Vai ĩvuku yĩngĩ ya ndĩni yĩilyĩ ta Mbivilia. O na kwa ĩvinda ĩasa no Mbivilia yoka ĩtetheesye andũ aingĩ makethĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu. Vai ĩvuku yĩngĩ andũ maaendeewʼa nĩ kũyĩsoma ta Mbivilia na yaaneenewa naĩ ta Mbivilia.

Kwa ngelekanyʼo, asomi amwe monaa Mbivilia ila twĩ nasyo ite sya kwĩkwatwʼa nũndũ maandĩko ala me vo ti mo ala maandĩkiwe nĩ aandĩki ma Mbivilia. Mũsomi ũmwe wa maũndũ ma ndĩni aĩtye atĩĩ: “Tũitonya kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo kana maũndũ ala maandĩkĩtwe Mbivilianĩ maumĩĩiwʼe nesa kuma mavukunĩ ala maĩ ma mbee vyũ.” Aendeee kwasya, “Maandĩko ala twĩ namo me mavĩtyo maingĩ, na maingĩ ma mo maandĩkiwe myaka mingĩ mũno aandĩki ma Mbivilia maminie kũandĩka, na kwoou me kĩvathũkanyʼo kĩnene mũno na mavuku asu maandĩkĩtwe mbee.”

Andũ angĩ nĩmethĩawa na nzika ĩũlũ wa maũndũ ala me Mbivilianĩ nũndũ wa maũndũ ma ndĩni ala mamanyĩĩtwʼe. Kwa ngelekanyʼo, mũndũũme wĩtawa Faizal amanyĩiwʼe nĩ asyai make ala mataĩ Aklĩsto kana Mbivilia nĩ ĩvuku ĩtheu ĩndĩ nĩyavĩndũiwe na ti ũndũ yailyĩ mwambĩĩonĩ. Faizal aĩtye atĩĩ: “Ũndũ ũsu nĩwatumaa nĩthĩwa na nzika ĩla mũndũ wambĩĩa kũneena nakwa ĩũlũ wa Mbivilia.” Eekaa ũu nũndũ asũanĩaa kana Mbivilia nĩyavĩndũiwe, na ti ũndũ yailyĩ mwambĩĩonĩ!

Wʼo nĩ ũndũ wa vata kũmanya kana Mbivilia ĩilyĩ ũndũ yailyĩ mwambĩĩonĩ kana nĩyavĩndũiwe? Nĩ kana tũmanye kana nĩ ũndũ wa vata, kwasũanĩa makũlyo aa: We no ũĩkĩĩe maũndũ maseo ala mathanĩtwe Mbivilianĩ ethĩwa ndwĩsĩ kana mawathani asu maĩ amwe katĩ wa ndeto ila Yeova waneenie? (Alomi 15:4) No ũtũmĩe mĩao ĩla yĩ Mbivilianĩ ĩla ũkwĩka motwi maito ĩũlũ wa wĩa, maũndũ ma mũsyĩ, kana ũthaithi, ethĩwa Mbivilia ila twĩ nasyo syĩ mavĩtyo maingĩ na ti Ndeto ya Ngai?

O na kau mavuku ma mbee ala maandĩkiwe nĩ aandĩki ma Mbivilia nĩmathelile, no tũkwate mavuku ma tene ala maumĩĩiwʼe kumana na mavuku asu, o vamwe na mavuku ngili mbingĩ ma tene ala matũmĩawa kũalyũla Mbivilia. Kweethĩiwe ata mavuku asu ma tene maema kwoa, kwanangwa, na andũ maema kũvĩndũa kĩla kyaandĩkĩtwe nthĩnĩ? Kwĩthĩwa Mbivilia ĩtaanangwa nĩ syĩndũ isu syonthe kwĩtũĩkĩĩthya ata kana Mbivilia ila twĩ nasyo nĩ sya wʼo? Soma ĩkaseti yĩĩ nĩ kana ũkwate mosũngĩo ma makũlyo asu.

