ბიბლიისა და მისი ისტორიის კვლევა

გამოკვლევა 9 — არქეოლოგია და ბიბლია

არქეოლოგიური აღმოჩენები და უძველესი ისტორიული ჩანაწერები, რომლებიც ადასტურებს ბიბლიის უტყუარობას.

1. რა არის ა) ბიბლიური არქეოლოგია? ბ) არქეოლოგიური ძეგლი?

ბიბლიური არქეოლოგია შეისწავლის ბიბლიურ დროში მცხოვრები ხალხის ისტორიას წარწერების, საბრძოლო-სამეურნეო იარაღების, ნაგებობებისა და სხვა ნივთიერი ნაშთების მიხედვით. ასეთი ნაშთების ანუ არქეოლოგიური ძეგლების მოსაპოვებლად ისტორიულ ადგილებში ტარდება არქეოლოგიური გათხრები, რომლის დროსაც ხდება ტონობით მიწის ამოღება. არქეოლოგიურ ძეგლად ითვლება ნებისმიერი ნივთი, რომელსაც ადამიანის არსებობისა და საქმიანობის კვალი ატყვია. არქეოლოგიურ ძეგლებს განეკუთვნება თიხის ჭურჭელი, ნანგრევები, თიხის ფირფიტები, დოკუმენტები, მონუმენტები და ქვაზე თუ სხვა მასალაზე გაკეთებული წარწერები.

2. რა მნიშვნელობა აქვს ბიბლიურ არქეოლოგიას?

² XX საუკუნის დასაწყისისთვის არქეოლოგია საკმაოდ განვითარდა. ევროპისა და ამერიკის წამყვანი უნივერსიტეტებისა და მუზეუმების ინიციატივით ბიბლიურ ადგილებში არაერთი ექსპედიცია მოეწყო. შედეგად, არქეოლოგებმა მოიპოვეს მდიდარი მასალა, რამაც მეტი ნათელი მოჰფინა ბიბლიურ ისტორიას. ბევრმა არქეოლოგიურმა აღმოჩენამ ცხადყო, რომ ბიბლია წვრილმანებშიც კი სარწმუნო ინფორმაციას შეიცავს და იმსახურებს ჩვენს ნდობას.

არქეოლოგია და ებრაული წერილები

3. რომელი ნანგრევები და ჩანაწერები ადასტურებს ძველ ბაბილონში ზიკურათების არსებობას?

³ ბაბილონის კოშკი. ბიბლიური გადმოცემით, ბაბილონის კოშკი უზარმაზარი ნაგებობა იყო (დაბ. 11:1—9). ძველი ბაბილონისა და მისი მიმდებარე ტერიტორიის ნანგრევებში აღმოაჩინეს რამდენიმე ზიკურათი, ანუ საფეხურებად აგებული საკულტო კოშკი. აქედან ერთ-ერთი იყო ეთემენანქის ზიკურათი, რომელიც ბაბილონის გალავნის შიგნით იყო მოქცეული. ასეთ ტაძრებთან დაკავშირებულ ძველ ჩანაწერებში ხშირად ვხვდებით სიტყვებს: „მისი წვერი ცას მისწვდება“. მეფე ნაბუქოდონოსორს ერთხელ უთქვამს: „ეთემენანქში მე აღვმართე საფეხურებიანი კოშკის თხემი, რათა მისი წვერი ცას უსწორდებოდეს“. ერთი ფრაგმენტი ასეთი ზიკურათის დანგრევას შემდეგი სიტყვებით გვაუწყებს: „ამ ტაძარმა ღმერთები გაანაწყენა. მათ ერთ ღამეში დასცეს ეს ნაგებობა, მთელი მიწის პირზე გაფანტეს [მშენებლები] და ენა აურიეს, რათა შეეჩერებინათ მშენებლობა“a.

4. რა აღმოაჩინეს გიხონის წყაროსთან და როგორ უკავშირდება ეს ბიბლიურ ჩანაწერებს?

