ŨTETHYO KWONDŨ WA ANDŨ MA MŨSYĨ | MŨSYAI MŨSEO
Nĩkĩ Kũsoma Nĩ kwa Vata kwa Syana—Kĩlungu kya 1: Kũsoma Kana Kwĩloela?
Yĩla syana syaku ithyũmũĩte, syo syendeeawʼa nĩ kwĩka ata: kwĩloela vitio kana kũsoma? Mũno mũno inyuvaa simũ-ĩ kana nĩ ĩvuku?
Kwa myaka mingĩ, andũ nĩmethĩĩtwe matekwendeewʼa nĩ kũsoma nũndũ wa televiseni na maũndũ angĩ matonya kwĩloela na kwĩka Indanetinĩ. Ĩvukunĩ yake ya mwaka wa 1990, Endangered Minds, Jane Healy aandĩkie: “Nĩvatonyeka ĩtina wa ĩvinda andũ makesa kũeka kũsoma.”
Ĩvindanĩ yĩu, waĩ ũsũanĩa kana andũ mayĩsa o na vanini kũeka kũsoma. Ĩndĩ yu, ĩtina wa myaka 30, alimũ amwe nthĩnĩ wa nthĩ ila tekinolongyi ĩtũmĩkaa mũno, nĩmonete kana andũ aingĩ ma mũika mayĩthĩawa matonya kũsoma nesa tondũ veethĩawa vu mbeenĩ.
Kĩlungunĩ kĩĩ
Nĩkĩ kũsoma nĩ kwa vata kwa syana?
Kũsoma nĩkũtetheeasya mũndũ asũanĩe. Kwa ngelekanyʼo, yĩla ũũsoma ngewa, mo mawasya ma ala me ngewanĩ ĩsu meĩwʼĩka ata? Ala me ngewanĩ ĩsu mailye ata? Maũndũ ala mathyũlũlũkĩte mavwʼana ata? Mũandĩki wa ngewa nũeleasya maũndũ amwe, ĩndĩ no nginya ũla ũkũsoma eyusũĩsye maũndũ ala matawetetwe.
Mũndũ mũka ũmwe wĩ na syana wĩtawa Laura aĩtye ũũ: “Yĩla tũkwĩloela sinema kana vitio, twĩthĩawa tũyona ũndũ mũndũ ũngĩ ũsũanĩaa.” Ongeleele kwasya: “O na kau ũndũ ũsu no wĩthĩwe wĩ wa kwendeesya, ve ũndũ wa mwanya ĩũlũ wa kũsoma—kĩlĩkonĩ kyaku nũkũnaa visa kwosana na ndeto ila iandĩkĩtwe ngewanĩ ĩsu.”
Kũsoma nĩkũtetheeasya mũndũ ethĩwe na nguma nzeo. O ũndũ syana iendeee kũsoma, nowʼo ikwataa ũtonyi wa kũsũanĩĩa mathĩna na kũmathĩnĩkĩa. O na ĩngĩ, nĩ kana syana isome, no nginya syĩthĩwe ite kwelelũka. Kwĩka ũu, nĩkũitetheeasya syĩthĩawe na nguma ta wũmĩĩsyo, kwĩsiĩĩa, na tei.
Aĩ tei? Ĩĩ! Andũ amwe ala mekaa ũkunĩkĩli maĩkĩĩaa kana yĩla syana syasoma ngewa o kavola na syĩ metho, kĩu nĩkĩitetheeasya ivindĩĩsye ũndũ ala me ngewanĩ ĩsu mekwĩwʼa. Ũndũ ũsu nũtonya kũtetheesya syana kwonasya tei andũ ala syĩsĩ.
Kũsoma nĩkũtetheeasya mũndũ asũanĩae kwa ũliku. Asomi ala methĩawa me metho nĩmasomaa kwa nzĩa ĩla ĩmaĩle vyũ—o na yĩla ve vata nĩmatũngĩlĩĩlaa ĩngĩ na ĩngĩ—nĩ kana maelewe kĩla mũandĩki ũwetete. Yĩla meeka ũu, nĩvatonyeka mũno makalilikana kĩla masoma na maitetheka.—1 Timotheo 4:15.