MŨISYO ŨLA WAĨ VO: Makangaa na kĩthuma nĩsyo syatũmĩawa mũno nĩ aandĩki ma Mbivilia na ala mesie kũmyumĩĩsya.a (2 Timotheo 4:13) Syĩndũ isu syatũmĩawa kũandĩka Mbivilia syatumie ata yĩthĩwa yĩ mũisyonĩ mũnene wa kwanangĩka?

Makangaa nĩmakũaa laisi, nĩmanangĩkaa mĩtũkĩ na maithela langi. Asomi metawa Richard Parkinson na Stephen Quirke maisye atĩĩ: “Ĩkangaa yoaa mĩtũkĩ na yĩitwʼĩka ndii na yĩyambĩĩa kwĩtĩka ta mũtutu.” Mongeleeile kwasya: “Ĩla ĩvuku yĩseũvĩtwʼe na makangaa yaiwa yĩ ĩkũnze no yĩmesye mbuka, yĩkoa kana yĩkaĩwa nĩ tũsamũ ta mũthwa.” Mavuku amwe ma makangaa mamina kwoneka, malekeilwe sua kana ũthithu na ũndũ ũsu nĩwatumie manangĩka na mĩtũkĩ.

Kĩthuma nĩkyo kĩkalaa ĩvinda ĩasa kwĩ ĩkangaa ĩndĩ o nakyo nĩkyanangĩkaa na mĩtũkĩ kyalekelwʼa sua, kana ũthithu.b O na nĩkĩĩsawa nĩ tũsamũ. Ĩvuku yĩtawa Everyday Writing in the Graeco-Roman East, ĩyĩelesya ĩũlũ wa mavuku ala maandĩkiwe tene yaĩtye kana “ndyaĩ laisi kwa mavuku ala maandĩkawa tene kwĩkala ĩvinda ĩasa.” Kwoou keka mavuku asu nĩmaanangĩkie, tũyĩsa kũkwata ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ.

KĨLA KYATUMIE MBIVILIA ĨTATHELA: Mĩao ya Ayuti yaĩtye kana Asumbĩ onthe maaĩle ‘kwĩyumĩĩsya ũandĩko wa mĩao ĩvukunĩ.’ Mĩao ĩsu yaĩ ala mavuku atano ma mbee ma Mbivilia. (Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 17:18) O na aandĩki me na ũtũĩka nĩmaumĩĩisye mavuku maingĩ mũno ma Maandĩko ala maĩ mavukunĩ ma tene, nginya tũivika myakanĩ ya mbee 100 Klĩsto aminĩte kũsyawa weethĩa Maandĩko no makwatĩkane masinakokenĩ onthe ala maĩ Isilaeli na masinakokenĩ ala maĩ Masetonia. (Luka 4:16, 17; Meko ma Atũmwa 17:11) Veethĩiwe ata nginya weethĩa ũmũnthĩ no tũkwate mavuku amwe ma tene ala matũmĩawa kũalyũla Mbivilia?

Mũsomi ũmwe wa Maandĩko ma Kĩkiliki wĩtawa Philip W. Comfort aĩtye atĩĩ: “Ayuti nĩmeekĩaa mavuku ma kũkũnzwa mĩtũnginĩ ĩseũvĩtwʼe na yũmba nĩ kana mavuku asu masũvĩĩke.” Nĩvatonyeka o namo Aklĩsto makethĩwa maatĩĩie nzĩa ĩsu ya kwia mavuku. Na nũndũ wa ũu, mavuku amwe ma tene ala matũmĩkaa kũalyũla Mbivilia nĩmeethĩawa mĩtũnginĩ ĩseũvĩtwʼe na yũmba kana mavingĩwe masandũkũnĩ kana makethĩwa ngunganĩ na kũndũ kwaĩ kũmũ vyũ.

ŨNDŨ ŨSU ŨTETHETYE ATA?: Mavuku maingĩ ma tene ala matũmĩawa kũandĩka Mbivilia mevo o na ũmũnthĩ. Amwe ma mavuku asu me na ũkũũ wa myaka mbee wa 2,000. Vai ĩvuku yĩngĩ ya tene yĩ mavuku matonya kũtũmĩwa kũyĩalyũla na makũũ ta asu ma Mbivilia.