⁴ წყლის გვირაბები გიხონის წყაროსთან. 1867 წელს იერუსალიმის ტერიტორიაზე ჩარლზ უორენმა აღმოაჩინა არხი, რომელიც გიხონის წყაროდან ბორცვში შედიოდა და ვერტიკალური თხრილით დავითის ქალაქს უკავშირდებოდა. სავარაუდოდ, დავითის კაცებმა სწორედ ამ გზით შეაღწიეს პირველად ქალაქში (2 სამ. 5:6—10). 1909—1911 წლებში გაწმინდეს გვირაბები, რომლებიც გიხონის წყაროდან იყო გაყვანილი. ერთ-ერთი დიდი გვირაბი, რომლის სიმაღლეც საშუალოდ 1,8 მეტრს აღწევდა, 533 მეტრზე იყო კლდეში გაჭრილი. ის გიხონის წყაროს აკავშირებდა მთავარ ველზე (ქალაქის შიგნით) მდებარე სილოამის აუზთან. როგორც ჩანს, ეს სწორედ ის გვირაბია, რომელიც ხიზკიამ გაიყვანა. მის კედელზე აღმოაჩინეს ძველებრაული ასოებით ამოკვეთილი წარწერა: „აი, ასე გაჭრეს გვირაბი: [როცა წერაქვებით მუშაობდნენ, ორივე მხრიდან მოუყვებოდნენ] და ჯერ კიდევ გასათხრელი იყო სამი წყრთა, გაიგონეს ერთმანეთის ხმა, რადგან კლდეში ნაპრალი იყო . . . როცა გვირაბი გაიყვანეს და კლდე გაჭრეს, ერთმანეთი დაინახეს და წერაქვი წერაქვს მოხვდა. წამოვიდა წყალი წყაროდან წყალსაცავისკენ 1 200 წყრთაზე. მათ თავს ზემოთ კლდე 100 წყრთაზე იყო აღმართული“. იმ დროისთვის ეს უდიდესი საინჟინრო მიღწევა იყოb (2 მეფ. 20:20; 2 მატ. 32:30).

5. რომელი არქეოლოგიური ძეგლი ასახავს შიშაკის ლაშქრობას და მოიხსენიებს ბიბლიურ ადგილებს?

⁵ შიშაკის გამარჯვების ამსახველი რელიეფი. შიშაკი, ეგვიპტის მეფე, ბიბლიაში შვიდჯერ არის მოხსენიებული. რობოამის განდგომილების გამო იეჰოვამ დაუშვა, რომ ძვ. წ. 993 წელს შიშაკი შეჭრილიყო იუდაში, თუმცა არ მისცა მისი სრულად განადგურების საშუალება (1 მეფ. 14:25—28; 2 მატ. 12:1—12). დიდი ხნის განმავლობაში ამ ლაშქრობის დამადასტურებელი არც ერთი წყარო არ მოიპოვებოდა, გარდა ბიბლიისა. მაგრამ არც ისე დიდი ხნის წინ ეგვიპტეში აღმოაჩინეს რელიეფი, რომელიც მოგვითხრობს ფარაონ შეშონქ I-ის (ბიბლიაში ეწოდება შიშაკი) გამარჯვებების შესახებ. ამ შთამბეჭდავ რელიეფზე, რომელიც კარნაკის (ძველი თებე) ტაძრის სამხრეთ კედელზეა, იეროგლიფები და ნახატებია გამოსახული. რელიეფზე გამოსახულია ეგვიპტის ღვთაება ამონი, რომელსაც მარჯვენა ხელში ნამგლის ფორმის მახვილი უჭირავს. ამონს ფარაონ შიშაკთან მიჰყავს 156 პალესტინელი ტყვე, რომლებიც ბაწრით ჰყავს მარცხენა ხელზე გამობმული. თითო ტყვე ასიმბოლოებს თითო ქალაქს ან სოფელს, რომელთა სახელწოდებებიც იეროგლიფებითაა აღნიშნული. იეროგლიფებს შორის ჯერ კიდევ შეიძლება შემდეგი სახელწოდებების გარჩევა: რაბითი (იეს. 19:20); თაანახი, ბეთ-შეანი და მეგიდო (იეს. 17:11); შუნემი (იეს. 19:18); რეხობი (იეს. 19:28); ხაფარაიმი (იეს. 19:19); გაბაონი (იეს. 18:25); ბეთ-ხორონი (იეს. 21:22); აიალონი (იეს. 21:24); სოქო (იეს. 15:35) და არადი (იეს. 12:14). აქვეა ნახსენები „აბრაამის მინდორი“. ეგვიპტურ ჩანაწერებს შორის ეს არის უძველესი წყარო, სადაც აბრაამი მოიხსენიებაc.

6, 7. რის თქმა შეიძლება მოაბურ ქვაზე და რა ინფორმაციას გვაწვდის ის ისრაელისა და მოაბის დაპირისპირებაზე?

