ŨTETHYO KWONDŨ WA ANDŨ MA MŨSYĨ | MŨSYAI MŨSEO
Syana na Isese sya Kũea Ngewa—Kĩlungu kya 1: Mwana Wakwa Nĩwaĩle Kũtũmĩa Isese sya Kũea Ngewa?
Nthĩnĩ wa ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe, amũika 97 ĩũlũ wa 100 maisye kana nĩmatũmĩaa isese sya kũea ngewa. We mwana waku e na mea ma kwĩka o tamo? Ethĩwa nĩwʼo vailye, ve maũndũ manini waĩlĩte kũsũanĩa.
Kĩlungunĩ kĩĩ
Ũndũ mwana waku ũkatũmĩaa ĩvinda
Kĩsese kĩmwe kĩtawa HelpGuide kyaĩtye: “Isese sya kũea ngewa iseũvĩtwʼe ũkethĩa niũkwatya kĩlĩko kyaku nĩ kana ũtindae isesenĩ isu, na ũitindaa ũsyaĩtye syĩndũ nzaũ ila syeekĩwa.”
“Ndilika isesenĩ sya kũea ngewa nĩthĩawa ndyenda kũtũmĩa o ndatĩka nini, ĩndĩ ndyĩsa kwĩthĩa masaa maingĩ mavĩtie o nĩendeee kũsisya syĩndũ mbingĩ ila syĩkĩĩtwe isesenĩ isu. Nũtonya kwĩthĩwa wĩ ũndũ wĩ vinya kwia simũ yakwa nthĩ na ndyĩka ũndũ ũngĩ wa vata mũnango.”—Lynne, ũla wĩ na myaka 20.
Ĩkũlye atĩĩ: We mwana wakwa e na ũtonyi wa kwĩsiĩĩa ũkethĩa no aatĩĩe mĩvaka ĩla nĩmwĩkĩĩaa ĩkonetye isese sya kũea ngewa? Mwana wakwa nĩ mũimu ũkethĩa no eyĩkĩĩe mĩvaka na aimĩatĩĩa?
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Endeeai kũsisya nesa mwĩkalĩle wenyu . . . wĩthĩwe ũilye wa andũ oĩ, mũitũmĩa ĩvinda yenyu nesa.”—Aeveso 5:15, 16.
Kwĩtĩkĩlya mwana waku atũmĩe isese sya kũea ngewa ate na myolooto ya kũmũtongoesya, nĩ ũndũ ũmwe na kũmwĩtĩkĩlya atwae mbalasi ate mũmanyĩsye nesa
Woni wa mwana waku ĩũlũ wa ũnyanya
Ndeto “isese sya kũea ngewa” syonanasya kana ala mekũitũmĩa me na anyanya kana me na ngwatanĩo na andũ ala mamesĩ. Ĩndĩ, mavinda maingĩ, anyanya asu mayĩthĩawa me ma wʼo.
“Nĩnonete kana andũ aingĩ ma mũika masũanĩaa ethĩwa me na aatĩĩi aingĩ isesenĩ sya kũea ngewa kana syĩndũ ila mekwĩkĩa nĩsyendeka nĩ andũ aingĩ, kĩu kĩonanyʼa me na andũ aingĩ meũmathĩnĩkĩa, o na ethĩwa mayĩsĩ andũ asu nesa.”—Patricia, ũla wĩ na myaka 17.
Ĩkũlye atĩĩ: We mwana wakwa nĩ mũimu ũkethĩa nũkũmanya kana kwĩthĩwa na nguma isesenĩ sya kũea ngewa ti kwa vata mũno? We e na ũtonyi wa kũtuma ndũũ na andũ ala monanaa metho kwa metho?
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mũnyanya nĩwendanaa ĩndĩ yonthe; Na mwana-a-ĩthe asyaiwe kwondũ wa kũthĩnũkasya.”—Nthimo 17:17.