MŨISYO ŨLA WAĨ VO: Atongoi aingĩ ma siasa na ma ndĩni maĩ na mũvango wa kũmina Mbivilia vyũ. Mavinda maingĩ matũmĩaa ũkũmũ ũla maĩ nawʼo nĩ kana masiĩĩe andũ maikethĩwe na Mbivilia, na maikamyumĩthye kana kũmĩalyũla. Kwasisya ngelekanyʼo ii ilĩ:

• Vakuvĩ mwaka wa 167 Klĩsto atanamba kũsyawa: Mũsumbĩ Antiochus Epiphanes ũla wendaa kũlasimĩthya Ayuti mambĩĩe kũthaitha ndĩni ya Kĩkiliki nĩwaumisye mwĩao nĩ kana kovi syonthe sya Maandĩko ma Kĩevelania ila syaĩ vo syanangwe. Mũsomi ũmwe wa isitoli wĩtawa Heinrich Graetz aisye kana athũkũmi ma mũsumbĩ ũsu “matembũangaa na maivĩvya mavuku ma Mĩao vandũ vonthe vala makomana namo, o na nĩmooaa andũ ala maleanaa na mwĩao ũsu.”

• Myakanĩ ya katĩ katĩ (Middle Ages): Atongoi amwe ma ndĩni ya Katholeki nĩmathatie mũno ĩla meethĩie alimũ amwe ma ndĩni ĩsu maimanyĩsya kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya vandũ va kũmanyĩsya maũndũ ala makonetye kanisa woo. O na ĩngĩ, ĩla meethĩa mũndũ wĩ na Mbivilia vandũ va kwĩthĩwa e na ĩvuku ya Savuli yĩla yĩandĩkĩtwe na Kĩlatinĩ mamwĩtaa mũlei. O na nzama ĩmwe ya ĩkanisa nĩyaumisye mwĩao na yasya kana aũme moo “mathi makamanthe alei asu na mayĩka ũu na kĩthito, me aĩkĩĩku, na mavinda maingĩ . . . kwa kũmantha mĩsyĩ yonthe na kũndũ kwʼonthe kũla andũ matalĩthawʼa ta me na Mbivilia. . . . Mũsyĩ ũla weethĩwa na mũlei waaĩle kwanangwa.”

Takeka amaitha ala matendaa Mbivilia nĩmamĩminie, ũvoo ũla wĩ vo wĩthĩwa waaie.

KĨLA KYATUMIE MBIVILIA ĨTAMINWA: Mũsumbĩ Antiochus nĩwavithũkĩie Ayuti ala maĩ Isilaeli, ĩndĩ ve Ayuti angĩ maĩ maendie nthĩ ingĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. Asomi matalĩthasya kana myakanĩ ya mbee 100 Klĩsto aminĩte kũsyawa, Ayuti mbee wa 60 ĩũlũ wa 100 mekalaa nthĩ ingĩ eka Isilaeli. Ayuti nĩmavithaa mavuku ala maandĩkĩtwe Ndeto ya Ngai masinakokenĩ moo na Maandĩko asu nĩmo mesie kũendeea kũtũmĩwa nĩ nzyawa ila syaatĩĩe o vamwe na Aklĩsto.—Meko ma Atũmwa 15:21.

Ivindanĩ yĩu (Middle Ages) andũ ala mendete Mbivilia nĩmaendeeie kũmĩalyũla na kũmyumĩĩsya me na ũkũmbaũ o na kau nĩmathĩnawʼa mũno nũndũ wa kwĩka ũu. O na masinĩ ya kũtumbĩthya mavuku ĩtaaĩsa kũseũvwʼa katĩkatĩ wa myaka ya 1400 na 1500, ilungu imwe sya Mbivilia nitonya kwĩthĩwa syaĩ vo kwa ithyomo ta 33! Ĩtina wa ũu, Mbivilia nĩyaalyũlilwe na yatumbĩthwʼa kwa kĩwango andũ matasũanĩaa.