⁶ მოაბური ქვა. 1868 წელს გერმანელმა მისიონერმა ფ. კლაინმა დიბანთან (დიბონი) აღმოაჩინა ქვაზე გაკეთებული უძველესი წარწერა. ის მოაბური ქვის სახელწოდებით გახდა ცნობილი. ეს ქვა ერთმა ბედუინმა (მომთაბარე არაბმა) გატეხა, თუმცა მანამდე უკვე დამზადებული იყო წარწერის ყალიბი. ქვის ფრაგმენტების უმეტესობის აღდგენა მოხერხდა და ამჟამად ინახება ლუვრის მუზეუმში (პარიზი), მისი ერთი ასლი კი ლონდონში, ბრიტანეთის მუზეუმშია. ეს ქვა თავდაპირველად დიბონში (მოაბი) იდგა. მასზე ამოკვეთილია მოაბის მეფის, მეშას, სიტყვები იმის შესახებ, თუ როგორ აუჯანყდა ისრაელს (2 მეფ. 1:1; 3:4, 5). წარწერა გვამცნობს ამ აჯანყების მისეულ ვერსიას: «მე (ვარ) მეშა, ქემოშის ძე . . . მოაბის მეფე, დიბონელი . . . ისრაელის მეფეს, ომრის, მრავალი წლის (სიტყვასიტყვით „დღის“) მანძილზე დამონებული ჰყავდა მოაბი, რადგან ქემოში [მოაბელთა ღვთაება] განრისხებული იყო თავის ხალხზე. ომრის ვაჟი მამის კვალს მიჰყვებოდა და ამბობდა: „მე დავამცირებ მოაბს“. ის ჩემი მეფობის დროსაც განაგრძობდა ასე ლაპარაკს, მაგრამ მე გავიმარჯვე მასზე და მის სახლზე და ისრაელი სამუდამოდ განადგურდა . . . ქემოშმა მითხრა: „წადი და წაართვი ისრაელს ნებო!“. მეც წავედი ღამით და ვებრძოდი ალიონიდან მზის გადასვლამდე. დავამარცხე ისრაელი და ცოცხალი არავინ დავტოვე . . . წამოვიღე იაჰვეს ჭურჭელი და ქემოშს მივართვი»d. როგორც ხედავთ, ბოლო წინადადებაში მოხსენიებულია ღვთის სახელი. ეს ჩანს ამ გვერდზე მოცემულ სურათზეც. ღვთის სახელი ტეტრაგრამატონის სახითაა ამოკვეთილი ქვის მარჯვენა მხარეს, მე-18 ხაზზე.

⁷ მოაბურ ქვაზე აგრეთვე მოხსენიებულია შემდეგი ბიბლიური ადგილები: ატაროთი და ნებო (რიცხ. 32:34, 38); არნონი, აროერი, მედება და დიბონი (იეს. 13:9); ბამოთ-ბაალი, ბეთ-ბაალ-მეონი, იაჰაცი და კირიათაიმი (იეს. 13:17—19); ბეცერი (იეს. 20:8), ხორონაიმი (ეს. 15:5); ბეთ-დიბლათაიმი და კერიოთი (იერ. 48:22, 24). ამრიგად, მოაბური ქვა ადასტურებს, რომ ეს ადგილები ნამდვილად არსებობდა.

8. რა წერია ბიბლიაში სინახერიბის შესახებ და რა გამოავლინა მისი სასახლის ტერიტორიაზე ჩატარებულმა გათხრებმა?

⁸ მეფე სინახერიბის პრიზმა. ბიბლია დაწვრილებით გადმოგვცემს, როგორ შეიჭრნენ ასურელები იუდაში ძვ. წ. 732 წელს მეფე სინახერიბის მეთაურობით (2 მეფ. 18:13—19:37; 2 მატ. 32:1—22; ეს. 36:1—37:38). 1847—1851 წლებში ინგლისელი არქეოლოგი ო. ლეიარდი არქეოლოგიურ გათხრებს აწარმოებდა ძველი ასურეთის ტერიტორიაზე, ქალაქ ნინევეს ნანგრევებში, სადაც ერთ დროს სინახერიბის სასახლე იყო. სასახლეს ჰქონდა დაახლოებით 70 ოთახი. ოთახების კედლებზე, რომელთა სიგრძე საერთო ჯამში 3 000 მეტრს აღემატებოდა, უამრავი ნახატი და რელიეფური გამოსახულება იყო. სინახერიბის ანალები, ანუ ისტორიული ჩანაწერების ერთგვარი წელიწდეულები, შესრულებული იყო თიხის ნაკეთობებზე. ბოლო ანალები, რომლებიც სავარაუდოდ მისი სიკვდილის წინ შეიქმნა, გვხვდება ეგრეთ წოდებულ ტეილორის პრიზმაზე. ის ინახება ბრიტანეთის მუზეუმში. მისი ერთი ასლი, რომელიც გაცილებით უკეთეს მდგომარეობაშია და ძველი ასურეთის იმპერიის დედაქალაქის, ნინევეს, მახლობლად აღმოაჩინეს, დაცულია ჩიკაგოს უნივერსიტეტთან არსებულ აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტში.

