Ĩsyĩtwa ya Ngai Maandĩkonĩ ma Kĩevelania

Nthoo sya Tene sya Kĩevelania sya Tetragrammaton — Ĩsyĩtwa ya Ngai yĩandĩkĩtwe na nthoo sya tene sya Kĩevelania ila syatũmĩawa mbee wa Aisilaeli kũtwawa Mbaviloni

Nthoo sya Ĩtina sya Kĩevelania sya Tetragrammaton — Ĩsyĩtwa ya Ngai yĩandĩkĩtwe na nthoo sya Kĩevelania ila syatũmĩawa ĩtina wa Aisilaeli kuma Mbaviloni

Ĩsyĩtwa ya Ngai, yĩla kwa Kĩevelania yĩandĩkawa na nthoo ii inya יהוה, yonekaa vakuvĩ mavinda 7,000 Maandĩkonĩ ma Kĩevelania. Mbivilianĩ ĩno, nthoo isu inya, ila kwa Kĩsũngũ syĩtawa Tetragrammaton, ialyũlĩtwe “Yeova.” Yĩĩ nĩyo ĩsyĩtwa yĩla yonekaa mavinda maingĩ vyũ Mbivilianĩ. O na kau aandĩki ala maveveewe kũandĩka Mbivilia nĩmawetete Ngai matũmĩĩte masyĩtwa maingĩ ma ũnene na masyĩtwa angĩ ta “Mwene Vinya Wʼonthe,” “Ũla wĩ Ĩũlũ wa Onthe,” na “Mwĩai,” no nthoo isu inya sya Kĩevelania syĩ syoka itũmĩĩtwe kwonanyʼa ĩsyĩtwa yake mwene.

Yeova Ngai mwene nĩwe watongoeisye aandĩki asu matũmĩe ĩsyĩtwa yake. Kwa ngelekanyʼo, nĩwaveveeie mwathani Yoeli aandĩka atĩĩ: “Kĩla mũndũ wĩkaĩlaa ĩsyĩtwa ya Yeova akatangĩĩwa.” (Yoeli 2:32) O na Ngai nĩwatumie mũandĩki ũmwe wa Savulĩ aandĩka atĩĩ: “Andũ nĩmamanye kana we, ũla ĩsyĩtwa yaku nĩ Yeova, o we wĩ weka nue Ũla wĩ Ĩũlũ wa Onthe ĩũlũ wa nthĩ yonthe.” (Savulĩ 83:18) O na ũndũ wa kwendeesya nĩ kana ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyonekaa mavinda ta 700 ĩvukunĩ ya Savulĩ yĩ yoka. Ĩvuku ya Savulĩ nĩ ĩvuku ya mbathi syatungĩtwe sinawe nĩ andũ ma Ngai. Kwoou nĩkĩ Mbivilia mbingĩ itethĩawa na ĩsyĩtwa ya Ngai? Nĩkĩ Mbivilia ĩĩ ĩtũmĩĩte ĩsyĩtwa “Yeova”? Na wʼo ũalyũlo wa ĩsyĩtwa ya Ngai, Yeova, nĩ wĩva?

Nthoo sya Tetragrammaton itũmĩĩtwe ĩngĩ na ĩngĩ ĩvukunĩ ya Savulĩ — Ndeto imwe sya Savulĩ syĩ Ĩvukunĩ ya Kũkũnzwa ya Ũkanga wa Mũnyũ ya myakanĩ ya mbee ya ĩvinda ya atũmwa. Iandĩkĩtwe na nthoo sya Kĩevelania ila syatũmĩawa ĩtina wa Aisilaeli kuma Mbaviloni, ĩndĩ nthoo sya Tetragrammaton, ila itũngĩlĩĩlwe ĩngĩ na ĩngĩ, niandĩkĩtwe nesa na nthoo sya tene sya Kĩevelania

