Jihova Họ Ọnọ “O Re Dhesẹ Eware Ididi”

“Uzẹme, Ọghẹnẹ ra na họ Ọghẹnẹ nọ o vi edhọ kpobi jegbe Ọnowo ivie kpobi, nọ o re dhesẹ eware ididi.”—DAN. 2:47.

ẸVẸ WHỌ TE K’UYO ENỌ NANA?

Eme e te jọ obaro via nọ Jihova o dhesẹ kẹ omai no?

Eme uzou ọsosuọ rite orọ avọ ezeza erọ arao-ojihẹ na i dikihẹ kẹ?

Abọ vẹ ọrọ arao-ojihẹ na avọ ọrọ ẹmema nọ Nebukadneza ọ ruẹ na i wo otofa ovona?

1, 2. Eme Jihova o dhesẹ kẹ omai no, kọ fikieme o ro ru ere?

OKENỌ Uvie Ọghẹnẹ o te raha isuẹsu akpọ na, ogaga-esuo akpọ-soso vẹ o te jọ otọakpọ? Ma riẹ uyo onọ na keme Jihova Ọghẹnẹ ọnọ “o re dhesẹ eware ididi” na o dhesẹ i rie kẹ omai no. O ru nọ ma rọ riẹ kpahe isuẹsu yena ẹkwoma eruẹaruẹ Daniẹl gbe Jọn ukọ na.

² Jihova o dhesẹ eruẹaruẹ kẹ Daniẹl avọ Jọn orọ erao sa-sa nọ e romavia. O te je dhesẹ otofa ẹmema ologbo jọ nọ Daniẹl ọ ruẹ rọ kẹe. Jihova o ru re a kere eruẹaruẹ nana fihọ Ebaibol na jẹ sẹro rai re ma ruẹsi wo erere no ai ze. (Rom 15:4) O ru ere re ọ ruẹse bọ ẹruore nọ ma wo ga inọ kẹle na Uvie Ọghẹnẹ o te raha isuẹsu ahwo-akpọ kpobi no.—Dan. 2:44.

3. Re ma sai wo otoriẹ eruẹaruẹ gbagba, eme o gwọlọ nọ ma rẹ kaki wo otoriẹ riẹ, kọ fikieme?

³ Eruẹaruẹ Daniẹl avọ Jọn na e ta kpahe ivie hayo isuẹsu eree erọ ahwo-akpọ gbe okenọ ọvuọvo o ti ro muhọ esuo unọjọ utọjọ. Re ma sai wo otoriẹ eruẹaruẹ nana gbagba, ma rẹ kaki wo otoriẹ eruẹaruẹ ọsosuọ nọ a kere fihọ Ebaibol na. Fikieme o rọ rrọ ere? Keme orugba eruẹaruẹ yena họ uzoẹme nọ o dhẹ Ebaibol na duwu. O wọhọ ufi nọ o gba eruẹaruẹ efa kpobi kugbe.

UBI ARAOMUOMU NA GBE ARAO-OJIHẸ NA

4. Amono họ ubi aye na, kọ eme ubi yena u ti ru?

⁴ Nọ ọkparesuọ ọgbọ Idẹn na ọ nwane romavia no, Jihova ọ tẹ ya eyaa inọ “aye” jọ o ti yẹ ‘ubi’ hayo ọmọ jọ.a (Se Emuhọ 3:15.) Ubi nana o vẹ te nwa Setan araomuomu na uzou. Uwhremu na Jihova o te dhesẹ nọ ubi na u ti no uyẹ Abraham tha, evaọ orẹwho Izrẹl, orua Juda, uviuwou Devidi Ovie na. (Emu. 22:15-18; 49:10; Ol. 89:3, 4; Luk 1:30-33) Abọ ọsosuọ ubi nana họ Jesu Kristi. (Gal. 3:16) Abọ avivẹ ubi na họ enọ a rọ ẹzi wholo evaọ ukoko Ileleikristi na. (Gal. 3:26-29) Jesu avọ enọ a rọ ẹzi wholo na a ti su evaọ Uvie Ọghẹnẹ, yọ Ọghẹnẹ ọ te rọ Uvie na pẹhẹ Setan.—Luk 12:32; Rom 16:20.

5, 6. (a) Bro egaga-esuo Daniẹl avọ Jọn a ta kpahe? (b) Eme izou arao nọ a fodẹ evaọ obe Eviavia na i dikihẹ kẹ?

⁵ Eruẹaruẹ ọsosuọ obọ Idẹn na i te je dhesẹ nọ ‘ubi’ jọ u ti no oma Setan ze. Ubi nana u ti mukpahe ubi aye na. Amono họ ubi Setan na? Ohwo kpobi nọ ọ be rọ aro kele Setan mukpahe Ọghẹnẹ. Anwọ ikpe buobu ze na, enọ i ru ubi Setan via na, Setan o fi rai họ bi su evaọ egọmeti sa-sa. (Luk 4:5, 6) Dede na, umutho isuẹsu jọ ọvo evaọ otọakpọ na e họre wọso idibo Ọghẹnẹ no, koyehọ orẹwho Izrẹl hayo Ileleikristi nọ i wo ẹruore obọ odhiwu. Fikieme ẹme nana o ro wuzou? Keme u ru nọ ma rọ riẹ oware nọ eruẹaruẹ Daniẹl avọ Jọn e rọ ta kpahe egaga-esuo akpọ itieye na eree ọvo.

⁶ Oware wọhọ ikpe idu ivẹ nọ e vrẹ, Jesu o dhesẹ eruẹaruẹ imuozọ jọ kẹ Jọn ukọ na. (Evia. 1:1) Evaọ eruẹaruẹ jọ, Jọn ọ ruẹ odudu nọ o dikihẹ akotọ abade. Ẹdhọ họ odudu nana. (Se Eviavia 13:1, 2.) Jọn ọ tẹ jẹ ruẹ oghẹrẹ arao imuozọ jọ nọ ọ va no abade ze, odudu na ọ tẹ kẹ arao na ogaga. Ukọ-odhiwu jọ ọ tẹ ta kẹ Jọn inọ izou ihrẹ arao nọ a fodẹ evaọ Eviavia 13:1 na i dikihẹ kẹ “ivie ihrẹ” hayo isuẹsu akpọ ihrẹ. (Evia. 13:14, 15; 17:3, 9, 10) Okenọ Jọn o je ro kere eruẹaruẹ nana, ivie isoi i su vrẹ no, ọjọ o je su, yọ ọjọ ọ re romavia ha. Ivie hayo esuo akpọ vẹ eye? Joma ta kpahe izou arao na ọvuọvo wọhọ epanọ a dhesẹ i rai evaọ obe Eviavia. Ma te jẹ ruẹ epanọ eruẹaruẹ Daniẹl e rọ ta kokodo kpahe ivie nana, ikpe buobu taure i te ti muhọ esuo.