ŨNDŨ ŨSU ŨTETHETYE ATA?: O na kau asumbĩ me na vinya na atongoi ma ndĩni nĩmatatie ũndũ matonya mamine Mbivilia, yĩu nĩyo ĩvuku yĩla yĩ na andũ aingĩ na yĩalyũlĩtwe mũno kwĩ mavuku angĩ. Mbivilia nĩtetheesye nthĩ mbingĩ ĩla syĩkũandĩka mĩao ya nthĩ yoo, o na nĩmatetheesye ĩũlũ wa ithyomo ila matũmĩaa, na ĩkaalyũla mĩkalĩle ya andũ milioni mbingĩ.

MŨISYO ŨLA WAĨ VO: Vai kĩndũ kyaĩ kĩsa kũmina Mbivilia o na kau mavuku ala matũmĩawa maĩ matonya kwoa na ve andũ mendaa kũmĩmina. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, andũ ala mamyumĩĩasya na aalyũli nĩmendaa kũvĩndũa ũvoo ũla waĩ Mbivilianĩ. Mavinda amwe, meethĩawa mayenda kũvĩndũa Mbivilia yĩtĩkĩlane na momanyĩsyo moo ma ndĩni, vandũ va mavĩndũe momanyĩsyo moo metĩkĩlane na Mbivilia. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ii iatĩĩe:

• Vandũ va kũthaithĩa: Katĩ katĩ wa myaka ya 400-200 Klĩsto ate mũsyae, aandĩki ma Samaritan Pentateuch nĩmongeleeile ndeto ii ĩandĩkonĩ ya Kuma 20:17 “kĩĩmanĩ kya Ngelisimu makaaka kĩthembeo vo.” Kwa kwĩka ũu, Asamalia mendaa Maandĩko makwate mbau mũvango woo wa kwaka ĩkalũ kĩĩmanĩ kya Ngelisimu.

• Ũmanyĩsyo wa ũtatũ mũtheu: Myaka ta 300 Mbivilia yamina kũandĩkwa, mũandĩki ũmwe ũĩkĩĩaa ũmanyĩsyo wa ũtatũ ongeleeile ndeto ii ĩandĩkonĩ ya 1 Yoana 5:7 “ĩtunĩ, Asa, Ndeto, na Veva Mũtheu: na asu me atatũ no ũmwe.” Ndeto isu iyaĩ nthĩnĩ wa maandĩko ma mbee ala maandĩkiwe nĩ aandĩki ma Mbivilia. Mũsomi ũmwe wa Mbivilia wĩtawa Bruce Metzger aisye atĩĩ: “Kuma myakanĩ ya 500 na kũendeea ndeto isu nĩsyaendeeie kwongeleelwa mũno mavukunĩ ma tene ala matũmĩawa kũalyũla Mbivilia ma Old Latin na [Latin] Vulgate.”

• Ĩsyĩtwa ya Ngai: Aalyũli aingĩ ma Mbivilia nĩmaamũie kumya ĩsyĩtwa ya Ngai kuma Maandĩkonĩ, na meekaa ũu maatĩĩe kĩthĩo kya Ayuti kyaumanĩte na maũndũ ma Satani. Matũmĩie masyĩtwa ma ũnene ta “Ngai” kana “Mwĩaĩi.” O na kau Mbivilianĩ masyĩtwa asu nĩmatũmĩĩtwe kũelesya ĩũlũ wa Mũmbi, no matũmĩĩtwe Maandĩkonĩ amwe kwonanyʼa andũ, syĩndũ ila ĩtũmĩawa kwondũ wa ũthaithi wa mĩvwʼanano, o na ĩsyĩtwa ngai nĩyĩtũmĩĩtwe kũelesya Ndevili.—Yoana 10:34, 35; 1 Akolintho 8:5, 6; 2 Akolintho 4:4.a

