiriọs o muẹrohọ nnọ eware kpobi e nya kpatiẹ ziezi evaọ eva gbe otafe Rom. A nwene izi na kiehọ ziezi, yọ izi nọ Ọgọstọs Siza o fihọ e lẹliẹ izuazọ ahwo woma viere. Ghele na, Taibiriọs ‘ọ jẹ iroro omukpahe,’ o tẹ whae ze nọ Tacitus, ogbiku Rom, o ro dhesẹ iẹe wọhọ ọzae eviẹhọ, ọnọ o wo oma ẹghẹ. Evaọ okenọ o ro whu evaọ March 37 C.E., a ri Taibiriọs fihọ osu evega.

15. Ẹvẹ Rom ọ jọ evaọ abọ ekuhọ ikpe-udhusoi ọsosuọ gbe emuhọ ikpe-udhusoi avivẹ C.E. na?

¹⁵ Ahwo nọ e rehọ ẹta Taibiriọs nọ e jọ ovie ẹkpẹlobọ-ọre họ Gaius Siza (Caligula), Claudius I, Nero, Vespasian, Titus, Domitian, Nerva, Trajan, gbe Hadrian. The New Encyclopædia Britannica o ta nọ: “Evaọ abọ ologbo, enọ e rehọ ẹta Ọgọstọs a ruabọhọ izi esuo gbe omaa ebabọ riẹ, rekọ ababọ ona avọ araha buobu.” Obe ovo na o ta nọ: “Evaọ ekuhọ ikpe-udhusoi 1, gbe emuhọ ọrọ avọ 2, Rom o te wo oruaro gaga avọ ubu ahwo.” Dede nọ ozighi jọ ọ jọ uwhru Rom evaọ oke onana, ẹwhọ ọsosuọ riẹ nọ a ruẹaro nọ o te jọ udevie riẹ avọ ovie obọ obọze-ọre na o muhọ họ bọwo ikpe-udhusoi avọ esa C.E.

Ọ KPARE SO OVIE OBỌ OBỌZE-ỌRE NA

16, 17. (a) Ono ọ rehọ ẹta ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre nọ a t’ẹme te eva Daniẹl 11:25 na? (b) Ono ọ ruọ ọkwa ovie obọ obọze-ọre na, kọ ẹvẹ onana o rọ via?

¹⁶ Ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ nyaharo evaọ eruẹaruẹ na, ta nọ: “[Ovie obọ obọze-ọre na] ọ rẹ te kpare ogaga gbe udu riẹ mukpahe ovie obọ obọze-ọre avọ otu-ẹmo ologbo; ovie obọ obọze-ọre ọ rẹ te rehọ egba-ẹmo otu-ẹmo riẹ rọ họre iẹe; rekọ [ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na] o re ti dikihẹ hẹ, keme a kpahe ẹta hẹrẹ iẹe no. Enọ i lele i riei re emamọ emu riẹ dede a te jọ ahwo nọ a ti kpe i, a reti le otu-ẹmo riẹ, a ve ti kpe ibuobu no.”—Daniẹl 11:25, 26.

¹⁷ Ole ikpe 300 nọ Octavian o zihe Ijipti ruọ ẹwho Rom no, Aurelian, osu Rom, ọ tẹ jọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na. Oke onana, Septimia Zenobia, ovie-aye na ọrọ Palmyra ẹwho Rom, ọ jọ ọkwa ovie obọ obọze-ọre na.a (Rri “Zenobia—Ovie-Aye Ọgbaẹmo Palmyra,” evaọ ẹwẹ-obe avọ 252.) Ogbaẹmo Palmyra o jẹ rria Ijipti evaọ 269 C.E. avọ ẹghẹ na inọ a be sẹro riẹ kẹ Rom. Zenobia ọ gwọlọ ru Palmyra họ okpẹwho esuo evaọ ovatha-ọre na ọ tẹ jẹ gwọlọ su ewho ovatha-ọre Rom. Avọ igbunu kẹ ẹjiroro riẹ, Aurelian ọ tẹ “kpare ogaga gbe udu riẹ” re ọ họre Zenobia.

18. Eme họ ekuhọ ohọre nọ o jọ udevie Aurelian osu na, ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na, gbe Zenobia ovie-aye na, ovie obọ obọze-ọre na?