IJIPTI AVỌ ASIRIA HỌ IZOU IVẸ OSỌSUỌ

7. Eme uzou ọsosuọ arao na u dikihẹ kẹ, kọ fikieme ma rọ ta ere?

⁷ Uzou ọsosuọ arao na u dikihẹ kẹ uvie Ijipti. Fikieme ma rọ ta ere? Keme Ijipti họ ogaga-esuo ọsosuọ nọ u mukpahe idibo Ọghẹnẹ. Emọ uyẹ Abraham nọ ubi aye nọ a ya eyaa riẹ na u ti no ze a je dhe ebuebu evaọ ẹkwotọ Ijipti. Ahwo Ijipti a te je kienyẹ emọ Izrẹl. Setan ọ tẹ jẹ gwọlọ nọ o re kpe idibo Ọghẹnẹ no keme ọ gwọlọ nọ ubi nọ a ya eyaa riẹ na o rẹ romavia ha. Evaọ oghẹrẹ vẹ? O ru nọ Fẹro ọ jẹ rọ gwọlọ kpe emezae eboba Izrẹl kpobi no. Jihova ọ whaha oyena kpata kpata je ru nọ a ro siobọno idibo riẹ no igbo Ijipti. (Ọny. 1:15-20; 14:13) Uwhremu na ọ tẹ rehọ emọ Izrẹl ziọ Ẹkwotọ Eyaa na.

8. Eme uzou avivẹ na u dikihẹ kẹ, kọ eme o jẹ gwọlọ ru?

⁸ Uzou avivẹ arao na u dikihẹ kẹ uvie Asiria. Uvie ulogbo nana o jẹ gwọlọ kpe idibo Ọghẹnẹ muotọ re. Uzẹme, Jihova ọ rẹhọ ahwo Asiria kẹ uvie erua ikpe emọ Izrẹl uye fiki edhọgọ gbe aghẹmeeyo rai. Dede na, ahwo Asiria a tẹ jẹ gwọlọ raha Jerusalẹm. O sae jọnọ Setan ọ gwọlọ kpe orua ivie nọ Jesu o ti no ze muotọ. Oyena o jọ ẹjiroro Jihova ha fikiere ọ tẹ rehọ edhere igbunu siwi idibo riẹ ẹkwoma ewegrẹ na nọ o kpe.—2 Iv. 19:32-35; Aiz. 10:5, 6, 12-15.

BABILỌN HỌ UZOU AVỌ ESA

9, 10. (a) Eme Jihova ọ kuvẹ nọ ahwo Babilọn a ru? (b) Re eruẹaruẹ e ruẹsi rugba, eme ọ rẹ via?

⁹ Uzou avọ esa orọ arao nọ Jọn ọ ruẹ na u dikihẹ kẹ uvie nọ Babilọn ọ jọ okpẹwho esuo riẹ. Jihova ọ kuvẹ re ahwo Babilọn a fi Jerusalẹm kparobọ je mu ahwo riẹ kpohọ igbo. Rekọ taure Jihova ọ tẹ te kuvẹ kẹ onana, ọ vẹvẹ emọ Izrẹl unu inọ oghẹrẹ oware utiona o te via kẹ ae. (2 Iv. 20:16-18) Jihova ọ ta kẹ ae inọ ọ te gbẹ kuvẹ hẹ re ivie e keria “agbara uvie ỌNOWO” nọ ọ rọ obọ Jerusalẹm. (1 Irv. 29:23) Dede na, Jihova ọ ya eyaa inọ ohwo jọ evaọ orua Devidi nọ “o wo” uvie na ọ te tha te rehọ ẹta riẹ.—Izik. 21:25-27.

¹⁰ Eruẹaruẹ efa i dhesẹ nọ ahwo Ju a te gbẹ gọ evaọ etẹmpol nọ ọ rrọ obọ Jerusalẹm evaọ okenọ Mesaya nọ a ya eyaa riẹ hayo Ọnọ A Wholo na ọ te tha. (Dan. 9:24-27) Eruẹaruẹ jọ nọ a kere fihotọ taure a te ti mu emọ Izrẹl kpohọ igbo obọ Babilọn, e ta nọ a ti yẹ Mesaya na evaọ Bẹtlẹhẹm. (Mae. 5:2) Re eruẹaruẹ yena kpobi e sai rugba, ahwo Ju a re no igbo, a ve zihe kpohọ ẹwho rai jẹ wariẹ bọ etẹmpol na. Rekọ o jọ uruemu ahwo Babilọn vievie he re a siobọno erigbo rai kpo. Kọ ẹvẹ emọ Izrẹl a ti ro no igbo kpo? Jihova o dhesẹ oghẹrẹ nọ a ti ro kpo kẹ eruẹaro riẹ.—Emọs 3:7.

11. Oghẹrẹ sa-sa vẹ a dhesẹ uvie Babilọn? (Rri oruvẹ obotọ na.)

¹¹ Daniẹl ọruẹaro na ọ jọ usu ahwo Ju nọ a mu kpohọ igbo evaọ obọ Babilọn. (Dan. 1:1-6) Jihova ọ rehọ e riẹ kere kpahe egaga-esuo akpọ sa-sa nọ i ti su nọ uvie Babilọn u te su vrẹ no. Jihova ọ rehọ eka sa-sa dhesẹ onana kẹ Daniẹl vevẹ. Wọhọ oriruo, o ru nọ Nebukadneza ovie Babilọn ọ rọ wezẹ ewezẹ kpahe ẹmema ologbo jọ nọ a rehọ utehru ru. (Se Daniẹl 2:1, 19, 31-38.) Jihova ọ rọ ẹkwoma Daniẹl dhesẹ inọ uzou igoru orọ ẹmema na u dikihẹ kẹ uvie Babilọn.b Igbama gbe igbabọ isiliva erọ ẹmema na u dikihẹ kẹ uvie nọ u ti su nọ Babilọn o te su vrẹ no. Uvie vẹ oye, kọ ẹvẹ u ti ru idibo Ọghẹnẹ?