Nĩkĩ Mbivilia mbingĩ itethĩawa na ĩsyĩtwa ya Ngai? Nũndũ wa itumi syĩ kĩvathũkanyʼo. Amwe monaa kana Ngai Mwene Vinya Wʼonthe ndaĩle kwĩthĩwa na ĩsyĩtwa yĩmwe ya mwanya. Angĩ nĩmatonya kwĩthĩwa matavĩtwe nĩ kĩthĩo kya Ayuti kya kũlea kũtũmĩa ĩsyĩtwa yĩu, na Ayuti asu nĩmatonya kwĩthĩwa meekaa ũu maikĩa kũyĩvũthĩĩsya. Namo angĩ monaa kana nũndũ vai mũndũ wĩsĩ nesa ũndũ ĩsyĩtwa ya Ngai yaĩle kũtamũkwa, nĩ kavaa andũ makatũmĩa masyĩtwa ma ũnene, ta “Mwĩai” kana “Ngai.” Ĩndĩ vai kĩtumi kĩseo kya kwasya ũu twasũanĩa maũndũ aa maatĩĩe:

Ala maasya kana Ngai Mwene Vinya Wʼonthe ndaĩlĩte kwĩthĩwa na ĩsyĩtwa yĩmwe ya mwanya nĩmolawa kana kovi sya mbee sya Ndeto yake, o vamwe na ila syĩthĩĩtwe vo o na mbee wa Klĩsto, syĩ na ĩsyĩtwa ya Ngai. O tondũ vawetwa vau ĩũlũ, Ngai nĩwatongoesye ala maandĩkaa Ndeto yake matũmĩe ĩsyĩtwa yake mavinda ta 7,000. Vate nzika, Ngai nĩwendaa tũmanye ĩsyĩtwa yake na tũiyĩtũmĩa.
Aalyũli ala mavetaa ĩsyĩtwa yĩu Maandĩkonĩ atĩ nĩkwĩthĩwa meenda kũnenga kĩthĩo kya Ayuti ndaĩa, methĩawa molĩtwe nĩ ũndũ ũmwe wa vata. O na kau aandĩki amwe Ayuti mayaĩ metĩkĩla kũtamũka ĩsyĩtwa yĩu, mayaayĩveta Mbivilianĩ syoo. Mavuku ma kũkũnzwa ma tene ala meethĩiwe Qumran, vakuvĩ na Ũkanga wa Mũnyũ, me na kũndũ kwingĩ kwĩ na ĩsyĩtwa yĩu. Nĩ kana aalyũli amwe ma Mbivilia monanyʼe kana ĩsyĩtwa ya Ngai yaĩ vo maandĩkonĩ ma tene, mayĩvetaa na vandũ vayo maitũmĩa ĩsyĩtwa ya ũnene “MWĨAI,” mayĩandĩkĩte na nthoo nene. Ĩndĩ ĩkũlyo nĩ, Nĩkĩ aalyũli asu monaa maĩle kũkũanyʼa ĩsyĩtwa ya Ngai na ĩsyĩtwa yĩngĩ kana kũyĩveta Mbivilianĩ, o na kau mo ene nĩmetĩkĩlaa kana ĩsyĩtwa yĩu nĩyĩtũmĩĩtwe Mbivilianĩ mavinda ngili mbingĩ? Mo masũanĩaa nũũ ũmanengete mwanya wa kwĩka ũu? Nomo mesĩ.
Ĩndĩ ũsengyʼo nĩ kana ala maasya ĩsyĩtwa ya Ngai yĩyaĩlĩte kũtũmĩwa nũndũ vai mũndũ wĩsĩ nesa ũndũ yaĩle kũtamũkwa, mayonaa ta ũndũ kũtũmĩa ĩsyĩtwa Yesũ, o na kũtwʼĩka amanyĩwʼa ma tene ma Yesũ mayĩtamũkaa kĩvathũkanyʼo vyũ na ũndũ Aklĩsto aingĩ ũmũnthĩ mayĩtamũkaa. Aklĩsto Ayuti nĩmatonya kwĩthĩwa matamũkaa ĩsyĩtwa Yesũ, Ye·shuʹa‛. Nayo ĩsyĩtwa ya ũnene “Klĩsto” yatamũkawa Ma·shiʹach, kana “Masia.” Namo Aklĩsto Akiliki mamwĩtaa I·e·sousʹ Khri·stosʹ, na Aklĩsto ala maneenaa Kĩlatinĩ mamwĩtaa Ieʹsus Chriʹstus. Ĩndĩ aandĩki ma Mbivilia maveveeiwe maandĩke ĩsyĩtwa yĩu na kĩthyomo kya Kĩkiliki, kwonanyʼa kana Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa moonie wĩ ũndũ wosanĩte na kĩlĩko kũtũmĩa ĩsyĩtwa yĩla yatũmĩawa nĩ andũ aingĩ kĩthyomonĩ kyoo. O ta ũu, Kamitii ya Ũalyũli ya Mbivilia ya Nthĩ Nzaũ yonaa wĩ ũndũ wosanĩte na kĩlĩko kũtũmĩa ĩsyĩtwa “Yeova,” o na kau no kwĩthĩwa ĩsyĩtwa yĩu ya Ngai yatamũkawa kĩvathũkanyʼo kĩthyomonĩ kya tene kya Kĩevelania.