¹⁸ Wọhọ utu esuo nọ Zenobia o bi su, ovie obọ obọze-ọre na ọ tẹ ‘kpare ogaga riẹ’ evaọ ẹmo wọso ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na “avọ otu-ẹmo ologbo” evaọ otọ iletu ivẹ, Zabdas avọ Zabbai. Rekọ Aurelian o te fi Ijipti kparobọ jẹ w’owọ ẹmo kpohọ Esia Minor gbe Siria. A te fi Zenobia kparobọ eva Emesa (nọ o rọ Homs inẹnẹ), o te kuomarẹriẹ kpohọ Palmyra. Okenọ Aurelian o ko okpẹwho na họ, Zenobia ọ tẹ g’udu họre kẹe, rekọ ọ kparobọ họ. Tei te ọmọzae riẹ a tẹ dhẹ kpohọ ofẹ Pasia, ahwo Rom a te mu ei eva Ethẹ Yufretis. Ahwo Palmyra a te siobọno okpẹwho rai evaọ 272 C.E. Aurelian o vu Zenobia wa, ọ tẹ jẹ rehọ iẹe seha obokparọ riẹ okenọ o je luje nya Rom vrẹ evaọ 274 C.E. Ọ rria uzuazọ riẹ kpobi wọhọ uvi aye Rom.

19. Ẹvẹ Aurelian o ro kie ‘fiki ẹta nọ a kpahe kẹe’?

¹⁹ Aurelian omariẹ ‘o dikihẹ hẹ fiki ẹta nọ a kpahe kẹe.’ Evaọ 275 C.E., ọ tẹ w’owọ ẹmo bru ahwo Pasia. Okenọ ọ jẹ jọ Thrace hẹrẹ uvẹ nọ ọ rẹ rọ fa ethẹ vrẹ kpohọ Esia Minor, ahwo nọ a jẹ ‘re okpemu riẹ’ a tẹ kpahe ẹta kẹe a te “kpe i.” Ọ jẹ gwọlọ epanọ ọ rẹ rọ kẹ Eros okere-obe riẹ uye fiki eware jọ nọ o kere thọ. Rekọ Eros o te mu kere edẹ iletu jọ nọ ọ ta nọ a bi ti kpe. Nọ iletu na a ruẹ obe na, a tẹ gbẹgwae ekpe Aurelian a te kpei.

20. Ẹvẹ “otu-ẹmo” ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o rọ “raha”?

²⁰ Iruẹru ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre u kuhọ evaọ uwhu Aurelian osu na ha. Isu Rom efa i lele i rie. Evaọ okejọ, osu jọ ọ jọ obọ ukiediwo-ọre ọfa evaọ ovatha-ọre. Evaọ otọ ezae enana “otu-ẹmo” ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na o tẹ “raha,” hayo “vahabọ,”b a te “kpe ibuobu” fiki ẹvẹruọ erua Germany no ẹkpẹlobọ-ọre ze. Ahwo Goth a tẹ raha uwhru Rom na evaọ ikpe-udhusoi avene C.E. Ohọre na o tẹ kpere gaga. Evaọ 476 C.E., Odoacer, osu Germany, o te si osu urere nọ o su evaọ Rom no. Evaọ emuhọ ikpe-udhusoi avọ ezeza, yọ a vaha Uvie Rom evaọ ofẹ ukiediwo-ọre na no, ivie Germany i te muhọ esu evaọ Britannia, Gaul, Itali, North Africa, gbe Spen. Abọ ovatha-ọre uvie na o tọ te ikpe-udhusoi avọ 15.

UVIE ULOGBO O HẸRIẸ NO

21, 22. Didi inwene Constantine ọ wha ze evaọ ikpe-udhusoi avene C.E.?

²¹ Nọ ọ lavrẹ eme nọ i fioka ha kpahe ekie Uvie Rom, onọ o tọ te ikpe-udhusoi buobu, ẹnjẹle Jihova ọ tẹ ruẹaro kpahe ehọre efa erọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre gbe ovie obọ obọze-ọre na. Rekọ, ọkiẹriwo ọkpẹkpẹe ọrọ ẹnyaharo Uvie Rom na u ti fiobọhọ k’omai vuhu ivie ivẹ nọ e rọ ewegrẹ na mu evaọ oke obaro.

²² Evaọ ikpe-udhusoi avene, Constantine, osu Rom, o te ru re a jọ Orẹwho na riẹ kpahe Egagọ-Ileleikristi erue. O tube s’ẹgwae jẹ jọ ohwo-agbara ẹgwae ichọche jọ eva Nicaea, Esia Minor, evaọ 325 C.E. Uwhremu na, Constantine ọ tẹ kwa uwou osu na no Rom kpohọ Byzantium, hayo Constantinople, o te ru ẹwho ọyena họ okpẹwho okpokpọ riẹ. Uvie Rom o tẹ nyaharo evaọ otọ esuo osu ọvo bọwo uwhu Theodosius I, osu na, evaọ January 17, 395 C.E.