Ũndũ mwana waku ũkewʼaa ngoonĩ na kĩlĩkonĩ
Ala mekaa ũkunĩkĩli nĩmamanyĩte kana ala matũmĩaa ĩvinda yingĩ mũno isesenĩ sya kũea ngewa, mavinda maingĩ mewʼaa me oka, makethĩwa na mawĩmakĩo, o na makakwʼa ngoo mũno.
“Kwona visa sya maũndũ ala anyanyau maneekaa—ũte vo—nĩkũtumaa wĩwʼa ũte mwĩanĩe.”—Serena, ũla wĩ na myaka 19.
Ĩkũlye atĩĩ: We mwana wakwa nĩ mũimu ũkethĩa no evathane na mũtuo wa kwĩyenda, masindano, kana kũthĩnĩka mũno yĩla woona maũndũ ala andũ angĩ mekwĩka isesenĩ sya kũea ngewa?
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Tũikethĩwe tũyĩkathĩĩa, kũtuma vethĩwa na masindano katĩ waitũ, na kwĩwʼanĩa kĩwĩu.”—Akalatia 5:26.
Maũndũ ala mwana waku ũkekaa isesenĩ sya kũea ngewa
Isese sya kũea ngewa nitonya kwĩkĩa andũ vinya mambĩĩe kũthĩnyʼa angĩ kwĩsĩla Indaneti, kũtũmanĩa mesengyi ikonetye maũndũ ma ũlaalai, na kwĩloela mavisa ma ũlaalai. O na ethĩwa mwana waku ti we ũnaumana na maũndũ asu, andũ ala angĩ isesenĩ sya kũea ngewa nĩmatonya kũtuma ambĩĩa kũmeka.
“Nĩnonete kana syĩndũ ila syĩkĩawa isesenĩ sya kũea ngewa no syoneke ta ite nthũku, ĩndĩ nitonya kũlikwʼa maũndũ mataĩlĩte o na ũtataĩĩe. Mavinda maingĩ andũ matũmĩaa ndeto nthũku mũno na makekĩa mbathi itaĩlĩte.”—Linda, ũla wĩ na myaka 23.
Ĩkũlye atĩĩ: We mwana wakwa nĩ mũimu ũkethĩa nũkũtũmĩa ũĩ yĩla wĩ isesenĩ sya kũea ngewa? Mwana wakwa e na ũkũmbaũ wa kwĩvathana na syĩndũ ila itaĩlĩte isesenĩ isu?
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Ũlaalai na ũvuku wa kĩla mũthemba na ĩtomo o na iikawetwe katĩ wenyu, . . . o na mwĩkalĩle wĩ nthoni kana kũneena ndeto sya ũtumanu kana ngũĩ nthũku.”—Aeveso 5:3, 4.
Yo no nginya mũndũ atũmĩe isese sya kũea ngewa?
Isese sya kũea ngewa ti sya vata nĩ kana mũndũ ekale thayũ, o na iitonya kũtuma ethĩwa e mũtanu. Andũ aingĩ ma mũika, o vamwe na ala vau mbeenĩ matũmĩaa isese sya kũea ngewa na maeka, yu mekalaa me eanĩe o na matekũitũmĩa.
“Ĩtina wa kwona mathĩna ala makwatie mwĩĩtu wa mwaitũ nũndũ wa kũtũmĩa isese sya kũea ngewa, nĩnatwie kũekana nasyo. Kuma ĩvinda yĩu, nĩthĩĩtwe na ũtanu mwingangĩ na nĩnĩyoneete maũndũ ma kwendeesya thayũnĩ.”—Nathan, ũla wĩ na myaka 17.
Ũndũ ũla wa vata: Ũtanamba kwĩtĩkĩlya mwana waku atũmĩe isese sya kũea ngewa, ĩkĩĩthya nĩ mũimu ũkethĩa no eyĩkĩĩe mĩvaka ya ũndũ ũkũtũmĩa ĩvinda yake, nũkwĩthĩwa na anyanya ma wʼo, na nũkwĩvathana na syĩndũ ila itaĩlĩte.
Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Ũla wĩ kĩlĩko asiasya ũndũ ũendaa.”—Nthimo 14:15.