Wĩkwatyo​—Kwa Wʼo no Ũtũtethye?

VE KAMWANA kamwe keetawa Daniel kaĩ na ũkũũ wa myaka ĩkũmi. Kwa ĩvinda ya mwaka ũmwe nĩkathĩnĩtwʼe nĩ ũwau wa kanza. Andũ ala makesĩ, o na matakĩtalĩ mako, maĩ mekĩtye ngoo nũndũ mayoonaa ve wĩkwatyo. Ĩndĩ Daniel nĩwaendeeie kwĩthĩwa na wĩkwatyo kana akavoa. Nĩwaĩkĩĩaa vyũ kana mũthenya ũmwe akeana atwʼĩke mũsomi, na aitetheesya andũ makwate ndawa ya kanza. O na aĩ na mea maingĩ mũno ma kũkomana na ndakĩtalĩ ũmwe wavangĩĩwe kũka kũmwona. Ndakĩtalĩ ũsu aĩ ndũĩka ya kũiita mũthemba wa kanza ĩla wawaĩte. Ĩndĩ mũthenya ũla ndakĩtalĩ ũsu wavangĩĩwe kũka, nzeve nĩyathũkie na atĩsya kyalo kyake. Daniel eewie athela vinya. Ndaĩ aaĩwʼa ũu kuma yĩla wawaie. Ĩtina wa mĩthenya ĩlĩ, nĩwakwie.

Ngewa ĩsu ya Daniel yanenganiwe nĩ ndakĩtalĩ ũmwe wĩkĩte ũkunĩkĩli amanye ũndũ kwĩthĩwa na wĩkwatyo kana kũema kwĩthĩwa na wĩkwatyo kũtonya kũtuma mũndũ aendeea nesa kana aendeea naĩ. No kwĩthĩwa wĩwʼĩte ngewa ta isu. Nũtonya kwĩthĩwa weewie ĩũlũ wa mũndũ mũkũũ wĩ vakuvĩ kũkwʼa, ĩndĩ ũyĩthĩa nũkwenda mũno ambe kwona kĩndũ kĩna kana ũndũ mũna wa mwanya, na kĩu kĩimũnenga vinya wa kwĩkalanga thayũ. Ta kwa ngelekanyʼo, no ethwe ayenda mũno kwona mũndũ wake wamwonie tene, kana akethĩwa eteele mũno matukũ ma kũlilikana mũtwaano wake mavike. Na ĩndĩ kĩu eĩkyeteele kyavika, aikwʼa. Nĩ kyaũ kĩtumaa maũndũ ta asu mekĩka? Yo nĩvatonyeka ũkethĩa wĩkwatyo nĩwʼo ũtethasya, o tondũ andũ aingĩ maĩkĩĩaa?

Asomi ala maĩkĩĩaa kana kwĩthĩwa na woni mũseo thayũnĩ na kwĩthĩwa na wĩkwatyo no kũtume mũndũ aendeea nesa, nĩmaendeee kwongeleka. Ĩndĩ ti asomi onthe metĩkĩlanaa ũndũnĩ ũsu. Amwe maasya isu no ngewa, na iyosanĩte o na vanini na saenzi. Maĩkĩĩaa kana mathĩna ma mwĩĩ mayĩsa kũminwa nĩ mosũanĩo maseo, na kwĩthĩwa na wĩkwatyo.

Andũ mainambĩĩa kwĩthĩwa na mawoni ta asu o mĩtũkĩ. O na myakanĩ ya tene kwĩ andũ maĩkĩĩaa kana kwĩthĩwa na wĩkwatyo kũyĩsa kũtethya mũndũ. Myaka ngili mbingĩ mĩvĩtu, mũsomi ũmwe Mũkiliki weetawa Aristotle nĩwakũlilwʼe aelesye wĩkwatyo nĩ kyaũ. Asũngĩie asya: “Nĩ ndoto sya mũthenya.” Na myakanĩ ĩte vaasa, mũtongoi ũmwe wa Amelika weetawa Benjamin Franklin aisye ũũ na kĩvũthya: “Ũla wonaa wĩkwatyo ta ũtonya kũmũtethya akakwʼa ate kĩndũ.”