KĨLA KYATUMIE MBIVILIA ĨTAMINWA: O na kau andũ amwe ala maumĩĩasya Mbivilia mayaĩ aĩkĩĩku, ve angĩ aingĩ maĩ na ũmanyi mwingĩ na nĩmaĩkĩĩthasya kana mamyumĩĩsya ũndũ yailyĩ. Andũ meetawa Masoretes nĩmaumĩĩisye Maandĩko ma Kĩevelania katĩ katĩ wa myaka ya 500 na 1000, Klĩsto aminĩte kũsyawa na mavuku asu moo meetanĩwʼa na ĩsyĩtwa yoo. Mayumĩĩsya, matalaa kĩla ndeto nĩ kana maĩkĩĩthye kana vai ndeto ĩnatiwa ĩla mekumĩĩasya. Ĩla meethĩa vandũ vekĩtwe mavĩtyo, nĩmaandĩkaa ndeenĩ sya mavuku asu. Andũ asu meetawa Masoretes mayaaĩtĩkĩla kũvĩndũa kĩla kyaandĩkĩtwe Maandĩkonĩ. Mũsomi ũmwe wĩtawa Moshe Goshen-Gottstein aandĩkie atĩĩ: “Naĩ ĩla nene mũndũ waĩ atonya kwĩka nĩ kũvĩndũa kĩla kyaandĩkĩtwe o esĩ.”

Ũndũ ũngĩ nĩ kana, mavuku maingĩ ala matũmĩawa kũalyũla Mbivilia nĩmatetheeasya asomi makamanya kũla kweekĩtwe makosa. Kwa ngelekanyʼo, atongoi aingĩ ma ndĩni mamanyĩĩtye andũ kwa myaka mingĩ kana Mbivilia ĩla ĩalyũlĩtwe kwa kĩthyomo kya Kĩlatinĩ nĩyo ya wʼo. Na nĩkyo kĩtumi nthĩnĩ wa ĩandĩko ya 1 Yoana 5:7, mongeleeile ila ndeto ite sya wʼo iwetiwe kĩlungunĩ kĩĩ. O na ndeto isu ĩte sya wʼo nĩsyeekĩiwe Mbivilianĩ ĩla ĩtũmĩawa nĩ andũ aingĩ yĩtawa King James Version! Ĩndĩ veethĩiwe ata ĩla mavuku ala angĩ matũmĩawa kũalyũla Mbivilia moonekie? Mũndũũme wĩtawa Bruce Metzger aandĩkie atĩĩ: “Ndeto isu syongelilwe ĩandĩkonĩ ya [1 Yoana 5:7] iyaĩ vo mavukunĩ ma tene ala matũmĩawa kũalyũla Mbivilia (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic) ate o nthĩnĩ wa yĩla ya Kĩlatinĩ.” Na nũndũ wa ũu, Mbivilia ĩla yĩkĩtwe moalyũku ya King James Version na Mbivilia ingĩ nĩsyaumisye ndeto isu.

Mavuku ma tene ala matũmĩawa kũalyũla Mbivilia nĩmaĩkĩĩthĩtye kana ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ nĩwʼo waandĩkiwe nĩ aandĩki ma Mbivilia? Ĩla Mavuku ma Ũkanga wa Mũnyũ makwatĩkanie mwaka wa 1947, asomi nĩmakwatie mavuku matonya kũsianĩsya Maandĩko ma Kĩevelania ala maumĩĩwʼe nĩ Masoretes na maandĩko ala maĩ mavukunĩ ma kũkũnzwa ala maĩ maandĩkiwe myaka mbee wa ngili mĩvĩtu. Mũndũ ũmwe waĩ nthĩnĩ wa kamitii ĩla yeekaa ũkunĩkĩli ĩũlũ wa Mavuku ma Ũkanga wa Mũnyũ aisye kana ĩvuku yĩmwe ya kũkũnzwa “yaĩkĩĩthisye nesa vyũ kana Ayuti ala maumĩĩasya Maandĩko ma Mbivilia kwa ĩvinda ya myaka mbee wa ngili mĩvĩtu, maĩ aĩkĩĩku na maĩkĩĩthasya kana nĩmaumĩĩsya nesa ũndũ vaĩle.”

Nyũmba ya kwia mavuku ĩla yĩtawa Chester Beatty Library ĩla yĩ Dublin, Ireland, yĩthĩawa na vakuvĩ mavuku onthe ma Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto ala maumĩĩwʼe makangaanĩ, o vamwe na mavuku ala matũmĩawa kũalyũla Mbivilia ma kuma myakanĩ ya 100-200 Klĩsto aminĩte kũsyawa, ĩsu nĩ myaka vakuvĩ 100 kuma Mbivilia yaminwa kũandĩkwa. Ĩvuku yĩtawa The Anchor Bible Dictionary yaĩtye atĩĩ: “O na kau mavuku ma makangaa methĩawa na ũvoo mwingĩ ũtonya kũĩkĩĩthya ndeto ila syatũmĩĩtwe, nĩmonanasya nesa kana ala maumĩĩisye Maandĩko, meekie ũu kwa ũĩkĩĩku vyũ.”