9. ბიბლიაში აღწერილ რომელ მოვლენას ადასტურებს სინახერიბის პრიზმა, მაგრამ რა არ არის მოხსენიებული მასში და რატომ?

⁹ ამ ბოლო ანალებში სინახერიბი გაზვიადებულად აღწერს, თუ როგორ შეიჭრა იუდაში: „რაც შეეხება იუდაელ ხიზკიას, ის არ დამემორჩილა. ამიტომ ალყაში მოვაქციე მისი 46 გამაგრებული ქალაქი, გალავნიანი ციხე-სიმაგრეები და ირგვლივ მდებარე უამრავი პატარა სოფელი. ვძლიე მათ მიწაყრილების, კედლის სანგრევი იარაღების, ქვეითი ჯარის, გალავანზე ასასვლელი კიბეებისა და თხრილების საშუალებით. მე წამოვასხი 200 150 ტყვე, დიდი და პატარა, ქალი და კაცი, უთვალავი ცხენი, ჯორი, ვირი, აქლემი, საქონელი. ეს იყო ჩემი ნადავლი. თვითონ ის [ხიზკია], როგორც ჩიტი გალიაში, იერუსალიმში — მის სატახტო ქალაქში გამოვამწყვდიე . . . მისი ქალაქები, რომლებიც გავძარცვე, ჩამოვაცილე მის სამეფოს და მივეცი მიტინტის, აშდოდის მეფეს, პადის, ეკრონის მეფეს, და სილიბელს, ღაზას მეფეს . . . ხიზკიამ . . . მოგვიანებით ჩემს დიდებულ ქალაქში, ნინევეში, გამომიგზავნა 30 ოქროს ტალანტი, 800 ვერცხლის ტალანტი, ძვირფასი ქვები, ანთიმონი . . . სპილოს ძვლით შემკობილი ტახტები, სპილოს ძვლით შემკობილი სავარძლები, სპილოს ტყავი, აბანოზი, ბზა და ყოველგვარი ძვირფასეულობა, თავისი ქალიშვილები, ხარჭები, მუსიკოსები — ქალები და კაცები. მან პირადი მაცნე გამომიგზავნა, რათა ხარკი გადმოეცა და მონასავით პატივი მოეგო“e. ბიბლიაშიც წერია, რომ სინახერიბმა ხიზკიას ოცდაათი ოქროს ტალანტი დააკისრა; მოხსენიებულია აგრეთვე ვერცხლის ტალანტები — ოღონდ 800-ის ნაცვლად 300. გარდა ამისა, ბიბლიიდან ჩანს, რომ ეს მოხდა მანამდე, სანამ სინახერიბი იერუსალიმს ალყის შემორტყმით დაემუქრებოდა. თავის სიტყვებში სინახერიბი განზრახ არ მოიხსენიებს, თუ როგორი მარცხი იწვნია იუდაში, როცა იეჰოვას ანგელოზმა ერთ ღამეში დასცა 185 000 მეომარი, და როგორ მოუწია უკან გაქცევა ნინევეში. და მაინც, სინახერიბის პრიზმა ადასტურებს, რომ — ვიდრე იეჰოვა უკან გააბრუნებდა — ასურელები ნამდვილად შეიჭრნენ იუდაში (2 მეფ. 18:14; 19:35, 36).

10, 11. ა) რა არის ლაქიშური წერილები და რას ვიგებთ ამ წერილებიდან? ბ) როგორ უჭერს მხარს ეს წერილები იმას, რაც „იერემიაში“ წერია?