MIDIA GBE PASIA HỌ UZOU AVỌ ENE

12, 13. (a) Eme Jihova o dhesẹ via kpahe ọraha Babilọn? (b) Fikieme a sae rọ ginẹ ta nọ uvie Midia gbe Pasia họ uzou avọ ene orọ arao na?

¹² Bu vrẹ ikpe udhusoi taure oke Daniẹl u te ti te, Jihova ọ rọ ẹkwoma Aizaya ọruẹaro na ta kpahe uvie nọ u ti fi Babilọn kparobọ. Jihova ọ fodẹ oghẹrẹ nọ a ti ro fi Babilọn kparobọ je tube se odẹ osu nọ o ti fi ei kparobọ. Osu yena họ Sairọs ohwo Pasia na. (Aiz. 44:28-45:2) A wariẹ dhesẹ eruẹaruẹ ivẹ efa kẹ Daniẹl kpahe uvie Midia gbe Pasia na. Evaọ eruẹaruẹ jọ, a rẹhọ uvie na dhesẹ adaka nọ a kpare obọ ovo riẹ kpehru. A tẹ ta kẹe inọ jọ ọ “re ekẹ erawo buobu.” (Dan. 7:5) Evaọ eruẹaruẹ efa jọ, Daniẹl ọ tẹ ruẹ egbo nọ o wo izei ivẹ, onọ u dikihẹ kẹ uvie ahwo Midia gbe Pasia.—Dan. 8:3, 20.

¹³ Jihova ọ rehọ uvie Midia gbe Pasia na ru eruẹaruẹ gba ẹkwoma uvie na nọ o ro fi ahwo Babilọn kparobọ je ru nọ a ro siobọno emọ Izrẹl no igbo kpo. (2 Irv. 36:22, 23) Uwhremu na, uvie nana ovona u je ti kpe idibo Ọghẹnẹ no. A jọ obe Ẹsta ta kpahe ẹgwae oyoma jọ nọ Heman, ọzae nọ o wo ọkwa ologbo evaọ esuo Pasia ọ gba kpahe idibo Ọghẹnẹ. Ọzae na ọ tẹ ma omaa epanọ o re ro kpe ahwo Ju kpobi nọ a jẹ rria orẹwho Pasia no, jẹ nabe ruẹrẹ ẹdẹ fihọ nọ o ti ro ru onana. Jihova o te je siwi idibo riẹ no abọ ubi Setan. (Ẹsta 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) Fikiere, uvie ahwo Midia gbe Pasia họ uzou avọ ene orọ arao nọ a fodẹ evaọ obe Eviavia na.

GRISI HỌ UZOU AVỌ ISOI

14, 15. Eme Jihova o dhesẹ via kpahe uvie Grisi oke anwae?

¹⁴ Uzou avọ isoi arao nọ a dhesẹ evaọ obe Eviavia na u dikihẹ kẹ uvie Grisi. Wọhọ epanọ Daniẹl o dhesẹ evaọ okenọ ọ jẹ fotọ ewezẹ Nebukadneza na, eva gbe ikpekpawọ ẹroo erọ ẹmema na i dikihẹ kẹ uvie Grisi ovona. A te je dhesẹ eruẹaruẹ ivẹ efa kẹ Daniẹl onọ a jọ ta eware buobu kpahe uvie Grisi na gbe ovie riẹ nọ a riẹ gaga.

¹⁵ Evaọ eruẹaruẹ jọ, Daniẹl ọ ruẹ ẹkpẹ nọ o wo ibekpe ene onọ a ro dhesẹ uvie Grisi, yọ uvie na u ti fi erẹwho efa kparobọ ababọ oke oraha. (Dan. 7:6) Evaọ eruẹaruẹ efa, Daniẹl o dhesẹ epanọ okri nọ o wo uzei ulogbo ovo o ro kpe egbo nọ o wo izei ivẹ ababọ oke oraha, koyehọ uvie Midia gbe Pasia. Jihova ọ ta kẹ Daniẹl nọ okri na o dikihẹ kẹ Grisi, uzei ulogbo riẹ na u te dikihẹ kẹ ovie Grisi jọ. Daniẹl o te je kere inọ a rẹ te kpare uzei ulogbo riẹ na no, izei esese ene efa e vẹ te ta no oria riẹ ze. Dede nọ a kere eruẹaruẹ nana fihotọ ikpe buobu taure uvie Grisi o tẹ te jọ ogaga-esuo akpọ, eruẹaruẹ na kpobi i rugba. Alekzanda Ologbo na, ovie nọ ọ mae rro evaọ Grisi oke anwae, ọye o su ogbaẹmo Grisi nyae họre Midia gbe Pasia. U kri hi, uzei nana u te wiri, ovie ologbo nana o whu evaọ okenọ isuẹsu riẹ e rro gaga no, yọ ikpe 32 ọvo ọ jọ. Kẹsena iletu ene nọ e jọ otọ riẹ a tẹ te ghale uvie na rehọ.—Se Daniẹl 8:20-22.

16. Eme Antiochus IV o ru?

¹⁶ Nọ Grisi o fi Pasia kparobọ no, o te je su ẹkwotọ idibo Ọghẹnẹ. Evaọ oke yena yọ ahwo Ju a zihe kpohọ Ẹkwotọ Eyaa na jẹ wariẹ bọ etẹmpol Jerusalẹm no. A gbẹ jọ ahwo nọ Ọghẹnẹ ọ salọ, yọ etẹmpol nọ a wariẹ bọ na ọ gbẹ jọ ehri egagọ uzẹme. Rekọ, evaọ ikpe-udhusoi avivẹ taure Kristi ọ tẹ te ze, Grisi nọ ọ rrọ uzou avọ isoi orọ arao-ojihẹ na, o tẹ kpareso idibo Ọghẹnẹ. Antiochus IV, omọvo iletu Alekzanda nọ ọ reuku abọjọ uvie na, ọ tẹ rọ agbada-idhe ẹdhọgọ vi etẹmpol obọ Jerusalẹm je fi uzi họ inọ ohwo kpobi nọ o dhomahọ egagọ ahwo Ju, a re kpei. Onana yọ ọwọsuọ ọgaga nọ u no obọ ubi Setan ze. Rekọ u kri hi, a te fi uvie Grisi kparobọ. Kọ esuo vẹ ọ te jọ uzou avọ ezeza ọrọ arao-ojihẹ na?