ŨNDŨ ŨSU ŨTETHETYE ATA?: Vandũ va kwanangĩĩa Maandĩko, mavuku ma tene ala matũmĩawa kũalyũla Mbivilia mekĩte kũmĩseũvĩĩsya. Mũndũũme wĩtawa Sir Frederic Kenyon ayĩandĩka ĩũlũ wa Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto aisye atĩĩ: “Vai ĩvuku yĩngĩ ya tene yĩilyĩ ta Mbivilia, nũndũ Mbivilia yĩ mavuku maingĩ ma tene ma kũĩkĩĩthya kana kĩla kĩandĩkĩtwe vo nĩ kya wʼo. O na mũsomi ũte kyende ndesa kwasya kana ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ nĩwavĩndũiwe.” Mũsomi ũngĩ wĩtawa William Henry Green awetie ũũ ĩũlũ wa Maandĩko ma Kĩevelania: “No twasye tũte na nzika kana vai ĩvuku yĩngĩ ya tene yaalyũlwa na kumĩĩwʼa nesa ta Maandĩko asu.”

Mbivilia ndyaaminwa na nĩkyo kĩtumi ũtonya kũmĩkwata na kũmĩsoma. Na ĩla wakwata Mbivilia ĩalyũlĩtwe nesa, no wĩthĩwe na mũĩkĩĩo kana Maandĩko ala ũũsoma vau mayaavĩndũwa, ĩndĩ nĩmo ala maandĩkiwe nĩ aandĩki ma Mbivilia.a Ĩndĩ nĩkĩ ũmũnthĩ tũtonya kũkwata Mbivilia o na kau mavuku ma tene ala maandĩkawa maĩ matonya kwoa, andũ aingĩ maĩ matonya kũmyananga, na angĩ mendaa kũvĩndũa ũvoo ũla wĩ nthĩnĩ? Nĩkĩ Mbivilia nĩ ĩvuku ya mwanya mũno?

Amanyĩwʼa aingĩ ma Mbivilia nĩmetĩkĩlanaa na ndeto ii sya mũtũmwa Vaulo ũla waandĩkie atĩĩ: “Kĩla Ũandĩko nĩwaveveewe nĩ Ngai.” (2 Timotheo 3:16) Maĩkĩĩaa kana Mbivilia yaemie kũminwa nũndũ nĩ Ndeto ya Ngai na kana nĩwe wamĩsũvĩie. Ũla mũndũũme wĩtawa Faizal ũwetetwe mwambĩĩonĩ wa ĩkaseti yĩĩ, nĩwatwie kwĩka ũkunĩkĩli wa maũndũ asu kwa kwĩmanyĩsya Mbivilia. Maũndũ ala weemanyĩisye nĩmamũsengʼisye mũno. Ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ, nĩwamanyie kana momanyĩsyo maingĩ ala mamanyĩawʼa ndĩninĩ ila syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto maikwatĩkanaa Mbivilianĩ. O na ĩngĩ, nĩwendeeiwʼe nĩ ũndũ Mbivilia yĩeleetye moalyũku ala Ngai ũkeka ĩũlũ wa nthĩ.

Aĩtye atĩĩ: “Yu nĩnĩsĩ nesa kana Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo kuma mwa Ngai.” Aendeee kwasya atĩĩ: “Ethĩwa Ngai e na vinya wa kũmba ĩtu na nthĩ, kwa wʼo no aemwe nĩ kũtũnenga ĩvuku na aiyĩsũvĩa nginya ũmũnthĩ? Tũkasya kana Ngai ndesa kwĩka ũu twĩthĩwa tũivanga kana nde vinya, nake nĩwe Mwene Vinya Wʼonthe! Nakwa ninyie ũũ nĩ kana nĩvange kana Ngai nde vinya?”—Isaia 40:8.