23. (a) Didi ẹhẹriẹ ọ roma via evaọ Uvie Rom nọ Theodosius o whu no? (b) Okevẹ Uvie Ovatha-Ọre na u ro kuhọ? (c) Ono ọ jẹ jọ Ijipti su evaọ 1517?

²³ Nọ Theodosius o whu no, Uvie Rom o tẹ ghaloma fihọ emezae riẹ. Abọ ukiediwo-ọre u te te Honorius obọ, ovatha-ọre u te te Arcadius obọ, avọ Constantinople wọhọ okpẹwho riẹ. Britannia, Gaul, Itali, Spen, gbe North Africa e jọ usu ewho ukiediwo-ọre na. Masidonia, Thrace, Esia Minor, Siria, gbe Ijipti e jọ ewho ovatha-ọre na. Evaọ 642 C.E., okpẹwho Ijipti na, Alexandria, o te kie kẹ ahwo Saracen (ahwo Arab), Ijipti o te zihe ruọ ẹwho Islam. Evaọ January 1449, Constantine XI o te zihe ruọ osu urere ọ ovatha-ọre. Ahwo Ottoman Turk evaọ otọ Mehmed II ovie na a fi Constantinople kparobọ evaọ May 29, 1453, u te ku Uvie Ovatha-Ọre Rom họ. Evaọ ukpe 1517 Ijipti o te zihe ruọ ẹwho Turkey. Rekọ, u kri hi, ẹkwotọ ovie obọ obọze-ọre anwae na o tẹ ziọ otọ uvie ofa nọ u no ofẹ ukiediwo-ọre ze.

24, 25. (a) Wọhọ epanọ igbiku jọ e ta, eme o kpokahọ emuhọ Uvie Rom Ọrẹri na? (b) Eme ọ via kẹ odẹ-ova “osu” ọrọ Uvie Rom Ọrẹri na?

²⁴ Ibishọpo Rom ọrọ Kathọlik o te mu no ofẹ ukiediwo-ọre Uvie Rom na ze, ọnọ a riẹ ziezi wọhọ Pope Leo I, ọnọ a riẹ wọhọ ọnọ ọ rehọ ogaga ipopu mu evaọ ikpe-udhusoi avọ isoi C.E. U kri hi, ipopu na ọvo ọ tẹ rọ udu obọ riẹ rehọ osu ofẹ ukiediwo-ọre mu. Onana o jọ Rom via evaọ ẹdẹ Kresimesi ọrọ 800 C.E., okenọ Pope Leo III ọ rehọ Charles (Charlemagne) ovie ahwo Frank mu wọhọ osu ọ Uvie Ukiediwo-Ọre Rom ọkpokpọ na. Eromuo ọnana o te zihe udu-esuo ze evaọ Rom yọ, wọhọ epanọ igbiku jọ e ta, u te zihe ruọ emuhọ Uvie Rom Ọrẹri na. No okioye vrẹ a te wo Uvie Ovatha-Ọre gbe Uvie Rom Ọrẹri nọ o rọ ukiediwo-ọre, ivẹ na a rri oma rai fihọ Ileleikristi.

²⁵ Nọ oke o be nyaharo na, enọ e rehọ ẹta Charlemagne a g’obọ tere he. Ọkwa osu na dede ọ jọ ofofe evaọ etoke jọ. Evaọ oke onana, Otto I, ovie Germany, ọ rehọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre gbe udevie Itali buobu no. Ọ tẹ rehọ oma riẹ mu wọhọ ovie Itali. Evaọ February 2, 962 C.E., Pope John XII ọ tẹ rehọ Otto I mu osu Uvie Rom Ọrẹri na. Okpẹwho riẹ o jọ Germany, yọ isu na a jọ ahwo Germany, jegbe ahwo buobu nọ e jọ otọ rai. Nọ ikpe egba isoi e vrẹ no uwou Austria obọ Hapsburg o tẹ rehọ odẹ-ovao “osu” o tẹ yọrọ ọkwa na evaọ ikpe Uvie Rom Ọrẹri nọ i kiọkọ kpobi.

IVIE IVẸ NA E WARIẸ ROMA VIA VEVẸ NO

26. (a) Eme a rẹ sae ta kpahe ekuhọ Uvie Rom Ọrẹri na? (b) Ono o tovrẹ wọhọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na?

