Ũndũ Namanyie Ũla Ũkaete Ũsili wa Katĩ

Ngewa Ĩno Ĩeleetwʼe nĩ Ursula Menne

Kuma tene, nĩngũlilikana naĩ na mea maingĩ ma kwona kĩla mũndũ aikuwa nesa na ateũvinyĩĩwa. Mea asu nĩmatumie novwa yela nthĩnĩ wa ĩla yeetawa Communist East Germany. Na katĩ ka kũndũ kwʼonthe kũla naathi, vau nĩ vo namanyie ũla ũkaete ũsili wa katĩ. Ekai nĩmũelesye.

NASYAIWE mwaka wa 1922 taoninĩ ya German yĩtawa Halle, ĩla yĩthĩĩtwe vo myaka mbee wa 1,200. Taoni ya Halle yĩ ngalĩko ya ĩtheo ya ũthũĩlonĩ wa syũa wa Berlin, ta mũendo wa kĩlomita 200, na nĩ ĩmwe katĩ wa isio ila ndĩni ya Protestant yeekinyĩie kuma tene. Mwĩĩtu-a-mwaitũ, Käthe, asyaiwe mwaka wa 1923. Ĩthe wakwa athũkũmaa itanĩ sya kaũ. Nake inyia-akwa ainaa kũla kwonanĩawʼa sinema.

Ĩthe wakwa nĩwe watumie nĩthĩwa na wendi mwingĩ wa kũkitĩa ũsili wa katĩ. Yĩla Ĩthe wakwa waumie itanĩ sya kaũ, nĩwathooie nduka. Nĩkwĩthĩwa aingĩ ala mamũthooeeaa maĩ ngya, nĩwamewʼĩaa tei na kũmakovethya. Ĩndĩ kwĩka ũu nĩkwatumie athelelwa. Kĩla kyakwatie ĩthe-akwa kyaĩle kwĩthĩwa kyamanyĩisye kana kũkitĩa andũ ala mavinyĩĩawa na matakwataa ũsili wa katĩ kwĩ vinya mũno kwĩ ũndũ mũndũ ũtonya kũsũanĩa. Ĩndĩ mawoni ma mũndũ wa mũika nĩ mwaki wĩ vinya kũvowʼa.

Inyia wakwa nĩwandiĩie kĩnengo kya wini, na nĩwe wandikilye nĩ na Käthe maũndũnĩ ma wini na kũsũnga. Nĩ mũnini naĩ mũtanu na mũthangaau mũno, na nĩ na Käthe twekalaa nesa, nginya mwaka wa 1939.

Maũndũ ma Kũtelemya Nĩmambĩĩie

Namina masomo ma mũsingi, nĩnaendie sukulu ya kũmanyĩwʼa kũsũnga (ballet school), vala ĩngĩ neemanyĩisye Ausdruckstanz (kũsũnga wĩkĩte mawonanyʼo), na twamanyĩawʼa nĩ Mary Wigman. Aĩ ũmwe wa ala mambĩĩisye mũthemba ũsu wa kũsũnga, vala ũla ũkũsũnga wendekaa asũnge onanĩtye ũndũ ũkwĩwʼa. O na ĩngĩ nĩnambĩĩie kũsola mavisa. Kwoou, no nasye mwambĩĩonĩ nĩ na myaka ĩkũmi na kĩndũ neewʼaa nĩ na ũtanu mwingĩ na nĩneemanyĩisye maũndũ maingĩ. Ĩndĩ mwaka wa 1939, Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe nĩwambĩĩie. Thĩna ũngĩ mũnene walikile mwaka wa 1941, yĩla Ĩthe wakwa wakwie nũndũ wa ũwau wa kĩthũi (tuberculosis).

Kaũ nĩ kĩndũ kya kũtelemya mũno. O na kau naĩ o na myaka 17 yĩla kaũ ũsu wambĩĩie, noonaa andũ ta maĩ na ndũũka. Nĩneeyoneie ene nthĩ aingĩ ala mavũavũaniwʼe nĩ Nazi. O na ĩngĩ andũ nĩmaaisye syĩndũ, makwʼa na maanangĩwa malĩ. Nyũmba yitũ nĩyaanangiwe mũno nĩ mbomu ĩmwe yekiwʼe, na andũ kauta ma mũsyĩ witũ makwʼa.