¹⁰ ლაქიშური წერილები. ლაქიში, სახელგანთქმული ციხე-ქალაქი, ბიბლიაში 20-ზე მეტჯერ არის ნახსენები. ის მდებარეობდა იერუსალიმის სამხრეთ-დასავლეთით 43 კილომეტრში. მისი ნანგრევების ადგილზე არაერთი არქეოლოგიური გათხრა ჩატარდა. 1935 წელს აქ აღმოაჩინეს 18 თიხის ფირფიტა, რომლებზეც იყო წარწერები (კიდევ 3 ფირფიტა 1938 წელს იპოვეს). როგორც გაირკვა, ფირფიტები შეიცავდა ძველებრაული ასოებით დაწერილ წერილებს. ეს 21 ფირფიტა დღეს „ლაქიშური წერილების“ სახელწოდებით არის ცნობილი. ლაქიში იყო იუდას ერთ-ერთი უკანასკნელი ციხესიმაგრე, რომელიც ნაბუქოდონოსორმა აიღო და ნანგრევებად აქცია ძვ. წ. 609—607 წლებში. წერილებში იმ პერიოდის ვითარებაა ასახული. სავარაუდოდ, ისინი იუდეველი ჯარისკაცების მიერაა დაწერილი და ლაქიშში განთავსებული ჯარის მეთაურისადმი, იაოშისადმი არის მიმართული. ერთ-ერთ (მე-4) ფირფიტაზე ვკითხულობთ: «დე, ჲჰვჰ-მ [ტეტრაგრამატონი, „იეჰოვამ“] ინებოს და ჩემმა ბატონმა ახლა მაინც მოისმინოს კარგი ამბები . . . ჩვენ ვაკვირდებით ლაქიშის სასიგნალო ცეცხლს იმ ნიშნების შესაბამისად, რომლებსაც ჩემი ბატონი იძლევა, რადგან აზეკას ვეღარ ვხედავთ“. ეს ფირფიტა ადასტურებს იერემიას 34:7-ში ჩაწერილ სიტყვებს იმის შესახებ, რომ ლაქიში და აზეკა აუღებლად დარჩენილი ბოლო ორი ქალაქი იყო. ამ წერილის ტექსტი, როგორც ჩანს, იმაზე მიუთითებს, რომ აზეკა უკვე ჰქონდათ აღებული ბაბილონელებს. ლაქიშურ წერილებში ბევრგან არის მოხსენიებული ღვთის სახელი ტეტრაგრამატონის სახით. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ იმ პერიოდში იუდეველები ღვთის სახელს ხშირად ახსენებდნენ.

¹¹ კიდევ ერთი (მე-3) წერილი ასე იწყება: «დე, ჲჰვჰ-მ [ანუ „იეჰოვამ“] ინებოს და ჩემმა ბატონმა მოისმინოს კარგი ამბავი . . . შენს მსახურს აუწყეს, რომ ჯარის მეთაური კონია, ელნათანის ვაჟი, ჩამოვიდა, რათა წასულიყო ეგვიპტეში, და ჰოდავიას, ელიაჰის ვაჟს, და მის კაცებს ხალხი გაუგზავნა იმის სათხოვნელად, რაც გზაში დასჭირდებოდა». ეს წერილი ადასტურებს იმას, რომ იუდამ ეგვიპტეს სთხოვა შველა, რითაც დაარღვია იეჰოვას კანონი და თავს უბედურება დაიტეხა (ეს. 31:1; იერ. 46:25, 26). სახელები ელნათანი და ჰოშაია, რომლებიც ამ წერილის სრულ ტექსტში გვხვდება, აგრეთვე მოხსენიებულია იერემიას 36:12-სა და 42:1-ში. წიგნ „იერემიაში“ მოცემულია ლაქიშურ წერილებში ნახსენები კიდევ სამი სახელი, კერძოდ გემარია, ნერია და იააზანია (იერ. 32:12; 35:3; 36:10)f.

12, 13. რა არის აღწერილი ნაბონიდის ქრონიკაში და რატომ იმსახურებს ის ჩვენს ყურადღებას?

¹² ნაბონიდის ქრონიკა. XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ბაღდადის მახლობლად ჩატარებული გათხრების შედეგად აღმოაჩინეს თიხის ფირფიტები და ცილინდრები, რამაც ძველი ბაბილონის ისტორიას მეტი ნათელი მოჰფინა. იქ აღმოჩენილი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი არქეოლოგიური ძეგლია „ნაბონიდის ქრონიკა“, რომელიც ამჟამად ბრიტანეთის მუზეუმში ინახება. ბაბილონის მეფე ნაბონიდი იყო ბელშაცარის მამა. მამა-შვილი ერთდროულად მართავდა ქვეყანას, თუმცა ნაბონიდმა უფრო დიდხანს იცოცხლა, რადგან ბელშაცარი მოკლეს ძვ. წ. 539 წლის 5 ოქტომბერს — იმ ღამეს, როცა სპარსელებმა კიროსის მეთაურობით ბაბილონი აიღეს (დან. 5:30, 31). ნაბონიდის ქრონიკა აღწერს ბაბილონის დაცემას და გვეხმარება ამ მოვლენის დათარიღებაში. ერთ-ერთ ნაწყვეტი გვამცნობს: „თაშრითუს თვეში [თიშრი (სექტემბერ-ოქტომბერი)], როცა კიროსმა ოპისში მდინარე ტიგროსთან აქადის ჯარზე იერიში მიიტანა . . . მე-14 დღეს სიფარი უბრძოლველად ჩაჰბარდა სპარსელებს. ნაბონიდმა თავს გაქცევით უშველა. მე-16 დღეს [ძვ. წ. 539 წლის 11 ოქტომბერი იულიუსის კალენდრით, 5 ოქტომბერი გრიგორიანული კალენდრით] გობრიესი (უგბარუ), გუტიუმის გამგებელი, და კიროსის ჯარი ბაბილონში უბრძოლველად შევიდა. ცოტა ხნის შემდეგ ნაბონიდი ბაბილონში დაატყვევეს, როცა დაბრუნდა . . . არაჰშამნუს თვეში [მარხეშვანი (ოქტომბერ-ნოემბერი)], მე-3 დღეს [28 ოქტომბერი იულიუსის კალენდრით, 17 ოქტომბერი გრიგორიანული კალენდრით] კიროსი ბაბილონში შევიდა, მის წინ გზა მწვანე რტოებით იყო მოფენილი — ქალაქში მშვიდობა დამყარდა. კიროსმა მთელ ბაბილონს კეთილდღეობა უსურვა. გობრიესმა . . . ბაბილონში გამგებლები დანიშნა“g.