²⁶ Napoléon I ọ raha Uvie Rom Ọrẹri na muotọ okenọ o veghe uzou kẹe nọ o fi Germany kparobọ evaọ etoke ukpe 1805. Nọ ọ gbẹ be sae họre kẹ ọkwa riẹ hẹ, Francis II osu na o te siobọno esuo Rom evaọ August 6, 1806, o te zihe oma kpohọ egọmeti orẹwho na wọhọ osu Austria. Nọ ikpe 1,006 e vrẹ no, Uvie Rom Ọrẹri na—onọ Leo III, ipopu Roman Kathọlik, avọ Charlemagne, ovie Frank a ro mu—u te kuhọ. Evaọ 1870, Rom o te zihe ruọ okpẹwho uvie Itali, nọ u wo udu obọ riẹ no Vatican na. Ukpe nọ u lele i rie, uvie Germany u te muhọ avọ Wilhelm I nọ a se siza, hayo osu. Kọ enẹ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre ọgbọna—Germany—ọ rọ roma lahwe.

27. (a) Ẹvẹ Ijipti ọ rọ ruọ otọ ẹruọsa Britain? (b) Ono ọ rehọ ọkwa ovie obọ obọze-ọre na?

²⁷ Rekọ ẹvẹ a re ro vuhu ovie obọ obọze-ọre ọgbọna? Ikuigbe i dhesẹ nọ Britain ọ rehọ esuo evaọ ikpe-udhusoi avọ 17. Fikinọ ọ gwọlọ raha edhere ekiọthuọ Britain no, Napoléon I o te fi Ijipti kparobọ evaọ 1798. Ẹmo o te du lahwe, Britain avọ Ottoman a te kuobọgbe le ahwo French no Ijipti, onọ o kake jọ ovie obọ obọze-ọre evaọ emuhọ ohọre na. Evaọ ikpe-udhusoi nọ i lele i rie, okpomahọ Britain evaọ Ijipti o tẹ rro. Nọ 1882 o vrẹ no, Ijipti ọ tẹ jọ otọ Britain. Okenọ Ẹmo Akpọ I o du lahwe evaọ 1914, Ijipti ọ jọ otọ Turkey, a tẹ rehọ ovie mu kẹe. Rekọ okenọ Turkey ọ jọ abọ Germany evaọ ẹmo na, Britain o te si osu na no o te fi Ijipti họ otọ ẹruọsa Britain. Be rọ ẹmẹmera mu ohwohwo ogbẹnyusu, Britain avọ United States of America a te zihe ruọ Ogaga-Esuo Akpọ Britain gbe America. A te kuobọgbe ziọ ọkwa ovie obọ obọze-ọre na.

[Oruvẹ-obotọ]

EME WHO VUHUMU?

• Osu Rom vẹ ọ kake kparoma wọhọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na, kọ okevẹ o ro vi “ohwo” uwou?

• Ono ọ rehọ ẹta ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na nọ Ọgọstọs o whu no, kọ ẹvẹ a rọ raha “Osu ọvọ na”?

• Eme o no ohọre nọ o jọ udevie Aurelian wọhọ ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre na gbe Zenobia wọhọ ovie obọ obọze-ọre na ze?

• Eme ọ via kẹ Uvie Rom, kọ egaga vẹ e rehọ ekwa ivie ivẹ na evaọ ekuhọ ikpe-udhusoi avọ 19 na?

[Ẹkpẹti/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 248-251]

A KẸ ỌJỌ ADHẸẸ, A TE RRI ỌDEKỌ VO

ỌJỌ o nwene oria esuo nọ ozighi ọ tahaku no kpohọ uvie akpọ. Ọdekọ o ru efe riẹ wo ẹvi ẹko 20 evaọ ikpe 23. A kẹ ọjọ adhẹẹ evaọ oke uwhu riẹ, rekọ a rri ọdekọ vo. Esuo isu Rom ivẹ enana e jọ etoke uzuazọ gbe odibọgba Jesu. Nọ ahwo vẹ? Kọ fikieme a jẹ rọ adhẹẹ kẹ ọjọ, a je rri ọdekọ vo?

“IBRIKI Ọ NYAKU EVAỌ ROM, Ọ TẸ NYASIỌ ITHO-EGHAGHAE BAE”

Evaọ 44 B.C.E. okenọ a kpe Julius Caesar, Gaius Octavian, ọmọ oruọmọ oniọvo riẹ, ọ jọ ikpe 18 ọvo. Nọ o rọnọ Julius Caesar ọ yọrọ e riẹ na, ọ tẹ jẹ rrọ ọreuku riẹ, Octavian ọmoha na ọ tẹ dhẹ vẹrẹ kpohọ Rom re ọ rehọ ukuoriọ riẹ. Ọ tẹ jọ obei nyaku ọzadhe ologbo jọ—oletu-ẹmo Siza, Mark Antony, ọnọ o rẹro nọ ọye ọ te jọ uvi ọreuku na. Omuhrowo kẹ esuo na gbe ogaga nọ u lele i rie u lehie te ikpe 13.