Nĩkĩ Mbivilia ya Ũalyũlo wa Nthĩ Nzaũ ĩtũmĩĩte ĩsyĩtwa “Yeova”? Kĩthyomonĩ kya Kĩsũngũ, ila nthoo inya syĩtawa Tetragrammaton (יהוה) syĩthĩawa iũngamĩwe nĩ nthoo ii YHWH. O ta ndeto ila ingĩ syonthe iandĩkĩtwe na Kĩevelania kya tene, Tetragrammaton ndyaĩ na nthoo ila itetheeasya mũndũ kũmanya mũtamũkĩle wa ndeto (vowels, ila nĩ a, e, i, o, u). Ĩndĩ yĩla andũ meũsoma ndeto isu sya Kĩevelania kya tene, nĩmeeyusũĩĩasya nthoo (vowels) ila syaĩlĩte.

Myaka ta ngili ĩmwe ĩtina wa Maandĩko ma Kĩevelania kũmina kũandĩkwa, asomi Ayuti nĩmaseũvisye movano ma kũtetheesya andũ kũmanya nthoo (vowels) ila mekusũĩĩsya yĩla meũsoma ndeto sya Kĩevelania. Ĩndĩ kũvika ĩvindanĩ yĩu, Ayuti aingĩ maĩ na woni ũkonanĩtye na maũndũ ma ũwe ĩũlũ wa ĩsyĩtwa ya Ngai; maasya kana nũthũku kũtamũka ĩsyĩtwa ya Ngai na wasya, na kwoou matũmĩaa masyĩtwa angĩ vandũ vayo. Nũndũ wa ũu, veonekana yĩla mekumĩĩsya Tetragrammaton, moosaa nthoo isu inya siũngamĩe ĩsyĩtwa ya Ngai na maisyusũĩĩsya nthoo (vowels) sya ĩsyĩtwa yĩla mekwenda kũtũmĩa vandũ va ĩsyĩtwa ya Ngai. Kwoou mavuku ma tene ala me na movano asu ma vowels maitonya kũtetheesya mũndũ kũmanya ũndũ ĩsyĩtwa yĩu yatamũkawa nĩ Aevelania ma mbee. Amwe monaa kana ĩsyĩtwa yĩu yatamũkawa “Yahweh,” na angĩ methĩawa na mawoni me kĩvathũkanyʼo. Ĩvuku yĩmwe ya kũkũnzwa ya Ũkanga wa Mũnyũ yĩ na mĩsoa ĩmwe ya ĩvuku ya Alivai ĩla ĩandĩkĩtwe na Kĩkiliki, yĩtũmĩĩte ĩsyĩtwa Iao tayo ũalyũlo wa ĩsyĩtwa ya Ngai. Na eka Iao, aandĩki ma tene Akiliki maasya ĩsyĩtwa yĩu no yĩtamũkwe Iae, I·a·beʹ, na I·a·ou·eʹ. Ĩndĩ vai kĩtumi kya kũũma vandũ vamwe. Na kĩtumi nũndũ tũyĩsĩ ũndũ athũkũmi ma tene ma Ngai matamũkaa ĩsyĩtwa yake na Kĩevelania. (Mwambĩlĩĩlyo 13:4; Kuma 3:15) Kĩla twĩsĩ nĩ kana Ngai nĩwatũmĩaa ĩsyĩtwa yake mavinda maingĩ yĩla ũkũneena na andũ make, na kana andũ make nĩmamwĩtaa na ĩsyĩtwa yĩu, na nĩmayĩtũmĩaa mateũkĩa yĩla mekũea ngewa na ala angĩ.—Kuma 6:2; 1 Asumbĩ 8:23; Savulĩ 99:9.