¹³ აღსანიშნავია, რომ ამ ქრონიკაში არ მოიხსენიება დარიოს მიდიელი. მისი სახელი დღემდე აღმოჩენილ არც ერთ არაბიბლიურ წარწერაში არ გვხვდება. ის არც ისტორიულ დოკუმენტებში მოიხსენიება იოსებ ფლავიუსის დრომდე (პირველი საუკუნის ებრაელი ისტორიკოსი). აქედან გამომდინარე, ზოგი ფიქრობს, რომ ზემოხსენებულ გობრიესში დარიოსი იგულისხმება. მაგრამ ამის ერთმნიშვნელოვნად თქმა შეუძლებელია მიუხედავად იმისა, რომ მათი აღწერილობა ბევრ რამეში ემთხვევაh. როგორც უნდა იყოს, ფაქტი ის არის, რომ ისტორიის თანახმად კიროსმა მთავარი როლი შეასრულა ბაბილონის აღებაში და ამის მერე მისი მმართველი გახდა.

14. რა შინაარსის წარწერაა გაკეთებული კიროსის ცილინდრზე?

¹⁴ კიროსის ცილინდრი. ბრიტანეთის მუზეუმში ინახება მნიშვნელოვანი არქეოლოგიური ძეგლი — თიხის ცილინდრი, რომლის წარწერაც ეხება ძვ. წ. 539 წელს კიროსის მიერ ბაბილონის აღებას. წარწერა გაკეთდა მას შემდეგ, რაც კიროსი მსოფლიო იმპერიის მმართველი გახდა. მის ერთ-ერთ მონაკვეთში ნათქვამია: „მე ვარ კიროსი, მსოფლიოს მბრძანებელი, დიდებული მეფე, კანონიერი მეფე, ბაბილონის მეფე, შუმერისა და აქადის მეფე, დედამიწის ოთხივე კუთხის მეფე . . . ტიგროსის გაღმა მდებარე [მანამდე დასახელებულ] წმინდა ქალაქებს, რომელთა ტაძრებიც დიდ ხნის მანძილზე ნანგრევებად იყო ქცეული, მე დავუბრუნე ღმერთები, რომლებიც ერთ დროს იქ იყვნენ, და სამუდამო სამყოფელი მივეცი. თავი მოვუყარე მათ ყოფილ მცხოვრებლებსაც და თავიანთ სამკვიდროში დავაბრუნე“i.

15. რას გვატყობინებს კიროსის ცილინდრი და როგორ ადასტურებს ეს იმას, რაც ბიბლიაში წერია?

¹⁵ ამრიგად, ეს წარწერა გვატყობინებს, თუ როგორ პოლიტიკას ატარებდა კიროსი — ის სამშობლოში აბრუნებდა დატყვევებულ ხალხს. ამ კურსის შესაბამისად, კიროსმა გამოსცა ბრძანება, რომელმაც იუდეველებს იერუსალიმში დაბრუნებისა და იეჰოვას ტაძრის აღდგენის შესაძლებლობა მისცა. უნდა აღინიშნოს, რომ იეჰოვამ 200 წლით ადრე იწინასწარმეტყველა მმართველის არსებობა, რომლის სახელიც კიროსი იქნებოდა. წინასწარმეტყველების თანახმად, ის აიღებდა ბაბილონს და იეჰოვას ხალხს სამშობლოში დააბრუნებდა (ეს. 44:28; 45:1; 2 მატ. 36:23).

არქეოლოგია და ქრისტიანულ-ბერძნული წერილები

16. რას ადასტურებს არქეოლოგია ქრისტიანულ-ბერძნულ წერილებთან დაკავშირებით?

