Syana na Simũ—Kĩlungu kya 1: We Mwanawa Nĩwĩanĩĩe Kwĩthĩwa na Simũ Ĩtonya Kũlika Indanetinĩ?

Ũtalo wa syana ila syĩ na simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ ũendeee kwongeleka, na syana ila mbingĩ ilikaa Indanetinĩ syĩ lumunĩ syasyo. Ve ũthũku wĩva wa kwĩtĩkĩlya mwana waku ethĩwe na simũ ta ĩsu? Ũseo wa kwĩthĩwa nayo nĩ wĩva? Aĩle kũmĩtũmĩa kwa ĩvinda yĩana ata kĩla mũthenya?

• Kĩla waĩle kũmanya

• Makũlyo waĩle kwĩkũlya

• Ĩkũlye kana we mwene nĩwĩyũmbanĩtye

Kĩla waĩle kũmanya

Ũseo wa Simũ Isu

• Nĩ ũsũvĩo kwa syana, nake mũsyai nũkwataa mũuo wa kĩlĩko. Mũndũ mũka wĩtawa Bethany wĩ na syana ilĩ syĩ na myaka katĩkatĩ wa 13-19 easya: “Tũtwĩe nthĩ nthũku. Nĩ ũndũ wa vata syana syĩthĩwe itonya kũkũnĩa asyai simũ vaumĩla thĩna.”

  Mũndũ mũka ũngĩ wĩtawa Catherine nũwetete ũndũ ũngĩ wa vata mũnango. Aĩtye: “Ve apps imwe sya simũ ĩsu itonya ũkũtetheesya kũlika simũnĩ ya mwanau nĩ kana ũmanye e va. Ethĩwa nũtwaĩte ngalĩ, o na no iũtavye ũndũ ũmĩsembetye.”

• Nitetheeasya syana kwĩka wĩa wa sukulu. Mũndũ mũka wĩtawa Marie easya, “Syana nitũmĩawa wĩa wa sukulu kwĩsĩla e-mail kana mesengyi, o na nĩsyĩthĩawa itonya kũneena na alimũ masyo.”

Ũthũku wa Simũ Isu

• Kũtũmĩa masaa maingĩ simũnĩ. Amũika aingĩ matũmĩaa masaa maingĩ kwa mũthenya me simũnĩ. O na eka ũu, masaa ala asyai matũmĩaa simũnĩ syoo meanene na masaa ala matũmĩaa maiea ngewa na syana syoo menene. O tondũ mũtai ũmwe waĩtye, mĩsyĩ ĩmwe yĩsĩte kwĩkala ta ya “andũ matesene mombanaa vamwe kĩla mũthenya na ũyĩthĩa kĩla ũmwe akwatene na simũ ĩ yake.”a

• Mavisa ma ũlaalai. Kwosana na livoti ĩmwe, mbee wa nusu ya syana ila syĩ na myaka katĩkatĩ wa 13-19 imanthaa mavisa ma ũlaalai kĩla mwei. Kĩu kĩiũtũsengyʼa twasũanĩa ũndũ ne laisi kũkwata mavisa asu kwĩsĩla simũ. Mũndũũme wĩtawa William wĩ na syana ilĩ sya mũika ũsu easya, “Asyai manenga syana syoo simũ itonya kũlika Indanetinĩ, methĩawa mateũmanya kana nĩ ta maivingũĩa nduka ya kũthoosya mavisa ma ũlaalai itonya kũkuana nayo kwʼonthe kũla iũthi.”

• Kũsumbĩkwa. Andũ aingĩ mewʼaa matesa kwĩkala mate na simũ syoo. Amwe maasya kana yĩla weethĩa maiũmyona vala yĩĩ, mambĩĩaa kũtelemanga, makemakĩa, o na makewʼa ta mawaa. Asyai amwe nĩmonete kana syana syoo ningʼendaa yĩla iũtũmĩa simũ. Carmen aĩtye: “Mavinda amwe yĩla ngwenda kũneena na kĩmwana kyakwa, kĩlaũlaa metho kana kĩkaneena na kĩvũthya aĩ nũndũ nakĩtilĩĩla kĩndũ kĩkwĩkaa simũnĩ.”