Okenọ o fi egbaẹmo Cleopatra, ovie-aye Ijipti, gbe erọ ọse riẹ, Mark Antony, kparobọ no (evaọ 31 B.C.E.) Octavian o ro tovrẹ wọhọ osu Uvie Rom. Ukpe nọ u lele i rie, Antony avọ Cleopatra a te thuru whu, koyehọ Octavian ọ rehọ Ijipti fihọ otọ esuo riẹ. Enẹ Uvie Grisi u ro kuhọ riẹriẹriẹ, Rom o te zihe ruọ ogaga akpọ.

Nọ ọ kareghẹhọ nnọ a kpe Julius Caesar fiki obọ ogaga nọ o je ro su, Octavian ọ tẹ jẹ yọrọ oma re ọ siọ ẹthọthọ ọvo na ba ẹwariẹ. Re ọ siọ eva ba eru dha ahwo Rom nọ e gwọlọ esuo nọ ọ rẹ jọ obọ ahwo buobu, o te ru ei wọhọ ẹsenọ egọmeti na ọ rọ obọ ahwo buobu. Ọ se edẹ-ova na “ovie” gbe “osu udu.” Ofariẹ, o te whowho ẹjiroro riẹ re o siobọno esuo ewho kpobi kẹ Uwou Ogbẹgwae Rom, o te dhesẹ nọ o bi siobọno ekwa ọfisi efa nọ o kru na kẹ amọfa. Ẹghẹ ọnana o ruiruo. Uwou Ogbẹgwae na avọ ovuhumuo a tẹ tudu họ Octavian awọ re ọ daji ọkwa riẹ re ọ jẹ ruabọhọ esuo ewho na.

Ofariẹ, evaọ January 16, 27 B.C.E., Uwou Ogbẹgwae na o tẹ kẹ Octavian odẹ-ova na “Ọgọstọs,” nọ otofa riẹ o rọ “Oride, Ọrẹri.” Orọnikọ Octavian ọ jẹ odẹ-ova na rehọ ọvo ho rekọ o nwene odẹ amara jọ fihọ odẹ riẹ o te je momo ẹdẹ jọ no amara February ze re amara August o wo unuedẹ wọhọ amara July, amara nọ a ro se Julius Caesar. Fikiere Octavian o te zihe ruọ osu-ologbo ọsosuọ Rom, a tẹ riẹe no okioye vrẹ wọhọ Siza Ọgọstọs hayo “Ọrọ Oride.” Uwhremu na ọ tẹ jẹ re odẹ-ova “ozerẹ okpehru,” yọ evaọ 2 B.C.E.—ukpe nọ a ro yẹ Jesu—Uwou Ogbẹgwae na o tẹ kẹe odẹ-ova na Pater Patriae, “Ọsẹ Orẹwho Riẹ.”

Evaọ ukpe ovo oyena, “Siza Ọgọstọs o woro nọ a kere edẹ ahwo akpọ kpobi họ obe. . . . Ahwo kpobi ọvuọ ẹwho riẹ o te kpohọ, re a fi odẹ họ obe.” (Luk 2:1-3) Fiki uworo onana, a te yẹ Jesu evaọ Bẹtlẹhẹm evaọ orugba eruẹaruẹ Ebaibol na.—Daniẹl 11:20; Maeka 5:2.

Egọmeti nọ ọ jọ otọ Ọgọstọs ọ vọ avọ oruọzewọ, ugho riẹ u te je wo aghare. Ọgọstọs ọ tẹ jẹ rehọ emamọ edhere nọ a re ro vi ileta ro mu ọ tẹ jẹ bọ idhere gbe ekwa. Ọ wariẹ koko ogbaẹmo na họ, rehọ egbaẹmo-ame ro mu, ọ tẹ jẹ rehọ uvi irọwa ro mu nọ a riẹ wọhọ Iroiro Osu. (Ahwo Filipai 1:13) Evaọ otọ esuo riẹ, ikere-ebe wọhọ Virgil avọ Horace a je titi, yọ ewena a jẹ kare eware ezi nọ a riẹ nẹnẹ na. Ọgọstọs ọ bọ iwou nọ Julius Caesar ọ bọ re he, ọ tẹ jẹ ruẹrẹ etẹmpol buobu. Pax Romana (“Udhedhẹ Rom”) nọ o ro mu o jọ te ikpe 200. Evaọ August 19, 14 C.E., evaọ ikpe 76, Ọgọstọs o te whu, a tẹ jẹ gọe no okioye vrẹ.