ROM HỌ UZOU AVỌ EZEZA, ỌNỌ “Ọ VỌ AVỌ IDUDU GBE ỌWHEWHE”

17. Abọ logbo vẹ uzou avọ ezeza na u wo evaọ erugba Emuhọ 3:15?

¹⁷ Rom ọ jọ ogaga-esuo akpọ-soso evaọ okenọ a dhesẹ eruẹaruẹ arao-ojihẹ na kẹ Jọn. (Evia. 17:10) Uzou avọ ezeza nana u wo abọ logbo evaọ erugba eruẹaruẹ nọ e rrọ obe Emuhọ 3:15 na. Setan ọ rehọ egọmeti Rom rọ nwa ubi na oma evaọ “ithihrawọ.” Evaọ oghẹrẹ vẹ? A gu ọrue ruru Jesu inọ ọ wọso egọmeti, a te kpei. (Mat. 27:26) Rekọ oma nọ a nwa Jesu na u lehie re u te kpo ho keme Jihova ọ kpare riẹ no uwhu ze.

18. (a) Orẹwho okpokpọ vẹ Jihova ọ salọ, kọ fikieme? (b) Oghẹrẹ vẹ ubi araomuomu na u gbe je ro mukpahe ubi aye na?

¹⁸ Isu egagọ ahwo Ju a kuobọgbe egọmeti Rom wọso Jesu, yọ ahwo buobu evaọ orẹwho na a se riẹ. Fikiere, Jihova ọ tẹ siọ emotọ Izrẹl. (Mat. 23:38; Iruẹru 2:22, 23) Ọ tẹ salọ orẹwho okpokpọ kẹ omariẹ, oyehọ ‘Izrẹl Ọghẹnẹ.’ (Gal. 3:26-29; 6:16) Orẹwho yena họ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na, nọ e rrọ ahwo Ju gbe ahwo erẹwho efa. (Ẹf. 2:11-18) Nọ Jesu o whu jẹ kparoma ze no, ubi araomuomu na u gbe je mukpahe ubi aye na. Egọmeti Rom ọ daoma ẹsibuobu re o raha ukoko Ileleikristi na muotọ riẹriẹriẹ, onọ o rrọ abọ avivẹ ọrọ ubi aye na.c

19. (a) Ẹvẹ Daniẹl o dhesẹ ogaga-esuo avọ ezeza na? (b) Eme uzoẹme ofa o te ta kpahe?

¹⁹ Evaọ ewezẹ nọ Daniẹl ọ f’otọ riẹ kẹ Nebukadneza na, awọ ogbokọ na i dikihẹ kẹ Rom. (Dan. 2:33) Daniẹl ọ tẹ jẹ ruẹ eruẹaruẹ efa nọ a jọ dhesẹ ogaga-esuo Rom gbe ogaga-esuo akpọ-soso ofa nọ u ti no Rom ze. (Se Daniẹl 7:7, 8.) Evaọ ikpe buobu, Rom ọ jọ esuo nọ “ọ vọ avọ idudu gbe ọwhewhe avọ ogaga” rọkẹ ewegrẹ riẹ. Rekọ, eruẹaruẹ na i dhesẹ nọ “izei ikpe” i ti no esuo nana ze, kẹsena uzei osese jọ u ve ti no udevie rai ze nọ o te rro vi enọ i kiọkọ. Eme họ izei ikpe nana, kọ ovẹ họ uzei osese na? Abọ vẹ ọrọ ẹmema nọ Nebukadneza ọ ruẹ na u wo otofa ovona kugbe uzei osese na? Uzoẹme nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 14 na o te k’uyo enọ nana.

Jihova O Dhesẹ “Eware Nọ E Rẹ Te Via Enẹna”

“Eviavia Jesu Kristi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ kẹe re o dhesẹ kẹ idibo riẹ eware nọ e rẹ te via enẹna.”—EVIA. 1:1.

ẸVẸ WHỌ TE K’UYO ENỌ NANA?

Abọ vẹ ọrọ ẹmema na o dikihẹ kẹ Ogaga-Esuo Akpọ ọ Britain gbe America?

Abọ vẹ ọrọ eruẹaruẹ Jọn na u dhesẹ nọ esuo Britain gbe America o be kẹ Okugbe Erẹwho na ogaga?

Ẹvẹ Daniẹl avọ Jọn a dhesẹ oghẹrẹ nọ isuẹsu ahwo-akpọ i ti ro kuhọ?

1, 2. (a) Obufihọ vẹ eruẹaruẹ Daniẹl gbe erọ Jọn i wo kẹ omai? (b) Eme izou ezeza ọsosuọ erọ arao-ojihẹ na i dikihẹ kẹ?

NỌ MA tẹ rehọ eruẹaruẹ Daniẹl avọ erọ Jọn na wawo ohwohwo, ma re wo otoriẹ eware nọ e be via enẹna gbe enọ e te via evaọ obaro. Eme ma rẹ sai wuhrẹ nọ ma tẹ rọ eruẹaruẹ Jọn ọrọ arao-ojihẹ na, eruẹaruẹ Daniẹl erọ arao imuozọ nọ o wo izei ikpe na, gbe otofa nọ Daniẹl ọ kẹ kpahe ẹmema ologbo na wawo ohwohwo? Nọ ma te wo otoriẹ eruẹaruẹ nana vevẹ, eme o rẹ wọ omai ru?

² Joma ta kpahe eruẹaruẹ Jọn orọ arao-ojihẹ na. (Evia., uzou avọ 13) Wọhọ epanọ ma ruẹ evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na, izou ezeza ọsosuọ erọ arao na i dikihẹ kẹ Ijipti, Asiria, Babilọn, Midia gbe Pasia, Grisi, gbe Rom. Aikpobi na a mukpahe ubi aye na. (Emu. 3:15) Rom nọ ọ rrọ uzou avọ ezeza na, ọ gbẹ jọ esuo ikpe buobu makọ nọ Jọn o kere eruẹaruẹ riẹ na no. Uwhremu na, uzou avọ ihrẹ na o te rehọ ẹta Rom. Ogaga-esuo vẹ o rehọ ẹta Rom, kọ ẹvẹ u ti ru ubi aye na?