Kwoou, ũwʼo nĩ wĩva? Yo wĩkwatyo no kwĩkenga na mosũanĩo maseo kana kwĩkiakisya na ndoto? Kana ve itumi nzeo sya kũĩkĩĩa kana wĩkwatyo nĩ kĩndũ kĩseango? Wʼo nĩ kĩndũ kya wʼo na kya kũĩkĩĩka kĩtonya kũtũtethya ithyonthe twĩthĩwe na ũima wa mwĩĩ, na ũtanu?

Nĩkĩ Twaĩle Kwĩthĩwa na Wĩkwatyo?

NŨLILIKENE kala kamwana kawaĩte kanza keetawa Daniel kawetwa kĩlungunĩ kĩvĩtu? Nata keka nĩkaendeeie kwĩthĩwa na wĩkwatyo mũlũmu vyũ? Ko nĩkethĩwa kavoie? Nĩkethĩwa ke thayũ ũmũnthĩ? Ti laisi kwĩwʼa o na andũ ala maĩkĩĩaa vyũ kana wĩkwatyo nũtethasya mayasya ũu. Na vau ve ũndũ wa vata mũno tũkwĩmanyĩsya. Ũndũ ũsu nĩ kana, tũyaĩle kũsũanĩa atĩ wĩkwatyo nĩwʼo kĩla kĩndũ. Ti wʼo ndawa ya mathĩna maitũ onthe.

Ve ĩvinda kambunĩ ĩmwe nene ya maũvoo yĩtawa CBS News yakũlilye ndakĩtalĩ ũmwe wĩtawa Dr. Nathan Cherney ũtao ũkonetye wĩkwatyo. Ndakĩtalĩ ũsu aisye ti ũseo kũtinda saa syonthe ũiĩkĩĩthya mũndũ kana atĩ nũkũendeea nesa eethĩwa na wĩkwatyo. Aisye: “Ve aũme matetasya iveti syoo mayĩitavya atĩ iyĩthĩĩtwe iivindĩĩsya maũndũ ũndũ vaĩlĩte, na kana iyĩthĩĩtwe na mosũanĩo maseo.” Dr. Cherney ongeleeile kwasya: ‘Kũsũanĩa kwa nzĩa ĩsu kũtumaa andũ mekenga kana atĩ meethĩwa na mosũanĩo maseo na meethĩwa na wĩkwatyo mailea kũvoa. Ĩtina, mesa kwĩthĩa no maendeee naĩ, nĩmatonya kwambĩĩa kwĩtũla mũtĩ mayona ta matekĩĩte kĩthito kĩla kyaĩle nĩ kana mavoe, na ũsu ti ũndũ ũkwosana na kĩlĩko.’

Kũneena ũla wʼo, kũkitana na ũwau mũthũku kũtumaa mũndũ atiwa e mũnou na ate na vinya. Andũ ma mũsyĩ na anyanya mayenda kwongeleela mũwau thĩna kwa kũmwonethya kana nĩ ta we ũtumĩte atavoa. Ĩndĩ ũu nĩ kwasya kana wĩkwatyo ndũtethya?

Tũyaĩle kwasya ũu. Nĩkĩ? Kwa ngelekanyʼo, sũanĩa wĩa wa ũla ndakĩtalĩ twaweta. Wĩa wake ti kũkitana na ũwau ĩmwe kwa ĩmwe, kana kũtetheesya mũndũ ekalange thayũ. Ĩndĩ nĩ kũtetheesya ala me na mowau mathũku mewʼe me eanĩe, na mayĩkala me atanu ĩvindanĩ yĩla me thayũ mayũkitana na ũwau woo. Matakĩtalĩ ala mathũkũmaa wĩa ũsu maĩkĩĩa vyũ kana mũiito ũla ũtumaa mũndũ ethĩwa e mũtanu, o na e mũwau mũno, nĩwʼo mũseo. Ve maũndũ maingĩ maĩkĩĩthasya kana wĩkwatyo no ũtethye ũndũnĩ ũsu na maũndũnĩ angĩ.

Wĩkwatyo Ũtethasya Ata?