Ọgọstọs o seha nnọ “ibriki ọ nyaku evaọ Rom, ọ tẹ nyasiọ itho-eghaghae bae.” Fikinọ ọ gwọlọ re Rom o zihe kpohọ edẹ ozighi riẹ vẹre he, ọ tẹ jẹ gwọlọ rehọ osu ọfa mu. Rekọ ọ ruẹ emamọ ohwo ọvo kru dhobọ họ. Ọmọ oniọvo riẹ, emọ iruọmọ ivẹ riẹ, ọgọ riẹ, gbe ọmọzae jọ nọ ọ yọrọ aikpobi a whu no, kuhọ Taibiriọs nọ ọ yọrọ ọvo re ọ rehọ ẹta riẹ.

“ỌNỌ A TI RRI VO” NA

U te amara ha nọ Ọgọstọs o whu no, Uwou Ogbẹgwae Rom o te se Taibiriọs ọrọ ikpe 54 na osu. Taibiriọs ọ rria je su bọwo March 37 C.E. Fikiere, ọye họ osu Rom evaọ etoke odibọgba ẹgbede Jesu.

Wọhọ osu, Taibiriọs o wo ewoma gbe eyoma. Usu ewoma riẹ họ ẹwhaha ogbẹraha igho. Fikiere, uvie na u fe gaga yọ o wo ugho nọ o re ro fiobọhọ k’ahwo nọ okpẹtu ọ via kẹ. Fiki ewoma riẹ, Taibiriọs o rri omariẹ wọhọ ohwo-akpọ gheghe, ọ se edẹ-ovao ọghọ, ọ tẹ jẹ kpọ egagọ osu bru Ọgọstọs viukpọ omobọ riẹ. Ọ rehọ odẹ riẹ se amara ọvuọvo ho wọhọ epanọ Ọgọstọs avọ Julius Caesar a ru, hayo kọ ọ kẹ amọfa uvẹ re a kẹe orro evaọ edhere ọyena ha.

Rekọ, eyoma Taibiriọs o bu vi ewoma riẹ. O re viviẹro gaga jẹ vọ avọ eviẹhọ evaọ oyerikugbe amọfa riẹ, yọ esuo riẹ ọ vọ avọ ugbekpe gaga—o kpe egbẹnyusu riẹ buobu re. Ọ kẹre uzi lèse-majesté (ekela oride) na re, u te no uruemu ọkparesuọ no, u kugbe eme ekela nọ a ta kpahe ọye omariẹ. Fiki ogaga uzi onana, ahwo Ju na a te tunye Pọntiọs Pailet, osu Rom na, re o kpe Jesu.—Jọn 19:12-16.

Taibiriọs o koko Iroiro Osu na họ oria ovo kẹle Rom ẹkwoma ebarake nọ ọ bọ fihọ ẹkpẹlobọ-ọre igbẹhẹ okpẹwho na. Iroiro na e jọ idudu kẹ Uwou Ogbẹgwae Rom na, onọ o jọ eguegue kẹ esuo riẹ, u te je ru ei re ohwo ọvo ọ siọ uzou ba eveghe. Taibiriọs ọ tẹ jẹ kuvẹ re ewaeza gbe idudu e jọ abọ ekuhọ esuo riẹ.

Eva oke uwhu riẹ, a rri Taibiriọs fihọ osu ọgeva. Okenọ o whu, ahwo Rom a luje, Uwou Ogbẹgwae na a tẹ se nọ a rẹ gọe. Fiki ẹjiroro enana gbe efa, ma tẹ jọ oma Taibiriọs ruẹ orugba eruẹaruẹ nọ o ta nọ “ọnọ a ti rri vo” o ti tovrẹ wọhọ “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” na.—Daniẹl 11:15, 21.

EME WHO VUHUMU?

• Ẹvẹ Octavian o ro zihe ruọ osu-ologbo ọsosuọ Rom?

• Eme a rẹ sae ta kpahe iruẹru egọmeti Ọgọstọs?

• Eme họ ewoma gbe eyoma Taibiriọs?

• Ẹvẹ eruẹaruẹ kpahe “ọnọ a ti rri vo” e rọ jọ oma Taibiriọs rugba?