Kwoou nĩkĩ Mbivilia ĩno ĩtũmĩĩte ĩsyĩtwa “Yeova”? Nũndũ kwa ĩvinda yĩasa ĩsyĩtwa ya Ngai yĩthĩĩtwe yĩitamũkwa ũu kĩthyomonĩ kya Kĩkamba.

Ĩsyĩtwa ya Ngai, Yeova — Ĩsyĩtwa ya Ngai nthĩnĩ wa Mwambĩlĩĩlyo 15:2, o tondũ William Tyndale waalyũlile mavukunĩ atano ma mbee ma Mbivilia (Pentateuch) mwaka wa 1530

Mbivilia ya Kĩkamba ĩla yaumiwʼe nĩ The Bible Society of Kenya mwakanĩ wa 1974, nĩtũmĩĩte ĩsyĩtwa yĩu mavinda ngili mbingĩ Maandĩkonĩ ma Kĩevelania. Na eka ũu, ĩsyĩtwa yĩu nĩyĩthĩĩtwe yĩitũmĩwa mbathinĩ imwe sya ndĩni. Kwoou nĩ ũndũ wĩ ũtheinĩ kana kũvikĩĩa yu, ĩsyĩtwa “Yeova” nĩyĩthĩĩtwe yĩitũmĩwa kwa ĩvinda yĩasa. Na kwongela kĩu, mũtamũkĩle wa Kĩkamba wa ĩsyĩtwa yĩu nĩwosanĩte na wa ithyomo ingĩ. Kwa ngelekanyʼo, Mbivilianĩ sya Kĩsũngũ, ĩsyĩtwa ya Ngai yaumĩlile ya mbee mavukunĩ atano ma mbee ma Mbivilia (Pentateuch) ala maalyũlilwe nĩ William Tyndale mwakanĩ wa 1530. Maandĩkonĩ asu atũmĩie ĩsyĩtwa “Iehouah.” Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, kĩthyomo kya Kĩsũngũ nĩkyavĩndũkie na mũandĩkĩle wa ĩsyĩtwa yĩu o nawʼo wavĩndũka. Kwa ngelekanyʼo, mwakanĩ wa 1612, Henry Ainsworth nĩwatũmĩie ĩsyĩtwa “Iehovah” kĩla vandũ aialyũla ĩvuku ya Savulĩ. Na ĩndĩ mwakanĩ wa 1639, yĩla ĩvuku yĩu yeekiwe moalyũku na yatumbĩthwʼa vamwe na ala mavuku atano ma mbee ma Mbivilia (Pentateuch), ĩsyĩtwa “Jehovah” nĩyatũmĩiwe. Na mwakanĩ wa 1901, ala maalyũlaa Mbivilia ya American Standard Version nĩmatũmĩie ĩsyĩtwa “Jehovah” kwʼonthe kũla yumĩlĩte maandĩkonĩ ma Kĩevelania.