¹⁶ გათხრების შედეგად აღმოაჩინეს არაერთი არქეოლოგიური ძეგლი, რომლებითაც დასტურდება ქრისტიანულ-ბერძნულ წერილებში ჩაწერილი ინფორმაციის სიზუსტე.

17. როგორ უჭერს მხარს არქეოლოგია იმ ბიბლიურ მონაკვეთს, რომელშიც იესო გადასახადებზე ლაპარაკობს?

¹⁷ მონეტა ტიბერიუსის გამოსახულებით. ბიბლიიდან ვიგებთ, რომ იესო ქრისტე კეისარ ტიბერიუსის მმართველობის პერიოდში მსახურობდა. ერთხელ სიტყვაში გამოჭერის მიზნით მოწინააღმდეგეებმა იესოს ჰკითხეს, უნდა გადაეხადათ თუ არა სულადობრივი გადასახადი კეისრისთვის. ბიბლიაში თხრობა ასე გრძელდება: «ის მიუხვდა თვალთმაქცობას და უთხრა მათ: „რატომ მცდით? მომიტანეთ დინარი“. მათაც მიუტანეს. მან ჰკითხა: „ვისია ეს გამოსახულება და წარწერა?“ „კეისრისა“, — უპასუხეს მათ. მაშინ იესომ თქვა: „კეისრისა კეისარს მიეცით, ღვთისა კი — ღმერთს“. მათ გაუკვირდათ მისი ნათქვამი» (მარ. 12:15—17). არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს მონეტა, ვერცხლის დინარი, რომელზეც კეისარ ტიბერიუსის თავია გამოსახული. აღმოჩენილი მონეტა მიმოქცევაში იყო დაახლოებით ახ. წ. 15 წელს. ეს თარიღი ემთხვევა ტიბერიუსის მმართველობის პერიოდს, რადგან ის იმპერატორი ახ. წ. 14 წელს გახდა. ეს ცხადყოფს კიდევ ერთი ბიბლიური მონაკვეთის სიზუსტეს, რომლის მიხედვითაც იოანე ნათლისმცემელმა მსახურება დაიწყო ტიბერიუსის მმართველობის მეთხუთმეტე წელს ანუ ახ. წ. 29 წლის გაზაფხულზე (ლუკ. 3:1, 2).

18. რა აღმოაჩინეს კესარეაში?

¹⁸ წარწერა პონტიუს პილატეს შესახებ. 1961 წელს პირველად აღმოაჩინეს არქეოლოგიური ძეგლი, რომელშიც პონტიუს პილატე იყო მოხსენიებული. კესარეაში ნაპოვნ ქვის ფილაზე ლათინურად ეწერა პონტიუს პილატეს სახელი.

19. რა ადასტურებს იმას, რომ საქმეების 17:16—34-ში ჩაწერილი სიტყვები მონაგონი არ არის?

¹⁹ არეოპაგი. ბიბლიაში ჩაწერილი ერთ-ერთი ცნობილი მოხსენება პავლემ ახ. წ. 50 წელს ათენში წარმოთქვა (საქ. 17:16—34). ეს მას შემდეგ მოხდა, რაც ზოგიერთმა ათენელმა შეიპყრო პავლე და არეოპაგში მიიყვანა. არეოპაგს ანუ არესის (მარსის) ბორცვს უწოდებდნენ 113 მეტრის სიმაღლის შიშველ და კლდოვან ბორცვს, რომელიც ათენის აკროპოლისის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარეობდა. კლდეში გამოკვეთილი კიბეები ადიოდა ბორცვის თხემამდე, სადაც დღემდეა შემორჩენილი ქვისგან გამოკვეთილი დასაჯდომი ადგილები. არეოპაგის არსებობა კიდევ ერთი არგუმენტია იმისა, რომ პავლეს ისტორიული მოხსენება მონაგონი არ არის.

20. რაზე მოწმობს ტიტუსის თაღი?