[Uwoho]

Taibiriọs

[Ẹkpẹti/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 252-255]

ZENOBIA—OVIE-AYE ỌGBAẸMO PALMYRA

“Ọ JỌ biebi . . . Ibiakọ riẹ e jọ fuafo tẹtẹtẹ, ibiaro riẹ nọ e jọ biebi kpokpoko i je lo, rekọ e jọ wowolẹ. O wo urru ogaga. Fiki obe-oriẹ riẹ, o je roro wọhọ ọzae. Ọ riẹ kpahe ẹvẹrẹ Latin, ọ tẹ jẹ riẹ evẹrẹ Grisi, Aremia, gbe Ijipti ziezi re.” Enẹ Edward Gibbon o ro jiri Zenobia—ovie-aye ọgbaẹmo na ọrọ Palmyra okpẹwho ọ Siria na.

Ọzae Zenobia họ okpohwo Palmyra na, Odaenathus, ọnọ a kẹ ọkwa oguẹdhọ Rom evaọ 258 C.E. fikinọ o fi Pasia kparobọ kẹ Uvie Rom. Ikpe ivẹ nọ i lele i rie, Gallienus, osu Rom, ọ tẹ rehọ ọkwa corrector totius Orientis (osu Ovatha-Ọre na kpobi) rọ kẹ Odaenathus. A kẹ riẹ ọkwa ọnana fiki obọ nọ ọ kpare vi Shāpūr I ovie Pasia. Uwhremu na Odaenathus ọ tẹ kẹ omobọ riẹ odẹ-ovao na “ovie ivie.” Oware nọ u fiba obokparọ Odaenathus enana họ aruọwha gbe ereghẹ Zenobia.

ZENOBIA Ọ GWỌLỌ REHỌ UVIE MU

Evaọ 267 C.E., nọ o dikihẹ ziezi no, a te kpe Odaenathus avọ ọreuku riẹ. Zenobia ọ tẹ rehọ ọkwa ọzae riẹ, keme ọmọ riẹ ọ maha hrọ kẹ ọkwa na. Fikinọ o w’erru, avọ udu, je te ziezi wọhọ osu, nọ o lele ọzae riẹ kpohọ emo buobu no, jẹ riẹ evẹrẹ buobu, ọ daoma re ahwo riẹ a kẹe adhẹẹ jẹ thae uke. O rẹ were Zenobia re o wuhrẹ ziezi, fikiere ọ tẹ rehọ egbaeriariẹ wariẹ oma riẹ. Ọkohrẹ riẹ jọ họ ọgbaeriariẹ gbe ọketa na Cassius Longinus—ọnọ a ta nọ o zihe ruọ “ohwo nọ ọ riobe lafi.” Evaọ obe na Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome, okere-obe na Richard Stoneman o muẹrohọ nọ: “Evaọ ikpe isoi nọ Odenathus o whu no . . . , Zenobia ọ ruọ udu ahwo na no wọhọ olori Ovatha-Ọre na.”

Pasia ọ jọ ofẹ jọ ọrọ otọ esuo Zenobia, onọ tei te ọzae riẹ a ru whrehe no, yọ Rom nọ o whu rẹrẹ no ọ rọ ofẹ ọdekọ esuo riẹ. Kpahe iyero nọ e jọ Uvie Rom eva okioye, ogbiku na J. M. Roberts ọ ta nọ: “Ikpe-udhusoi avọ esa na . . . e jọ bẹbẹ kẹ Rom evaọ t’ofẹ t’ofẹ ovatha gbe ukiediwo-ọre, yọ ẹmo omoma ọ jọ eva riẹ muhọ no kpahe ohwo nọ o re su. Isu 22 (u te no erọ iwhayo no) i su vrẹ no.” Evaọ abọdekọ riẹ, olori-aye Siria na ọ jọ ovie nọ o wo ogaga kpobi evaọ eria esuo riẹ. Stoneman o muẹrohọ nọ: “Nọ ọ be kpọ owowa uvie ivẹ na [Pasia gbe Rom], ọ tẹ gwọlọ rehọ uvie avesa mu nọ u re su ivẹ na.”

Uvẹ nọ Zenobia ọ rẹ rọ kẹre ogaga esuo riẹ o roma via evaọ 269 C.E. evaọ okenọ ohwo iwhayo jọ nọ ọ be họre kẹ esuo Rom ọ roma via evaọ Ijipti. Ogbaẹmo Zenobia a te thihi ruọ Ijipti kpata kpata, a tẹ whọlọ ọwegrẹ na no, a te mu orẹwho na t’obọ. Bi whowho oma riẹ wọhọ ovie-aye Ijipti, ọ tẹ rọ odẹ riẹ ru ibigho. Fikiere uvie riẹ u te no ethẹ Naele kpohọ ethẹ Yufretis. Etoke onana evaọ uzuazọ riẹ họ okenọ Zenobia ọ rọ ruọ ọkwa “ovie obọ obọze-ọre na.”—Daniẹl 11:25, 26.