Mũndũũme ũmwe wĩ na syana wĩtawa Joseph aĩtye atĩĩ: “Yĩla ũũsoma, no ũvindĩĩsye na mĩtũkĩ kĩla kĩkwonanwʼa nĩ ndeto isu, ũkakĩkonanyʼa na kĩla wĩsĩ, na ũisũanĩa maũndũ ala ũkwĩmanyĩsya kumana nakyo. Ti mavinda onthe syĩndũ sya kwĩloela itũtetheeasya kũsũanĩa maũndũ kwa ũliku.”
Ũndũ ũla wa vata: O na kau vitio na syĩndũ ingĩ sya kwĩloela nitethasya kwa nzĩa imwe, syana syaku no syĩthĩwe iikosa maũndũ mana ma vata ethĩwa iikethĩawa na ĩvinda yĩtoetye ya kũsoma.
Ũndũ ũtonya kwĩkĩa vinya syana syaku isomae
Ambĩĩa kwĩ tene. Chloe, ũla nĩ inyia wa imwana ilĩ, aĩtye: “Nĩtwasomeaa syana sitũ ngewa o na itanamba kũsyawa, na twaendeea kwĩka ũu syasyawa. Twĩ atanu nũndũ tũyaaeka. Ĩtina wa ĩvinda, nĩsyeethĩiwe na kĩmanyĩo kya kũsomaa, o na ethĩwa syĩĩka ũu nĩ kana syĩtanĩthye.”
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Kuma wĩ kana kanini nĩwamanyie maandĩko matheu.”—2 Timotheo 3:15.
Seũvya mawĩthyũlũlũko maseo ma kũsomea. Twʼĩkĩthya mũsyĩ waku vandũ vaseo va kũsomeaa kwa kũĩkĩĩthya kana mwĩ na syĩndũ mũtonya kũsoma kĩla ĩvinda. Tamara, inyia wa syana inya, aĩtye ũu: “Mantha mavuku ala mwana waku ũkatanĩaa kũsoma na ũimaia vakuvĩ na kĩtanda kyake.”
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Manyĩsya kana nzĩa ĩla kaĩle kũendaa nayo, o na akũa ndakamĩtia.”—Nthimo 22:6.
Ĩkĩa mĩvaka ya kũtũmĩaa Indaneti. Mũndũũme ũmwe wĩ syana wĩtawa Daniel aĩtye nũseo andũ kwĩthĩawa na wĩoo ũmwe matakatũmĩaa syĩndũ ta simũ kana televiseni. Aĩtye: “O na ethĩwa no ũtukũ ũmwe kwa kyumwa, nĩtweethĩawa na wĩoo ũmwe ũuĩtye tũte kwĩloela televiseni. Nĩtwatũmĩaa ĩvinda yĩu kũsoma twĩ vamwe kana kĩla mũndũ e weka.”
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mũĩkĩĩthye nesa maũndũ ala ma vata nĩ meva.”—Avilivi 1:10.
Ĩthĩwa wĩ ngelekanyʼo nzeo. Karina, ũla nĩ inyia wa twĩlĩtu twĩlĩ, aĩtye: “Ĩkĩĩthasya nĩwasomea syana syaku ngewa kwa nzĩa nzeo na ya kwendeesya na ũyĩthĩawa wĩ mũsanzamũku ũimĩsoma. Ethĩwa nĩwendete kũsoma, nĩvatonyeka syana syaku ikaatĩĩa ngelekanyʼo yaku.”
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Endeea kwĩkĩa kĩthito kya kũsoma mbee wa andũ.”—1 Timotheo 4:13.
Ti syana syonthe ikethĩwa syendete kũsoma. Ĩndĩ o na vailye ũu, kũsyĩkĩa vinya no kwĩthĩwe ne wʼo ũtethyo ũla syĩkwenda. David, ũla nĩ ĩthe wa twĩlĩtu twĩlĩ, nĩweekie maũndũ maingangĩ. Aĩtye: “Nĩnasomaa kĩla twĩlĩtu twakwa twasomaa, na kĩu nĩkyandetheeisye namanya kĩla kyatwendeeasya na weethĩa twĩ na maũndũ tũtonya kũneenea. Twaĩ na kakundi kaitũ kanini ka kũsoma. Twatanĩaa mũno!”