²⁰ ტიტუსის თაღი. ახ. წ. 70 წელს რომაელებმა ტიტუსის მეთაურობით გაანადგურეს იერუსალიმი და მისი ტაძარი. მომდევნო წელს ტიტუსმა მამამისთან, იმპერატორ ვესპასიანესთან ერთად რომში იზეიმა ეს გამარჯვება. საზეიმო სვლის დროს შვიდასი იუდეველი ტყვე ჩაატარეს. საჩვენებლად გამოიტანეს ბრძოლის შემდეგ წამოღებული ნადავლი, მათ შორის ტაძრის განძეულობა. მოგვიანებით, ახ. წ. 79—81 წლებში, ტიტუსი თვითონ იყო იმპერატორი. მისი სიკვდილის შემდეგ „divo Tito“-ს (ღვთაებრივ ტიტუსს) მიუძღვნეს დიდი მონუმენტი, ტიტუსის თაღი. ტიტუსის საზეიმო პროცესია წარმოდგენილია ამ თაღის გასასვლელის ორივე მხარეს ამოკვეთილ ბარელიეფზე. ერთ მხარეს გამოსახულნი არიან რომაელი ჯარისკაცები, რომელთაც ხელში შუბები უჭირავთ და თავზე დაფნის გვირგვინები ადგათ. მათ მიაქვთ იერუსალიმის ტაძრიდან წამოღებული წმინდა საგნები, მათ შორის შვიდრტოიანი სალამპრე, წარსადგენი პურის მაგიდა და წმინდა საყვირები. მეორე მხარეს გაკეთებულ ბარელიეფზე გამარჯვებული ტიტუსი დგას ოთხ ცხენში შებმულ ეტლზე, რომელსაც მართავს ქალი — ამ შემთხვევაში რომის სიმბოლოj. რომში აღმართულ ტიტუსის თაღს ყოველწლიურად ათასობით მნახველი ჰყავს. ის დგას, როგორც უტყვი მოწმე იმისა, რომ შესრულდა იესოს წინასწარმეტყველება და აღსრულდა განაჩენი, რომელიც იეჰოვამ იერუსალიმს გამოუტანა (მათ. 23:37—24:2; ლუკ. 19:43, 44; 21:20—24).

21. ა) რა საერთოა ძველ ხელნაწერებსა და არქეოლოგიურ ძეგლებს შორის? ბ) რა დამოკიდებულება უნდა გვქონდეს არქეოლოგიის მიმართ?

²¹ როგორც ძველი ხელნაწერების აღმოჩენა გვეხმარება ბიბლიის დედნისეული ტექსტის დადგენაში, ისე მრავალი არქეოლოგიური აღმოჩენა გვარწმუნებს, რომ ბიბლიის ტექსტი სანდოა ისტორიული, ქრონოლოგიური და გეოგრაფიული თვალსაზრისით. თუმცა იმის თქმაც არ შეიძლება, რომ არქეოლოგია ყველაფერში შეესაბამება ბიბლიას. უნდა გვახსოვდეს, რომ არქეოლოგია არ არის უშეცდომო მეცნიერება. არქეოლოგიურ აღმოჩენებს თავად ადამიანები უძებნიან ახსნას და ის, რაზეც დღეს ერთ განმარტებას იძლევიან, ხვალ შეიძლება სულ სხვაგვარად განმარტონ. ცხადია, ზოგ შემთხვევაში არქეოლოგია ადასტურებს ღვთის სიტყვის უტყუარობას. ფრედერიკ კენიონი, რომელიც წლების მანძილზე ბრიტანეთის მუზეუმის დირექტორი იყო, ამბობს, რომ არქეოლოგიის საშუალებით ბიბლია ჩვენთვის „უფრო გასაგები ხდება, რადგან უფრო ღრმად გვახედებს ბიბლიურ ეპოქაში“k. და მაინც, ჩვენი რწმენა ბიბლიაზეა დაფუძნებული და არა არქეოლოგიაზე (რომ. 10:9; ებრ. 11:6).

22. რა იქნება განხილული შემდეგ გამოკვლევაში?

²² როგორც მომდევნო გამოკვლევიდან გავიგებთ, უშუალოდ ბიბლიაც შეიცავს იმის უცილობელ არგუმენტებს, რომ ის „ცოცხალი და მარადიული ღვთის“ სანდო და სარწმუნო სიტყვაა (1 პეტ. 1:23).

[სქოლიოები]

[სურათები 333 გვერდზე]

მოაბური ქვა

უძველესი ასოებით ამოკვეთილი ტეტრაგრამატონი მე-18 ხაზზე

[სურათი 334 გვერდზე]

მეფე სინახერიბის პრიზმა

[სურათი 335 გვერდზე]

ნაბონიდის ქრონიკა

[სურათი 336 გვერდზე]

მონეტა კეისარ ტიბერიუსის გამოსახულებით

[სურათი 337 გვერდზე]

ტიტუსის თაღი

[სურათი 337 გვერდზე]

Picture credits for Study 9:

Page 333: Musée du Louvre, Paris;

page 334: Courtesy of the Oriental Institute, University of Chicago;

page 335: Photograph taken by courtesy of the British Museum; page 336: Copyright British Museum;

page 337: Soprintendenza Archeologica di Roma