ISUẸSU BRITAIN AVỌ AMERICA I MUHỌ

3. Eme arao imuozọ nọ o wo izei ikpe na o dikihẹ kẹ, kọ eme izei ikpe na i dikihẹ kẹ?

³ Ma rẹ sai vuhu uzou avọ ezeza orọ arao-ojihẹ na nọ a fodẹ evaọ obe Eviavia uzou avọ 13 na nọ ma tẹ rọ eruẹaruẹ Jọn wawo eruẹaruẹ Daniẹl orọ arao imuozọ nọ o wo izei ikpe na.a (Se Daniẹl 7:7, 8, 23, 24.) Arao nọ Daniẹl ọ ruẹ na o dikihẹ kẹ ogaga-esuo Rom. (Rri ẹwẹ-obe avọ 12-13.) Evaọ ikpe-udhusoi avọ isoi nọ Kristi ọ ze no, uvie Rom u te muhọ ẹhẹriẹ kpohọ ivie esese. Izei ikpe nọ e ta no uzou arao imuozọ na ze na i dikihẹ kẹ ivie sa-sa nọ i no uvie ulogbo Rom ze.

4, 5. (a) Eme uzei osese na u ru? (b) Esuo vẹ họ uzou avọ ihrẹ orọ arao-ojihẹ na?

⁴ Evaọ usu izei arao imuozọ na, izei ene a mae ta ẹme kpahe. Eruẹaruẹ na e ta nọ “uzei okakao ofa jọ” o ta ze nọ o kpare izei esa arao na no. Onana u rugba nọ Britain, nọ ọ jọ otọ Rom vẹre, o zihe ruọ uvie ulogbo. Taure ikpe-udhusoi avọ 17 u te ti te, isuẹsu Britain e rro tere he. Evaọ oke yena, ivie esa efa nọ i no esuo Rom ze e mae rro vi Britain, eyehọ Spain, the Netherlands, gbe France. Britain o te ti fi ai kparobọ unọjọ utọjọ. Evaọ ubrobọ udevie ikpe-udhusoi avọ 18, Britain ọ tẹ te rro zihe ruọ uvie nọ a riẹ gaga evaọ akpọ na soso. Rekọ evaọ oke yena, o ri zihe ruọ uzou avọ ihrẹ orọ arao-ojihẹ na ha.

⁵ Dede nọ Britain o wo ogaga ulogbo no, erẹwho America jọ nọ e jọ otọ Britain vẹre e tẹ hẹrioma noi. Ghele na, Britain o kuvẹ re America o wo ogaga, tubẹ rọ egbaẹmo riẹ thọ America. Nọ ẹdẹ Olori na o muhọ evaọ ukpe 1914, yọ esuo Britain o zihe ruọ ogaga-esuo akpọ-soso no, evaọ oke ovona yọ America o zihe ruọ orẹwho eware-ikuo nọ o mae rro no evaọ akpọ soso.b Evaọ etoke Ẹmo Akpọ ọsosuọ, America o te mu usu okpekpe kugbe Britain. Uzou avọ ihrẹ ọrọ arao na o tẹ romavia, oyehọ Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America. Ẹvẹ uzou nana u ru ubi aye na?

6. Ẹvẹ uzou avọ ihrẹ na u ru idibo Ọghẹnẹ?

⁶ Nọ ẹdẹ olori na ọ nwani muhọ no, uzou avọ ihrẹ na o tẹ kpareso idibo Ọghẹnẹ, eyehọ ikpodhiwu nọ i kiọkọ otọakpọ. (Mat. 25:40) Eme ọ Jesu i dhesẹ nọ evaọ obọ emuhọ ẹdẹ Olori na, ikiọkotọ erọ ubi na e te gbẹ jọ otọakpọ bi ru iruo nọ ọ kẹ rai. (Mat. 24:45-47; Gal. 3:26-29) Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America na o kpareso ikpodhiwu na. (Evia. 13:3, 7) Evaọ etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ, o kienyẹ idibo Ọghẹnẹ, fi awhaha họ ebe rai buobu, je mu ikpodhiwu nọ e jẹ rẹrote iruo ukoko na fihọ uwou-odi. Uzou avọ ihrẹ na o tubẹ whaha iruo usiuwoma ota na riẹriẹriẹ evaọ etoke jọ. Jihova ọ ruẹ onana taure o tẹ te via, o te dhesẹ iẹe kẹ Jọn evaọ eruẹaruẹ. Ọghẹnẹ ọ tẹ jẹ ta kẹ Jọn inọ abọ avivẹ ubi na o te wariẹ vavia avọ ọwhọ evaọ iruẹru rai. (Evia. 11:3, 7-11) Ikuigbe Isẹri Jihova erọ oke mai na i dhesẹ nọ eware nana e ginẹ via.

ESUO BRITAIN AVỌ AMERICA GBE AWỌ OGBOKỌ GBE ỌVIẸ NA

7. Abọ vẹ ọrọ ẹmema ologbo na u wo otofa ovona kugbe uzou avọ ihrẹ orọ arao-ojihẹ na?

⁷ Abọ vẹ ọrọ ẹmema ologbo na u wo otofa ovona kugbe uzou avọ ihrẹ orọ arao-ojihẹ na? Britain gbe America i no ogaga-esuo Rom ze. Kọ ẹvẹ kpahe awọ ẹmema na? A dhesẹ i rai wọhọ ogbokọ gbe ọviẹ nọ a gwa kugbe. (Se Daniẹl 2:41-43.) Ọgwakugbe nana o rọwo kugbe oghẹrẹ nọ esuo Britain avọ America ọ jọ evaọ okenọ u zihe ruọ ogaga-esuo akpọ-soso. Wọhọ epanọ ogbokọ avọ ọviẹ nọ a gwa kugbe ọ rẹ ga te ogbokọ họ na, ere Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America o ga te ogaga-esuo Rom nọ u no ze he. Evaọ oghẹrẹ vẹ?