Mũsomi ũmwe wa Mbivilia ũnengetwe ndaĩa wĩtawa Joseph Bryant Rotherham nĩwaeleisye nĩkĩ watũmĩie ĩsyĩtwa “Jehovah” vandũ va “Yahweh” ĩvukunĩ yake yĩtawa Studies in the Psalms ya mwaka wa 1911. Aisye kana endaa kũtũmĩa “mũtamũkĩle wa ĩsyĩtwa yĩsĩkĩe mũnango (na ĩvindanĩ o yĩu ũyĩthĩa nĩyĩtĩkĩlĩkĩte vyũ) nĩ andũ ala masomaa Mbivilia.” Na mwakanĩ wa 1930, mũsomi wĩtawa A. F. Kirkpatrick nĩwawetie ũndũ o ta ũsu ĩũlũ wa ĩsyĩtwa “Jehovah.” Aisye: “Andũ ala masomeaa ithyomo ma ĩvindanĩ yĩĩ maasya kana ĩsyĩtwa yĩu yaĩle kũtamũkwa Yahveh kana Yahaveh; ĩndĩ veonekana ĩsyĩtwa JEHOVAH nĩyo yĩkinyĩe vyũ kĩthyomonĩ kya Kĩsũngũ. Na eka ũu, kĩndũ kĩla kya vata ti kũmanya nesa ũndũ ĩsyĩtwa yĩu yaĩle kũtamũkwa, ĩndĩ nĩ kũmanya kana ĩsyĩtwa yĩu yĩ mwene na ti ĩsyĩtwa ya ũnene ta ‘Mwĩai.’”

Nthoo sya Tetragrammaton, *YHWH:* “Nũtwʼĩkĩthasya”

Ndeto sya Kĩevelania ila ialyũlĩtwe “kũtwʼĩka” — Ndeto *HWH:* “kũtwʼĩka”

Wʼo ũalyũlo wa ĩsyĩtwa Yeova nĩ wĩva? Ĩsyĩtwa Yeova yumanĩte na ndeto ya Kĩevelania, ĩla ũalyũlo wayo nĩ “kũtwʼĩka,” na asomi meana ũna monaa kana ndeto ĩsu ya Kĩevelania yonanasya kũtuma mũndũ kana kĩndũ kĩka ũndũ mũna. Kwoou Kamitii ya Ũalyũli ya Mbivilia ya Nthĩ Nzaũ ĩeleetwe kana ũalyũlo wa ĩsyĩtwa ya Ngai nĩ “Nũtwʼĩkĩthasya.” Ĩndĩ asomi methĩawa na mawoni me kĩvathũkanyʼo ĩũlũ wa ũndũ ũsu, na kwoou tũitonya kũũma vamwe. O na vailye ũu, ũalyũlo ũsu wa ĩsyĩtwa ya Ngai nũmwaĩlĩte Yeova vyũ nũndũ nĩwe Mũmbi wa syĩndũ syonthe na Mwĩanĩsya wa kĩeleelo kyake. Nĩwe watumie andũ, alaĩka, na nthĩ na syĩndũ ila ingĩ syonthe syĩthĩwa kwʼo. Na eka ũu, o ũndũ ĩvinda yĩvĩtĩte, nũendeee kũtuma kwenda kwake kwĩanĩa na kĩeleelo kyake kĩanĩa.

Kwoou ũalyũlo wa ndeto ya Kĩevelania ĩkonanĩtye na ĩsu, ĩla yĩ ĩandĩkonĩ ya Kuma 3:14, no kĩlungu kĩmwe kya ũalyũlo wa ĩsyĩtwa Yeova. Ĩandĩko yĩu yaĩtye: “Ngatwʼĩka Kĩla Nganyuva Kũtwʼĩka.” Kũneena ũla wʼo, ndeto isu syĩ syoka iyĩsa kũtwʼĩka nĩsyo ũalyũlo wa ĩsyĩtwa ya Ngai. Vandũ va ũu, ivuanĩtye o ũndũ ũmwe ĩũlũ wa Ngai, nawʼo nĩ kana nũtwʼĩkaa kĩla kĩkwendeka ũndũnĩ o na wĩva nĩ kana eanĩsye kĩeleelo kyake. Kwoou o na kau ĩsyĩtwa Yeova no yonanyʼe kana nũtwʼĩkaa kĩla we wanyuva, ti ũu wĩ wʼoka. Ũndũ ũngĩ wonanawʼa nĩ ĩsyĩtwa yĩu nĩ maũndũ ala we ũtumaa mekĩka makonanĩtye na syĩndũ ila woombie na kwĩanĩwʼa kwa kĩeleelo kyake.