OKPẸWHO ESUO ZENOBIA

Zenobia ọ bọ jẹ ruẹrẹ okpẹwho riẹ, Palmyra, te epanọ o rọ jọ usu ikpewho ilogbo nọ e jọ etoke Rom na. Ahwo nọ a jẹ rria e a bu vrẹ 150,000. Ikpiwou, etẹmpol, egbọ, iwou-ikpehru, gbe eware anwae e vọ Palmyra, okpẹwho nọ igbẹhẹ e wariẹ họ nọ o kẹre te ikilomita 21. Edẹẹ 1,500 erọ ahwo Kọrint nọ i kpehru te imita 15 i dhuhie họ idhere riẹ. Iwoho gbe ẹmema egba gbe edafe e vọ okpẹwho na. Evaọ 271 C.E., Zenobia ọ tẹ rehọ ẹmema riẹ gbe ọrọ ọzae riẹ nọ o whu no ro vi.

Etẹmpol Ọre na họ ebabọ nọ o mai woma kpobi evaọ Palmyra yọ etẹe a jẹ mae jọ gọ evaọ okpẹwho na. Zenobia omariẹ ọ jẹ gọ ẹdhọ jọ nọ o w’obọ kpahe ọghẹnẹ ọre na. Rekọ Siria ọrọ ikpe-udhusoi avesa na o jọ ẹkwotọ egagọ sa-sa. Evaọ otọ esuo Zenobia, ejọ e jariẹ nọ a se oma rai Ileleikristi, Ju, gbe egegagọ ọre gbe ọvẹre. Eme họ iroro riẹ kpahe egagọ sa-sa enana? Stoneman okere-obe na o muẹrohọ nọ: “Osu areghẹ o re gbabọ kẹ iruemu nọ e were ahwo riẹ hẹ. . . . A rẹro nọ eghẹnẹ . . . na kpobi a koko oma họ fihọ abọ Palmyra.” Nwani fo, Zenobia ọ kuvẹ kẹ egagọ kpobi.

Fiki emamọ uruemu riẹ, Zenobia ọ tẹ were ahwo buobu. Oware nọ o mai wuzou họ ọkwa nọ ọ jọ evaọ orugba eruẹaruẹ Daniẹl. Rekọ, esuo riẹ o tọ vrẹ ikpe isoi hi. Aurelian, osu Rom, o fi Zenobia kparobọ evaọ 272 C.E. ọ tẹ jẹ raha Palmyra muotọ. A riohrọ Zenobia. A ta nọ ọ rọo osu okpohwo Rom jọ ọ tẹ jẹ rria edẹ uzuazọ riẹ kpobi evaọ eriosehọ.

EME WHO VUHUMU?

• Ẹvẹ a dhesẹ uruemu Zenobia?

• Eme họ ẹmo-ofio Zenobia jọ?

• Eme họ uruemu Zenobia kpahe egagọ?

[Uwoho]

Zenobia ovie-aye na nọ ọ be t’ẹme kẹ isoja riẹ

[Omaa Iyẹrẹ-iruo/Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 246]

IVIE EVAỌ DANIẸL 11:20-26

Ovie obọ Ẹkpẹlobọ-Ọre Na Ovie obọ Obọze-Ọre Na

Daniẹl 11:20 Ọgọstọs

Daniẹl 11:21-24 Taibiriọs

Daniẹl 11:25, 26 Aurelian Zenobia ovie-aye

Ọraha Uvie Uvie Germany Britain,

Rom nọ a nọ Ogaga Akpọ

ruẹaro riẹ Britain avọ

na u su kpohọ America u lele

[Uwoho]

Aurelian

[Uwoho]

Taibiriọs

[Uwoho]

Uwoho osese Charlemagne

[Uwoho]

Okọ ẹmo Britain ọrọ ikpe-udhusoi avọ 17

[Uwoho]

Ọgọstọs

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 230]

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 233]

Ọgọstọs

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 234]

Taibiriọs

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 235]

Fiki uzi Ọgọstọs, Josẹf avọ Meri a te kpohọ Bẹtlẹhẹm

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 237]

Wọhọ epanọ a ruẹaro, a “raha” Jesu okenọ a kpei

[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 245]

1. Charlemagne 2. Napoleon I 3. Wilhelm I 4. Isoja Germany, Ẹmo Akpọ I