8, 9. (a) Oghẹrẹ vẹ ogaga-esuo avọ ihrẹ na u ro dhesẹ ogaga ogbokọ? (b) Eme ọviẹ nọ ọ rrọ awọ ẹmema na o dikihẹ kẹ?

⁸ Ẹsejọ, uzou avọ ihrẹ orọ arao na u re dhesẹ ẹgba ogbokọ. Wọhọ oriruo, o dhesẹ nọ o wo ogaga okenọ o fi Ẹmo Akpọ Ọsosuọ kparobọ. Evaọ etoke Ẹmo Akpọ Avivẹ, uzou avọ ihrẹ na nọ o wọhọ ogbokọ na u dhesẹ ogaga riẹ via re.c Nọ ẹmo na o kuhọ no, uzou avọ ihrẹ na u gbe je dhesẹ ogaga ogbokọ via. Rekọ, no emuhọ ze, ọviẹ ọ roma gwa ogbokọ na.

⁹ U kri no nọ idibo Jihova a be rọ daoma wo otoriẹ oware nọ awọ ẹmema na u dikihẹ kẹ. Obe Daniẹl 2:41 u dhesẹ nọ ogbokọ avọ ọviẹ nọ a gwa kugbe na yọ “uvie” ovo, orọnikọ ivie buobu hu. Fikiere, ọviẹ na o dikihẹ kẹ oware jọ evaọ esuo Britain gbe America na nọ u ru rie nọ o gbẹ rọ ga te esuo Rom hu. Eruẹaruẹ na i dhesẹ nọ ọviẹ na yọ ahwo-akpọ. (Dan. 2:43) Evaọ otọ Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America na, ahwo a romavia no be rọ ẹkwoma itu gbe egbẹgwae sa-sa họre kẹ eware nọ a gwọlọ, yọ ejọ e tubẹ hẹrioma no ogaga-esuo na. Ahwo gheghe na a bi ru ei bẹbẹ kẹ esuo Britain gbe America na re o jọ gaga wọhọ ogbokọ. Ahwo nọ a bi hrowo esuo a wo eware sa-sa họ eva nọ a gwọlọ ru. Yọ otẹrọnọ ahwo nọ a fi obe họ ẹkpẹti kẹ ohwo nọ ọ kparobọ a bu te epanọ o gwọlọ họ, ohwo na o re wo udu hu nọ o re ro ru eware buobu nọ ọ ya eyaa rai. Daniẹl ọ ruẹaro nọ: “Uvie na o rẹte jọ abọjọ gaga abọjọ deghedeghe.”—Dan. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.

10, 11. (a) Eme ọ te via kẹ “awọ” na? (b) Eme ma rẹ sae ta kpahe unu iziawọ ẹmema na?

¹⁰ Rite enẹna, Britain avọ America a gbẹ rrọ usu okpekpe, yọ ẹsibuobu a re ru eware kugbe. Eruẹaruẹ kpahe ẹmema ologbo na gbe arao-ojihẹ na e kẹ imuẹro inọ ogaga-esuo ofa o rrọ họ nọ u ti nwene ẹta Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America. Dede nọ ogaga-esuo urere nana o ga te orọ Rom hu, oye ọvo o te raha kẹ omobọ riẹ hẹ.

¹¹ Kọ unu iziawọ nọ ẹmema na o wo na u wo otofa jọ? Roro onana: Evaọ eruẹaruẹ efa nọ Daniẹl ọ ruẹ, ọ fodẹ unu eware jọ gbiae, wọhọ oriruo, unu izei nọ erao sa-sa i wo. Unu yena i wo otofa. Rekọ okenọ Daniẹl ọ jẹ ta kpahe ẹmema na, ọ fodẹ unu iziawọ nọ ẹmema na o wo ho. Fikiere, unu iziawọ na u wo otofa ha, wọhọ epanọ unu abọ, iziabọ, gbe awọ na i wo otofa ha na. Daniẹl ọ ta gbiae inọ abọjọ iziawọ na ọ te jọ ogbokọ abọjọ kọ ọviẹ. Oghẹrẹ nọ Daniẹl o dhesẹ ẹmema na, ma rẹ sae ta nọ Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America oye o ti su okenọ “utho” nọ a ro dhesẹ Uvie Ọghẹnẹ o te tehe awọ ẹmema na.—Dan. 2:45.

ESUO BRITAIN AVỌ AMERICA GBE ARAO-OJIHẸ NỌ O WO IZEI IVẸ NA

12, 13. Eme arao-ojihẹ nọ o wo izei ivẹ na o dikihẹ kẹ, kọ eme o ru?

¹² Dede nọ Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America na o wọhọ ogbokọ gbe ọviẹ nọ a gwa kugbe, eruẹaruẹ nọ Jesu o dhesẹ kẹ Jọn i dhesẹ nọ ogaga-esuo nana u ti ru oware ulogbo jọ evaọ edẹ urere na. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Jọn ọ jọ eruẹaruẹ ruẹ arao-ojihẹ nọ o wo izei ivẹ nọ ọ be ta ẹme wọhọ odudu. Eme arao nana o dikihẹ kẹ? O wo izei ivẹ, fikiere esuo nana yọ isuẹsu ivẹ nọ i kuomagbe ọvo. Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America oye Jọn ọ wariẹ ruẹ na, rekọ avọ oware ulogbo ofa jọ nọ o ti ru.—Se Eviavia 13:11-15.

¹³ Arao nana ọ be ta kẹ ahwo inọ jọ a ru ẹmema arao-ojihẹ nọ o wo izou ihrẹ na. Jọn o kere nọ ẹmema arao-ojihẹ na ọ te romavia, siomano, jẹ wariẹ romavia. Ere o nwane via kẹ ukoko nọ Britain avọ America a ro mu, onọ a gwọlọ nọ a re ro ku isuẹsu akpọ kpobi kugbe re a jọ ọvo.d Ukoko nana o romavia nọ a fi Ẹmo Akpọ Ọsosuọ kuhọ no, a te sei Ọvọ Erẹwho na. Nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ ọ nwani muhọ no, ukoko nana o gbẹ jọ họ. Evaọ etoke ẹmo yena, idibo Ọghẹnẹ a whowho nọ ẹmema na ọ te wariẹ romavia, wọhọ epanọ eruẹaruẹ nọ e rrọ obe Eviavia i dhesẹ. Yọ ere o ginẹ via, a te sei Okugbe Erẹwho na.—Evia. 17:8.