Mũandĩki ũmwe wa maũndũ makonetye ũiiti wĩtawa Dr.  W. Gifford-Jones aisye: “Wĩkwatyo nĩ mũiito wa vata mũno.” Nĩwaandĩkie ĩũlũ wa ũkunĩkĩli wĩ kĩvathũkanyʼo weekiwe nĩ andũ nĩ kana mathime ũndũ ala mawaĩte ũwau mũthũku matonya kũtetheka meekĩwa vinya nĩ andũ angĩ. Kwosana na ũndũ andũ maasya, kwĩkĩa mũwau vinya nĩkũmũtetheeasya ethĩwe na wĩkwatyo mwingangĩ, na ayĩthĩwa na mosũanĩo maseo. Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe mwaka wa 1989 woonanisye kana awau ala mathangaaiwʼe kwa nzĩa ĩsu mayaakwʼa mĩtũkĩ. Ĩndĩ ũkunĩkĩli ũngĩ weekiwe ĩtina wa ũsu ndwaaonanyʼa vyũ kana kĩu nĩkĩkĩkaa. O na vailye ũu, ve ũkunĩkĩli ũngĩ wonanĩtye nesa kana awau ala methĩawa na andũ ma kũmekĩa vinya maikusaa ngoo mũno, na mayĩthĩawa na kyalya kingĩ mũno ta ala mate na mũndũ ũmekĩa vinya.

Kwasũanĩa andũ angĩ meekie ũkunĩkĩli mone ũndũ kwĩthĩwa na wĩkwatyo kana kũema kwĩthĩwa na wĩkwatyo kũtonya kũtethya kana kũkaũmĩsya ala me ana ũwau wa ngoo. (coronary heart disease) Makũlilye aũme mbee wa 1,300 makũlyo mamanye kana nĩmekalaa mekwatĩtye maũndũ maseo thayũnĩ, kana mo nĩ ala andũ methĩawa na woni mũthũku thayũnĩ woo. Ĩtina wa myaka ĩkũmi nĩmasyokie vala ve aũme asu na meethĩa kana aũme mbee wa 12 katĩ wa 100, nĩmakwatĩtwe nĩ mũthemba mũna wa ũwau ũsu wa ngoo. Aingĩ ma ala makwatiwe nĩ ũwau ũsu maĩ ala meethĩawa na woni mũthũku thayũnĩ. Na maĩ aingĩ kũndũ kwĩlĩ kwa ala mekalaa mekwatĩtye maũndũ maseo thayũnĩ. Laura Kubzansky nĩ vulovesa mũtetheesya wa maũndũ ma ũima wa mwĩĩ na ũndũ andũ mekalanasya, nthĩnĩ wa Harvard School of Public Health, na aĩtye: “Ũĩkĩĩthyo mwingĩ wa kana ‘kwĩthĩwa na woni mũseo thayũnĩ’ no kũtethye mwĩĩ waku, umanĩte na ngewa ila andũ manenganĩte ĩndĩ ti ũkunĩkĩli wa saenzi. Ĩndĩ yu kwa ĩvinda ya mbee, ũkunĩkĩli ũũ nũtũnengie ũĩkĩĩthyo wa mbee wa wʼo vyũ maũndũnĩ ma ũiiti. Nũtũĩkĩĩthisye kana kwĩthĩwa na woni mũseo thayũnĩ no kũtethye kũthĩnĩkĩa ũwau wa ngoo.”

Ve ũkunĩkĩli ũngĩ wonanĩtye kana andũ ala masũanĩaa mĩĩ yoo ndĩ vinya, mathĩnzwa mavoaa kavola kwĩ ala masũanĩaa kana mĩĩ yoo nĩ mĩlũmu. O na nĩvonekete kana ala mekalaa myaka mingĩ no ta ala me woni mũseo thayũnĩ. Asomi amwe nĩmendie kũmanya ũndũ kwĩthĩwa na woni mũseo kana mũthũku ĩũlũ wa ũkũũ kũtonya kũtethya kana kũkaũmĩsya ala akũũ. Kwoou nĩmoonisye andũ amwe akũũ mesengyi nguvĩ syoonanasya kana andũ akũũ me ũĩ mwingangĩ, na nĩmesĩ maũndũ maingĩ. Ĩtina wa kũsoma mesengyi isu, nĩmoonekie mambĩĩa kũtambya me na vinya mwingangĩ. Kĩu kyamatethisye mũno nũndũ o na vinya ũla moonekaa me nawʼo, woonekie wĩanene na ũla maĩ matonya kũkwata maatĩĩe mũvango wa kwĩka masoesi kwa syumwa 12!