• Mĩisyo ĩngĩ. Kũtũmĩa simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ no kũete mĩisyo ta kũthĩnwʼa nĩ angĩ isesenĩ sya kũea ngewa Indanetinĩ na kũtũmĩwa na simũ mesengyi, visa, kana vitio sya maũndũ ma ũlaalai. O na kĩu no kĩete mathĩna ma mwĩĩ ala maetawe nĩ kwĩkala naĩ mũndũ aitũmĩa simũ na kwaĩwa nĩ too. Syana imwe itũmĩaa app ĩkwoneka ĩte nthũku (“ghost app”) ta calculator, kũvithaa syĩndũ ila ite kwenda asyai masyo mayona.

  Daniel e na mwĩĩtu wĩ na myaka ĩkũmi na kĩndũ na easya: “Simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ ĩkũvingũĩaa kyonthe kĩla kĩ Indanetinĩ, kĩthĩwe nĩ kĩseo kana nĩ kĩthũku.”

Makũlyo waĩle kwĩkũlya

• ‘We mwanawa e na vata wa simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ?’

  Mbivilia yaĩtye: “Ũla wĩ kĩlĩko asiasya ũndũ ũendaa.” (Nthimo14:15) Wĩ na kĩu kĩlĩkonĩ, ĩkũlye-ĩ:

  ‘Nĩvethĩwa ve maũndũ meũtuma nenda kũnenga mwanawa simũ ta ĩsu, ta kwa ngelekanyʼo, kũmũsũvĩana na mĩisyo? Yo nĩnzũanĩie ũseo vamwe na ũthũku wayo? Ve mũthemba ũngĩ wa simũ ndonya kũmũnenga?’

  Mũndũũme wĩtawa Todd aĩtye: “Simũ itatonya kũlika Indanetinĩ syĩ o kwʼo, na kwoou no ũitũmĩe kũkũnĩa mwanau simũ kana kũmũtũmĩa mesengyi. O na kĩu nĩkĩũkũsũvĩĩa mbesa mbingĩ.”

• ‘We mwanawa nĩwĩanĩĩe kũtũmĩa simũ ta ĩsu?’

  Mbivilia yaĩtye: “Mosũanĩo ma mũndũ mũĩ nĩmamũtongoeasya kwĩka ũndũ ũla waĩlĩte.” (Mũtavanyʼa 10:2, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Wĩ na kĩu kĩlĩkonĩ, ĩkũlye-ĩ:

  ‘Nĩ kyaũ kĩũndĩkĩĩthya kana mwana wakwa nĩwakwĩkwatwʼa? Nĩtũneenaa tũteũvithana kĩndũ? Mwanawa nũkothaa kũvithanyʼa maũndũ, ta kũmbitha anyanyae? We nĩwĩsĩ kwĩsiĩĩa yĩla ũkũtũmĩa syĩndũ ingĩ, ta televiseni, tambuleti, na kombiũta?’ Kĩveti kĩtawa Serena kyaĩtye: “Simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ nĩ mũio mũseo, ĩndĩ wĩ mũisyo mũnene. Kwasũanĩa mũio ũla ũtonya kwĩthĩwa ũinenga mwana waku e na ũkũũ mũnini.”

• ‘Nyie nĩnĩyũmbanĩsye kũkua mũio ũsu?’

  Mbivilia yaĩtye: “Manyĩsya kana nzĩa ĩla kaĩle kũendaa nayo.” (Nthimo 22:6) Wĩ na kĩu kĩlĩkonĩ, ĩkũlye-ĩ:

  ‘Nyie nĩnĩsĩ maũndũ onthe ĩũlũ wa simũ ta isu ũkethĩa no nonyʼe mwanawa ũndũ ũtonya kũmĩtũmĩa na kwĩvathana na mĩisyo ĩla ĩtonya kũetwe nĩsyo? Nĩnĩsĩ kwĩkĩa isiĩĩi ila mũsyai wĩthĩwa atonya kwĩkĩa simũnĩ isu? Ndonya kũmũtetheesya mwanawa ata atũmĩae simũ yake nesa?’ Ũla mũsyai twamũweta wĩtawa Daniel aĩtye: “Nĩnonete asyai aingĩ mainenga mwana woo simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ na maimũtianĩsya nayo.”

Ũndũ ũla wa vata: Syana itamanyĩĩtwʼe iyĩsa kũtũmĩa simũ nesa. Ĩvuku yĩmwe yĩtawa Indistractable yaĩtye: “Nĩ ũndũ ũtosanĩte na kĩlĩko kwĩsilya kana syana sitũ iitatĩka kũtũmĩa mũno syĩndũ ta simũ, na mũno mũno ethĩwa mũsyai ndeũsianyʼa nasyo.”