14. Oghẹrẹ vẹ ẹmema arao-ojihẹ na ọ rọ rrọ ovie “avọ eree”?

¹⁴ Jọn ọ ta nọ ẹmema arao na yọ ovie “avọ eree.” Evaọ oghẹrẹ vẹ? Orọnikọ a dhesẹ i rie inọ yọ uzou avọ eree ọrọ arao-ojihẹ na ha. Onana yọ ẹmema arao na gheghe. Erẹwho nọ e rrọ ukoko ọ Okugbe Erẹwho na eye e be kẹ ẹmema na ogaga, maero kọ esuo Britain gbe America. (Evia. 17:10, 11) Rekọ a kẹ riẹ ogaga isuẹsu nọ o ti ro ru oware jọ nọ u ti su kpohọ eware buobu unọjọ utọjọ, nọ u ti kpomahọ akpọ na soso.

ẸMEMA ARAO-OJIHẸ NA Ọ GUỌGHỌ OGBERẸ NA

15, 16. Eme ogberẹ na o dikihẹ kẹ, kọ eme ọ via kẹ ahwo nọ a jẹ thae uke?

¹⁵ Jọn ọ ta nọ ogberẹ jọ ọ keria ehru arao ọwawae jọ be dhẹe. Arao na yọ ẹmema arao-ojihẹ na. Odẹ aye na họ “Babilọn ologbo na.” (Evia. 17:1-6) Ogberẹ nana o dikihẹ kẹ egagọ erue kpobi, maero kọ ichọche Kristẹndọm. Egagọ erue e be tha ẹmema arao-ojihẹ na uke jẹ be daoma kpọe.

¹⁶ Rekọ evaọ ẹdẹ Olori na, Babilọn Ologbo na ọ ruẹ nọ ame riẹ kpobi ọ yamu idudhe, koyehọ ahwo nọ a be thae uke kpobi a be dhẹ se iẹe ba. (Evia. 16:12; 17:15) Wọhọ oriruo, okenọ ẹmema arao na ọ kake romavia, ahwo a je yo ẹme ichọche Kristẹndọm gaga evaọ erẹwho nọ i rovie aro. Nẹnẹ, ahwo a gbẹ be kẹ ichọche gbe isu-egagọ ọghọ hayo thae uke te epanọ o jọ vẹre he. Evaọ uzẹme, ahwo buobu a rọwo nọ egagọ e be wha ebẹbẹ buobu ze evaọ akpọ na. Evaọ erẹwho nọ i rovie aro, ahwo unutẹmeta buobu a be ta nọ jọ a si egagọ no akpọ na.

17. Eme ọ te via kẹ egagọ erue kẹle, kọ fikieme?

¹⁷ Rekọ, orọnikọ egagọ erue i ti n’otọ kẹ omobọ riẹ hẹ. Ogberẹ na o ti gbe wo ogaga jẹ daoma ru re ivie akpọ na i ru onọ ọ gwọlọ bẹsenọ Ọghẹnẹ o ti fi iroro jọ họ udu enọ i bi su. (Se Eviavia 17:16, 17.) Kẹle na, Jihova o ti ru nọ egọmeti akpọ Setan e te rọ họre egagọ erue. A te raha ogberẹ na gbe efe riẹ kpobi. Evaọ ikpe jọ nọ i kpemu, ohwo ọvo ọ rẹ sai rẹro nọ oware utiona o te sae via ha. Rekọ enẹna, ogberẹ na o gbe wo ẹgba nọ o wo vẹre he. Ghele na, orọnikọ o ti kie ẹmẹrera ha. Ekie riẹ ọ te romavia idudhe avọ ọraha ologbo.—Evia. 18:7, 8, 15-19.

URERE ERAO NA

18. (a) Eme arao-ojihẹ na o ti ru, kọ eme o ti noi ze? (b) Isuẹsu vẹ obe Daniẹl 2:44 o ta nọ Uvie Ọghẹnẹ o te raha no? (Rri ẹkpẹti nọ ọ rrọ ẹwẹ-obe avọ 17 na.)

¹⁸ Nọ a tẹ raha egagọ erue no, arao-ojihẹ na, koyehọ isuẹsu ahwo-akpọ nọ Setan o ro mu na, ọ vẹ te kpareso Uvie Ọghẹnẹ. Fikinọ ivie akpọ na e te sai te obọ odhiwu hu, a vẹ te rẹriẹ ofu rai bru enọ e rrọ abọ Uvie Ọghẹnẹ evaọ otọakpọ. Onana u ve ti ru nọ Ọghẹnẹ ọ te rọ rẹriẹ ovao ku ai. (Evia. 16:13-16; 17:12-14) Daniẹl ọ ta kpahe abọjọ ọrọ ẹmo urere na. (Se Daniẹl 2:44.) Ọghẹnẹ ọ vẹ te raha arao-ojihẹ nọ a fodẹ evaọ obe Eviavia 13:1 na, ẹmema riẹ, gbe arao nọ o wo izei ivẹ na muotọ.

19. Didi imuẹro ma wo, kọ eme ma re ru enẹna?

¹⁹ Etoke esuo uzou avọ ihrẹ na ma be rria na. Uzou ofa o gbẹ te romavia evaọ arao na taure a tẹ te raha iẹe he. Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America na oye o te gbẹ jọ evaọ okenọ a te raha egagọ erue no. Eruẹaruẹ Daniẹl gbe erọ Jọn e r’obọ k’otọ rugba. Ma wo imuẹro inọ a te raha egagọ erue no kẹle, ẹmo Amagẹdọn o ve ti fi. Ọghẹnẹ o dhesẹ eware nana via no anwẹdẹ. Kọ ma te kezọ kẹ unuovẹvẹ nọ o rrọ eruẹaruẹ nana? (2 Pita 1:19) Enẹna họ oke nọ ma rẹ rọ jọ abọ Jihova jẹ tha Uvie riẹ uke.—Evia. 14:6, 7.

[Oruvẹ-obotọ]

[Ẹkpẹti nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 17]

AMONO HỌ “IVIE NA KPOBI”?