Nĩkĩ maũndũ ta kwĩthĩwa na wĩkwatyo, na woni mũseo thayũnĩ mekwoneka ta matumaa andũ maendeea nesa? No kwĩthĩwa andũ ma saenzi na ndakĩtalĩ matanamba kũelewa kĩlĩko kya mũndũ nesa na mĩĩ yitũ ũndũ matũsũngĩa ĩkũlyo yĩu. Ĩndĩ andũ me ũtũĩka ala masomeete ũndũ ũsu no matate. Kwa ngelekanyʼo, vulovesa ũmwe aĩtye: “Mũndũ e mũtanu na e na wĩkwatyo, nĩwĩwʼaa nesa. Yĩla mũndũ ũkwĩwʼa nesa ndethĩawa na thĩna mwingĩ wa ngoo, na kĩu nĩkĩtumaa mwĩĩ wake ũendeea nesa. Kau nĩ kaũndũ kangĩ mũndũ ũtonya kwĩka nĩ kana aĩkĩĩthye kana mwĩĩ wake nĩwekala wĩ na vinya.”

Ũndũ ũsu nũtonya kwoneka ta mweũ nĩ matakĩtalĩ amwe, aiiti ma mowau ma kĩlĩko, na andũ ma saenzi. Ĩndĩ ndũsengʼasya ala memanyĩĩtye Mbivilia. Myaka ta 3,000 mĩvĩtu, ũla mũsumbĩ mũĩ weetawa Solomoni nĩwaveveewe aandĩka ũũ: “Ngoo ndanu nĩ mũiito mũseo; ĩndĩ veva mũtũlĩku ũtumaa mavĩndĩ moma.” (Nthimo 17:22) Ndeto isu nĩ nzeo. Mũsoa ũsu ndwaĩtye atĩ ngoo ndanu nĩ ndawa ya mowau onthe. Waĩtye “nĩ mũiito mũseo.”

No tũkũlye, Keka wĩkwatyo nĩ ndawa, vo ve ndakĩtalĩ ũtonya kũlea kũandĩkĩa mũwau ndawa ĩsu? Ũwʼo nĩ kana, wĩkwatyo nũtethasya mũno, na ti o maũndũnĩ ma ũiiti me moka.

Ũndũ Woni Mũseo Kana Woni Mũthũku Ũkonetye Thayũ Waku

Ala mekaa ũkunĩkĩli nĩmethĩĩte kana kwĩthĩwa na woni mũseo nĩkũtethasya mũndũ mũno. Ala methĩawa na woni mũseo mekaa nesa kĩlasinĩ, wĩanĩ, o na mathaũnĩ. Kwa ngelekanyʼo, ve andũ matwie kwĩka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa timũ ĩmwe ya kũsemba ya aka. Ala mamamanyĩasya nĩmamasyaisye nesa nĩ kana mamanye ũtonyi wa kĩla ũmwe nesa vyũ. Kavindanĩ o kau aka asu nĩmakũlilwʼe kana me na wĩkwatyo wa kũsinda masindanonĩ. Kwaendie ata? Wĩkwatyo ũla aka asu maĩ nawʼo nĩwʼo waĩ kĩthimi kyawʼo, nũndũ kĩla meekwatasya nĩkyo meanĩisye ĩtina, na ti kĩla amanyĩsya moo moonaa ta matonya kwĩanĩsya. Nĩkĩ kwĩthĩwa na wĩkwatyo kũtonya kũtũtethya, kana kũema kwĩthĩwa na wĩkwatyo kũtonya kũtũtũnga na ĩtina?

Andũ ma saenzi nĩmemanyĩĩtye maũndũ maingĩ kwa kũsisya nesa andũ ala methĩawa na woni mũthũku thayũnĩ. Myakanĩ ya 1960 ve ũndũ ũkonetye nyamũ mamanyie matataĩĩe. Nĩmamanyie kana nyamũ nivikaa vandũ ikaeka kwĩthĩwa na wĩkwatyo. Na nĩmamanyie kana o namo andũ no meke ũu. Kwa ngelekanyʼo, andũ ma saenzi nĩmoosie andũ mamekĩa kasũmbanĩ kaĩ na kelele mũthũku na mamea makenda no mamine kelele ũsu kwa kũvinyĩĩa tũindo tweekĩĩtwe vandũ maatĩanĩsye ũndũ monetwʼe. Kwaendie ata? Nĩmatonyie kũmina kelele ũsu.