Yĩla kaũ wathelile mwaka wa 1945, nĩ na inyia wakwa na Käthe, tũyaĩ twaauma taoni ya Halle. Kũvikĩa vau naĩ mũtwae na twaĩ na kana ka kelĩtu, ĩndĩ mũtwaano wakwa waĩ na mathĩna. Kwoou, nĩtwataanĩisye, na nũndũ yaĩ no nginya nĩmanthĩe nĩ na mwĩĩtu wakwa, nĩnathũkũmaa wĩa wa kũsũnga na kũsola.

Ĩtina wa kaũ, Germany yaanĩkie isio inya, na taoni ĩla twekalaa yaĩ kĩsionĩ kyasumbĩkĩtwe nĩ Soviet Union. Kwoou, yaĩ no nginya ithyonthe tũmanyĩe kwĩkala twĩ ungu wa silikalĩ ya Communist. Mwaka wa 1949, kĩsio kitu kya Germany, kĩla mavinda maingĩ kyeetawa East Germany, nĩkyatwʼĩkie German Democratic Republic (GDR).

Ũndũ Maũndũ Mailye twĩ Ungu wa Communism

Myakanĩ ĩsu, inyia-akwa nĩwawaie na yaĩ no nginya nĩmũsũvĩe. Nĩnambĩĩie kũthũkũma wĩa wa ovisi silikalĩnĩ. Ĩvindanĩ yĩu, nĩnakomanie na amanyĩwʼa amwe ala mavĩnganaa vyũ na silikalĩ na nĩmawetaa maũndũ amwe mate ma ũsili wa katĩ meekawa. Kwa ngelekanyʼo, ve mũndũ ũmwe wa mũika wavatiwe kũthi yunivasĩtĩ nũndũ ĩthe wake aĩ wa kyama kya Nazi. Nĩnamwĩsĩ nesa mũmanyĩwʼa ũsu, nũndũ mavinda maingĩ nĩtwainaa vamwe. Neekũlilye, ‘We nĩwaĩlĩte kũthĩna nũndũ wa maũndũ ala ĩthe weekĩte?’ Nĩnambĩĩie kũlikana mũno na amanyĩwʼa asu, na natwʼa kwĩlikya maandamanonĩ ala meekawa ũtheinĩ. O na ve ĩvinda noombĩĩie mathangũ nza wa nyũmba ya koti.

Neewʼaa ndithilĩka mũno noona ũsili wa katĩ ũtekũatĩĩwa yĩla naandĩkaa valũa imwe ndithũkũma nĩ mũandĩki nthĩnĩ wa nzama ĩmwe yeetawa Regional Peace Committee. Ve ĩvinda yĩmwe, nũndũ wa itumi sya kĩ-siasa, nzama ĩsu yavangie kũtũmĩa mũndũũme ũmwe mũkũũ wekalaa West Germany valũa waĩ na maũndũ ma ũvũngũ, nĩ kenda andũ mambĩĩe kwĩthĩwa na nzika nake. Nĩneewie woo mũno kwona ũndũ mũndũũme ũsu mũkũũ wakuiwe naĩ na kwoou natwʼa kũvitha valũa isu ovisinĩ. Kwondũ wa ũu, valũa isu iyaatũmwa.

Mũndũ Ũla Woonekaa e “Mũthũku Vyũ” Nĩwanengie Wĩkwatyo

Mwei wa 6, 1951, aũme elĩ nĩmatonyeleeile ovisinĩ kwakwa na mambĩa atĩĩ: “Yu nĩwaĩle kũkwatwa.” Nĩmandwaie yela yĩtawa Roter Ochse, kana Red Ox. Ĩtina wa mwaka ũmwe, nĩnasikatĩwe kwenda kũvĩndũa silikalĩ. Ve mũmanyĩwʼa ũmwe wambunyanĩĩe kĩkundinĩ kya volisi kĩtawa Stasi, amaelesya ĩũlũ wa ala mathangũ noombĩĩe mwambĩĩonĩ. Ĩkoani yĩu yasililwe na kĩvũthya nũndũ vai mũndũ waambĩthukĩĩsya ndyĩtetea. Nĩnatwʼĩĩwe kwovwa myaka thanthatũ yela. Ĩvindanĩ yĩu nĩnawaie na natwawa nyũmbanĩ ya kũiitĩa ovwa kũu yela, na naĩ na aka angĩ vakuvĩ 40. Yĩla noonie kana andũ onthe vau mayaĩ na ũtanu o na vanini, nĩnambĩĩie kũtelema. Nĩnasembie mũomonĩ na nambĩĩa kũũkũna ngundi.