Eruẹaruẹ nọ e rrọ obe Daniẹl 2:44 e ta nọ Uvie Ọghẹnẹ o te “whọlọ ivie na kpobi ọ vẹte rehọ ai ze oba.” Eruẹaruẹ yena e ta kpahe ivie nọ a rehọ abọ sa-sa ẹmema na dhesẹ.

Kọ ẹvẹ kpahe isuẹsu ahwo-akpọ nọ i kiọkọ? Eruẹaruẹ nọ e rrọ obe Eviavia nọ e ta kpahe isuẹsu i ru ẹme na vẹ. Eruẹaruẹ na e ta nọ “ivie akpọ na kpobi” e te wọso Jihova evaọ “ẹdẹ ẹmo ologbo Ọghẹnẹ Erumeru na.” (Evia. 16:14; 19:19-21) Fikiere, orọnikọ isuẹsu nọ ẹmema na o dikihẹ kẹ ọvo a te raha evaọ ẹmo Amagẹdọn ho rekọ isuẹsu ahwo-akpọ kpobi.

Ivie Eree Nọ A Dhesẹ Via

Obe Daniẹl gbe obe Eviavia e ta kpahe ivie hayo isuẹsu eree erọ ahwo-akpọ gbe okenọ ọvuọvo o ti ro muhọ esuo unọjọ utọjọ. Re ma sai wo otoriẹ eruẹaruẹ nana gbagba, ma rẹ kaki wo otoriẹ eruẹaruẹ ọsosuọ nọ a kere fihọ Ebaibol na.

Anwọ ikpe buobu ze na, enọ i ru ubi Setan via na, Setan o fi rai họ bi su evaọ egọmeti sa-sa. (Luk 4:5, 6) Dede na, umutho isuẹsu jọ ọvo evaọ otọakpọ na e họre wọso idibo Ọghẹnẹ no, koyehọ orẹwho Izrẹl hayo Ileleikristi nọ i wo ẹruore obọ odhiwu. Eruẹaruẹ Daniẹl avọ erọ Jọn e ta kpahe ogaga-esuo akpọ itieye na eree ọvo.

[Omaa Iyẹrẹ-iruo/Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 12, 13]

(Rọkẹ onọ a ruẹrẹhọ ziezi, rri obe na)

1. Ijipti

2. Asiria

3. Babilọn

5. Grisi

6. Rom

AHWO ỌGHẸNẸ

2000 B.C.E.

Abraham

1500

Orẹwho Izrẹl

1000

Daniẹl 500

B.C.E./​C.E.

Jọn

Izrẹl Ọghẹnẹ 500

1000

1500

2000 C.E.

[Oruvẹ-obotọ]

[Iwoho]

Ẹmema ologbo na (Dan. 2:31-45)

Erao ene nọ i no abade ze (Dan. 7:3-8, 17, 25)

Egbo na avọ okri na (Dan., uzou avọ 8)

Arao-ojihẹ nọ o wo izou ihrẹ na (Evia. 13:1-10, 16-18)

Arao nọ o wo izei ivẹ na ọ be ta kẹ ahwo inọ jọ a ru ẹmema arao-ojihẹ nọ o wo izou ihrẹ na (Evia. 13:11-15)

[Ẹnọ i wo Uwoho]

Enọ i wo ifoto: Ijipti avọ Rom: Ifoto nọ British Museum ọ k’omai udu riẹ; Midia gbe Pasia: Musée du Louvre, Paris

Enọ Ahwo Nọ A S’ebe

Oke vẹ esuo Britain gbe America u ro zihe ruọ ogaga-esuo avọ ihrẹ orọ eruẹaruẹ Ebaibol?

▪ Orọnikọ ẹmema utehru nọ Nebukadneza ọ ruẹ na o dikihẹ kẹ egaga-esuo akpọ na kpobi hi. (Dan. 2:31-45) O dikihẹ kẹ ivie isoi nọ i su no umuo oke Daniẹl vrẹ nọ e wọso idibo Ọghẹnẹ gaga.

Ẹme nọ Daniẹl ọ ta kpahe ẹmema na u dhesẹ nọ Ogaga-Esuo Akpọ orọ Britain gbe America na u ti no Rom ze orọnikọ u ti fi Rom kparobọ họ. Evaọ ẹmema na, Daniẹl ọ ruẹ nọ ogbokọ na u no obọ awọ na ziọ obọ iziawọ. (No ẹkuowọ na rite iziawọ na kọ ogbokọ gbe ọviẹ nọ a gwa kugbe.)a Onana u dhesẹ nọ esuo Britain gbe America na u ti no awọ ogbokọ na ze. Ikuigbe i dhesẹ nọ ere o ginẹ via. Britain nọ ọ jọ otọ esuo Rom vẹre o te ti muọ ogaga họ ewo evaọ ubrobọ urere ikpe 1700. Uwhremu na, America o te ti wo ogaga re. Rekọ evaọ oke yena yọ ogaga-esuo avọ ihrẹ nọ Ebaibol ọ ta ẹme te na ọ re romavia ha. Fikieme? Oke yena yọ Britain avọ America a ri kuomagbe he. A kuomagbe evaọ etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ.

Evaọ oke yena yọ “emọ uvie na” a bi ru iruo rai haro maero kọ evaọ America. A jẹ rẹrote iruo usiuwoma ota na evaọ obọ Brooklyn, New York evaọ America. (Mat. 13:36-43) Inievo nọ i wo ẹruore obọ odhiwu na a jẹ rọ ọwhọ ta usiuwoma na evaọ erẹwho nọ e jọ otọ esuo Britain. Evaọ etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ, esuo Britain avọ America na a te mu usu okpekpe nọ a jẹ họre ewegrẹ rai. Ofariẹ, evaọ oke ẹmo na, a te je mukpahe enọ e rrọ abọjọ ubi “aye” na, a te je fi awhaha họ ebe rai je mu enọ e jẹ kobaro evaọ iruo usiuwoma ota na fihọ uwou-odi.—Evia. 12:17.

Fikiere, evaọ eruẹaruẹ Ebaibol, orọnikọ ubrobọ urere ikpe 1700 ogaga-esuo akpọ avọ ihrẹ na u ro muhọ esuo ho, okenọ Britain o ro muọ ogaga họ ewo. Ukpoye, u zihe ruọ ogaga-esuo akpọ-soso evaọ emuhọ ẹdẹ Olori na.b

[Oruvẹ-obotọ]