Andũ angĩ nĩmeekĩiwe kasũmbanĩ o kau na meewa o ũndũ ala angĩ matavĩtwʼe. Ĩndĩ tũla tũsamũ meeiwe mavinyĩĩe nĩtwavĩndũĩtwe ũkethĩa o na mũndũ avinyĩĩa, ũla kelele ndũũthela. Aingĩ moo nĩmekisye ngoo na makola kũtata kũmina kelele ũsu. Yĩla mesie kwĩtwa ĩngĩ, o na mayaatata kwĩka ũndũ mamine kelele ũsu. Maĩ matavisye kĩlĩko kyoo kana mayĩsa kũmina kelele ũsu o na makeka ata. Ĩndĩ ti onthe kĩkundinĩ kĩu kya kelĩ maĩ na woni ũsu. Ala maĩ na woni mũseo mayaaĩkya ngoo. Maendeeie o kũtata.

Mũsomi wĩtawa Dr. Martin Seligman nũmwe watetheeisye kũvangĩthya ũkunĩkĩli wĩ kĩvathũkanyʼo wa ĩvinda yĩu. Eethĩie nĩwaĩle kũsomanga aelewe nesa ũndũ ũũ wa kwĩthĩwa na woni mũseo kana woni ũte mũseo. Nĩweekie ũkunĩkĩli mũno nĩ kana aelewe nesa andũ ala monaa matesa kũtetheka. Esie kũmanya kana kũsũanĩa kana maũndũ mayĩsa kũthi nesa nĩkũtumaa andũ aingĩ mewʼa vinya wa kwĩka maũndũ mana, kana o na makalea kũmeka vyũ. Seligman aĩtye ũũ ĩũlũ wa ũndũ ũsu: “Nĩsomete ũndũ ũũ kwa ĩvinda ya myaka 25. Nĩnĩmanyĩte nesa vyũ kana tũkethĩwa na kĩmanyĩo kya kũĩkĩĩa o tondũ andũ ala me woni mũthũku thayũnĩ maĩkĩĩaa, kana nithyĩ tũtumaa tũkwatwa nĩ maũndũ mathũku, thĩna ũla twĩ nawʼo nĩ wa kũendeea, na o na tũkeka ata maũndũ maitũ mayĩsa kũseũva, no tũkwatwe nĩ thĩna mwingangĩ kwĩ ũla tũtonya kwĩthĩwa nawʼo keka tũiĩkĩĩaa ũu.”

Ĩngĩ, ũndũ ũsu nũtonya kwoneka wĩ mweũ nĩ andũ amwe, ĩndĩ ala memanyĩĩtye Mbivilia nĩmawĩsĩ. Kwa ngelekanyʼo, nthimo ĩmwe yaĩtye: “Ethĩwa nũnyalaa mũthenya wa thĩna, vinya waku nĩ mũnini.” (Nthimo 24:10) Mbivilia nĩyonanĩtye nesa kana kũkwʼa ngoo, vamwe na kwĩthĩwa na mosũanĩo mate maseo, no kũtume twĩthĩwa tũte na vinya wa kwĩka maũndũ. Kwoou ũtonya kwĩka ata nĩ kana ũvetange woni mũthũku, na ũyĩthĩwa na woni mũseo na wĩkwatyo?

[Visa]

Wĩkwatyo nũtonya kũtethya mũno

No Ũkĩlye Vinya Mosũanĩo Mate Maseo

WE WĨKAA ata yĩla wakwatwa nĩ maũndũ ma kũtũla ngoo? Asomi aingĩ maĩkĩĩaa kana ũsũngĩo waku no wonanyʼe ethĩwa we wĩ mũndũ wĩkalaa ekwatĩtye maũndũ maseo, kana wĩ mũndũ wĩkalaa ayona maũndũ mayĩsa kũthi nesa. Ithyonthe nĩtũkwatawa nĩ mathĩna. Ĩndĩ ve andũ mathĩnaa mũnango kwĩ ala angĩ. Nĩkĩ ĩndĩ andũ amwe mekasya ngoo mĩtũkĩ yĩla makwatwa nĩ tũmathĩna tũnini na angĩ mayĩkala me akenũku o na yĩla me na mathĩna maito?

Kwa ngelekanyʼo, twasye wĩmantha wĩa. Na ĩndĩ wathi ovisinĩ, ũikũlwʼa makũlyo na ũyĩwa wĩnũke vai wĩa waku. Kuma vau na kũendeea nĩ kyaũ kyũkaa kĩlĩkonĩ wasũanĩa ũndũ vaendie? Nũtonya kwĩvũthya mũno na ũyambĩĩa kwona ta wĩ na thĩna mũna ũtathela, na nũndũ wa ũu ũyambĩĩa kwasya, ‘Vaiĩ mũndũ wĩsa kũandĩka mũndũ takwa. Ndikaakwata wĩa.’ Na eka ũu, nĩvatonyeka kaũndũ kau kamwe kakaũthĩnyʼa nginya wasũanĩa kĩla ũndũ thayũnĩ waku ũyonaa wĩ mũndũ vathei vyũ, na ũtesa kwendwa nĩ mũndũ o na ũmwe. Mosũanĩo ta asu nĩ mathũku mũno.