Mũsikalĩ angũlilye, “Wĩenda ata?”

Naneenie na wasya mũnene namwĩa atĩĩ: “No nginya nume vaa. Mbumaalye, ndikwenda kũendeea kwĩkala vaa o na ethĩwa wĩlasimĩka kũndwaa vandũ nĩkale nĩ nyioka!” Mũsikalĩ ũsu ndaaĩtĩkĩlana nakwa. Ĩtina wa kavinda kakuvĩ, nĩnoonie mũndũ mũka ũmwe waĩ kĩvathũkanyʼo na ala angĩ. Metho make moonanasya kana aĩ na mũuo wa ngoo. Na kwoou nekala ũtee wake.

Nĩwanzengʼisye mũno yĩla wambĩie atĩĩ, “Ethĩwa nĩwekala vakuvĩ nakwa, ĩthĩwa wĩ metho mũno. Andũ ala angĩ masũanĩaa kana ninyie mũndũ ũla mũthũku vyũ nyũmbanĩ ĩno nũndũ nĩ Ngũsĩ ya Yeova.”

Ĩvindanĩ yĩu, ndyeesĩ kana Ngũsĩ sya Yeova moonekaa me amaitha ma silikalĩ ya Communist. Ĩndĩ kĩla neesĩ ĩũlũ woo nĩ kana ve Amanyĩwʼa elĩ ma Mbivilia (tene Ngũsĩ sya Yeova syeetawa ũu) mathokeaa Ĩthe wakwa nĩ kana. O na nĩngũlilikana Ĩthe wakwa ayasya, “Amanyĩwʼa ma Mbivilia mamanyĩasya ũwʼo!”

Nĩneewie nausya na naĩa nũndũ wa kũkomana na mũndũ mũka ũsu, ũla weetawa Berta Brüggemeier. Namwĩie, “Mwa ndavye ĩũlũ wa Yeova.” Kuma ĩvindanĩ yĩu, nĩtwatũmĩaa ĩvinda yingĩ twĩ vamwe na kaingĩ nĩtwaneeneaa Mbivilia. Ũmwe wa maũndũ ala neemanyĩisye nĩ kana Ngai wa wʼo, Yeova, nĩ Ngai wĩ wendo, ũatĩĩa ũsili wa katĩ, na wa mũuo. O na nĩneemanyĩisye kana akavetanga mathĩna onthe ala maetetwe nĩ silikalĩ sya andũ nthũku na ite tei. Savuli 37:10, 11 yaĩtye atĩĩ: “Vatiele ĩvinda ĩnini, na mũthũku ndakethĩwa . . . Ĩndĩ ala auu makatiĩwa nthĩ, na makeetanʼya mũuonĩ mwingĩ.”

Nĩnathaiwʼe na Nakĩĩa West Germany

Mwaka wa 1956, nĩnathaiwʼe kuma yela kaĩlĩ navĩtũkya myaka ĩtano ya kyovo kyakwa. Ĩtina wa mĩthenya ĩtano namina kũthawʼa, nĩnakĩie kwĩkala GDR na nathi kwĩkala West Germany. Ĩvindanĩ yĩu naendie nĩ na eĩtu makwa elĩ, Hannelore na Sabine. Nathi kũu nĩnathaisye mũtwaano na mũũme wakwa na nakomana ĩngĩ na Ngũsĩ sya Yeova. O ũndũ naendeeie kwĩmanyĩsya Mbivilia, nĩnamanyie kana yaĩ no nginya nĩke moalyũku kauta nĩ kenda mwĩkalĩle wakwa wosane na myolooto ya Yeova. Nĩneekie moalyũku asu na navatiswa mwaka wa 1958.