Ũndũ Ũtonya Kũsinda Mosũanĩo Mathũku

Ũtonya kwĩka ata ũsinde mosũanĩo mathũku? Mbee, nĩwaĩle kwamba kũmanya mosũanĩo mathũku nĩ ta meva. Na ĩndĩ kuma vau ũyũkitana namo. Tata ũsũanĩe maũndũ ala meũkũthĩnyʼa kwa nzĩa ĩngĩ nzeo. Kwa ngelekanyʼo, vandũ va kũsũanĩa kana ũemie kũandĩkwa aĩ nũndũ vai mũndũ wĩsa kũandĩka mũndũ taku, sũanĩa ũndũ ũngĩ. Ta kwa ngelekanyʼo, tyo ũndũ ũtonyeka ũkethĩa kĩla kĩtumie ũtoswa nĩ kana ala meũmanthaa mũthũkũmi memanthaa mũndũ wĩ na ũtũĩka ũngĩ ũte nawʼo?

Wenda kũmanya kana wĩ na mosũanĩo mathũku, kwasianĩsya mosũanĩo ala ũtonya kwĩthĩwa namo na maũndũ ala wĩsĩ nĩ ma wʼo. Kwa ngelekanyʼo, kũkũlya wĩa vandũ na kũleelwa ti kwasya atĩ vaiĩ kĩndũ kĩseo wĩsa kwĩanĩsya. Tata ũsũanĩe maũndũ angĩ maseo wĩkĩte, ta kũkwatĩĩa kĩanda kyaku mũsyĩ nesa, kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Ngai, kana o kwĩthĩwa na anyanya aseo. Ĩmanyĩsye kũsũanĩa kana ti kyonthe kĩla ũkwĩka kĩtonya kũthi naĩ. Na ũwʼo nĩ kana, ndwĩ na kĩtumi kya kwasya kana ndũkakwata wĩa nũndũ ũsu nĩ ũndũ ũtamba kũmanya. Ve maũndũ angĩ ũtonya kwĩka ũvetange mosũanĩo mathũku.

Ĩthĩwa na Mũĩkĩĩo Kana no Wĩanĩsye Mĩvango Yaku

Myakanĩ ya mĩtũkĩ asomi nĩmaeleetye ndeto “wĩkwatyo” kwa nzĩa ĩtamyumĩlĩtye nesa vyũ. Maasya kwĩthĩwa na wĩkwatyo nĩ ũndũ ũkonetye kũĩkĩĩa kana nũtonya kwĩanĩsya mĩvango yaku. O tondũ kĩlungu kĩla kĩatĩĩe kĩwetete, ve maũndũ maingĩ monanasya kana mũndũ e na wĩkwatyo. Ĩndĩ kĩu asomi mawetete no kĩtũtethye o vandũ. No kĩtũtethye kwĩyĩĩkĩĩa yĩla twavanga maũndũ maitũ.

Nĩ kana wĩthĩwe ũtonya kũĩkĩĩa kana no wĩthĩwe na mĩvango na ũimĩanĩsya, no nginya wĩthĩwe wĩvangĩĩe na ũkeanĩsya tũmĩvango tũngĩ tũnini kwa ĩvinda yĩana ũna. Ethĩwa wĩasya kana vaiĩ mĩvango wĩanĩĩtye, nĩwaĩle kũsũanĩa mĩvango yaku ũte na ngũĩ. Mbee, ve ĩmwe wĩ nayo? Mũndũ nũtonya kũkwatana mũno nginya akolwa nĩ kwosa ĩvinda asũanĩe nĩ kyaũ we wendaa kwĩanĩsya thayũnĩ na nĩ kyaũ kya vata mũno. Kuma ĩvinda ya tene, Mbivilia nĩyawetete ũndũ ũsu nesa. Yaĩtye: “Mũĩkĩĩthye nesa maũndũ ala ma vata nĩ meva.”—Avilivi 1:10.