Ĩtina, nĩnatwaiwe ĩngĩ, ĩndĩ nĩ ũmwe wa Ngũsĩ sya Yeova wĩtawa Klaus Menne. Nĩ na Klaus twaĩ na mũtwaano wĩ na ũtanu na nĩtwasyaie twana twĩlĩ, Benjamin na Tabia. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana, Klaus akwie vakuvĩ myaka 20 mĩvĩtu nũndũ wa accident yeekĩkie lelũnĩ atwaĩte kĩsululu, na kuma ĩvindanĩ yĩu nĩthĩĩtwe nĩ ndiwa. Ĩndĩ nĩnĩkiakiawʼa mũno nĩ wĩkwatyo wa ũthayũũkyo, nũndũ nĩnĩsĩ akwʼũ makathayũũkwʼa mekale nthĩ yĩ Valatiso. (Luka 23:43; Meko ma Atũmwa 24:15) O na ĩngĩ nĩnĩkwataa ũkiakisyo mũnene nũndũ syana syakwa syĩ inya nimũthũkũmaa Yeova.

Kwĩsĩla kwĩmanyĩsya Mbivilia, nĩnamanyie kana no Yeova weka ũtonya kũĩkĩĩthya andũ nĩmakwata ũsili wa katĩ ũla waĩle. Kĩvathũkanyʼo na andũ, Yeova nũsũanĩaa maũndũ onthe ala tũkomanĩte namo, o vamwe na mĩeele yitũ, na mavinda maingĩ maũndũ ta asu mayĩthĩawa mesĩkĩe nĩ andũ angĩ. Ũmanyi ũsu wa vata nĩkwatĩte nũtumĩte yu nĩthĩwa na mũuo, na mũno mũno yĩla neekwa ũndũ ũte wa ũsili wa katĩ kana noona andũ angĩ mayĩkwa ũu. Mũtavanʼya 5:8 yaĩtye: “Ethĩwa wĩona kũthĩnwʼa kwa ngya, na ũsili wa katĩ na ũlũngalu maivetwa na ũngʼendu kĩlungunĩ kĩnene kya nthĩ, ndũkasengʼe ũndũ wa ũndũ ũsu: nũndũ ũmwe ũla wĩ ĩũlũ kwĩ ala me ĩũlũ nũsiasya; na ve [ũla wĩ] ĩũlũ kwĩ asu.” Vate nzika, “[ũla wĩ] ĩũlũ kwĩ asu” nĩ Mũmbi waitũ. Ĩandĩko ya Aevelania 4:13 yaĩtye atĩĩ: “Syĩndũ syonthe nĩ nthei na syĩ ũtheinĩ methonĩ ma ũla tũkaumya ũtalo kwake.”

Kũlilikana Myaka Mbee wa 90 Mĩvĩtu

Mavinda angĩ andũ mangũlasya ũndũ maũndũ mailye twĩ ungu wa ũsumbĩki wa Nazi na Communist. Maũndũ mayaĩ maseo ungu wa mosumbĩki asu elĩ. Ũsumbĩki wa silikalĩ isu syelĩ na silikalĩ syonthe sya andũ, nĩ ũĩkĩĩthyo wa kana andũ maitonya kwĩsumbĩka mo ene. Mbivilia ĩneeneete ũtheinĩ ĩkasya: “Andũ ĩũlũ wa nthĩ nĩmatũmĩaa ũtonyi ũla me nawʼo kũthĩnyʼa andũ ala angĩ.”—Mũtavanʼya 8:9, The Holy Bible in Current Kikamba Language.

Yĩla naĩ mũnini na ndaĩ na ũmanyi, neekwatasya silikalĩ sya andũ no iete ũsili wa katĩ. Yu nĩnĩsĩ kana vaitonyeka. No Mũmbi waitũ weka ũtonya kũete ũsili wa katĩ ũla waĩlĩte ĩũlũ wa nthĩ, na akeeka ũu kwa kũvetanga ũthũku wʼonthe na kwia ũsumbĩki wa nthĩ mokonĩ ma Mwana wake, Yesũ Klĩsto, ũla mavinda onthe ũvĩtasya mavata ma ala angĩ mbee wa make. Mbivilia yaĩtye ũũ ĩũlũ wa Yesũ: “Nĩwendie ũlũngalu na wamena ũtũli wa mĩao.” (Aevelania 1:9) Nĩngũmũtũngĩa Ngai mũvea mũno nũndũ nĩwangusisye nũke kwa Mũsumbĩ ũsu mũseo na ũsilaa katĩ, na nĩ na wĩkwatyo wa kwĩkala tene na tene yĩla ũkethĩwa asumbĩkĩte!

[Visa]

Nĩ na eĩtu makwa Hannelore na Sabine twamina kũvika West Germany

[Visa]

Ũmũnthĩ, nĩ na mwanawa Benjamin, na mũka wake, Sandra