Twamina kũmanya maũndũ ala ma vata nĩ meva, nĩ laisi kwĩyĩkĩĩa mĩvango ĩkonetye maũndũ me kĩvathũkanyʼo, ta mũsyĩ, wĩanĩ na sukulu, o na ngwatanĩo yitũ na Ngai. Ĩndĩ mũndũ ndaĩle kwambĩĩa na kwĩvangĩĩa maũndũ maingĩ mũno. Na nĩwaĩle kũĩkĩĩthya kana eevangĩĩa kĩndũ ũtonya kwĩanĩsya. Ũkevangĩĩa kwĩanĩsya ũndũ wĩ vinya mũno, nũtonya kũkwʼa ngoo na ũikola. Kwoou ethĩwa wĩ na mĩvango mĩnene, mĩaanyʼe ĩtwʼĩke tũmĩvango tũninangĩ ũtonya kwĩanĩsya mĩtũkĩ.

Andũ maasya, “Ũndũ mũnene no ũla ũte mwambĩĩe.” Ndeto isu syĩ na ũwʼo wĩ vandũ. Twamina kũmanya maũndũ ala twaĩle kwambĩĩa namo nĩmo meva, kĩla kyendekaa no wendi na ũkũmbaũ nĩ kana tũtate kũmeanĩsya. No twongelange ũkũmbaũ ũsu kwa kũsũanĩa ũndũ mĩvango ĩsu ne ya vata, na moseo ala tũkakwata twamĩanĩsya. Ũwʼo nĩ kana mathĩna maiema kumĩla, ĩndĩ twaĩle kũmonaa ta kĩndũ kyatũkelana twaĩle kũkĩla vandũ va kũmona ta kĩndũ kyatũvingĩa nzĩa vyũ.

Ĩndĩ nĩtwaĩle kũmantha nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo sya kwĩanĩsya mĩvango yitũ. Ve mũandĩki ũmwe wĩtawa C. R. Snyder wĩkĩte ũkunĩkĩli mwingĩ ĩũlũ wa wĩkwatyo. Anenganie ũtao asya kana nũseo mũndũ akasũanĩa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo sya kwĩanĩsya mĩvango yake o na ethĩwa nĩ yĩva. Mũndũ eeka ũu wĩthĩaa nzĩa ya mbee yaemela, e na ya kelĩ, ya kelĩ yaemela, e na ya katatũ, na o na ĩsu yaemela e o na ĩngĩ.

O na ĩngĩ, Snyder aisye nũseo kwĩmanyĩsya kũvangĩĩa ũndũ ũngĩ ethĩwa ũla wĩĩĩvangĩĩe nĩwaemela. Ethĩwa kwa wʼo vyũ ũndũ ũmwe nĩwaema, kũtinda vo kũitũtethya. Kwĩkaa kũtũtũla ngoo. Ĩndĩ weevangĩĩa ũndũ ũngĩ wĩ laisi kwĩanĩsya, nũtonya kwĩthĩwa na wĩkwatyo mũnango.

Mbivilia yĩ na ngelekanyʼo nzeo mũno ũndũnĩ ũsu. Mũsumbĩ Ndaviti aĩ na mea mũno ma kwakĩa Yeova, Ngai wake ĩkalũ. Ĩndĩ Ngai amwĩa kana mwanae, Solomoni, nĩwe ũkaka ĩkalũ yĩu. Ndaviti nũtonya kwĩthĩwa asengʼie, ĩndĩ ndaathata kana akavanga nũkwaka ĩkalũ o na vathi ata. Nĩwavĩndũie mũvango wake. Eekĩie kĩthito oombanyʼa mbesa na syĩndũ ila mwanae waĩ atũmĩe kwaka mwako ũsu.—1 Asumbĩ 8:17-19; 1 Mavinda 29:3-7.

Nĩtũtonya kwongelanga wĩkwatyo witũ kwa kwĩmanyĩsya kũvetanga mosũanĩo mathũku, na kwa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo kana no twĩanĩsye mĩvango yitũ. Ĩndĩ ve kaũndũ tũtonya kwĩthĩwa tũtialĩtye. Kaũndũ keva? Maũndũ maingĩ matũtũlaa ngoo ũmũnthĩ maumanaa na mathĩna tũtesa kũmakĩlya vinya o na tũkeka ata. Kwĩ maũndũ me vinya makwataa andũ ta, ũkya, mowau, ũsili ũte wa katĩ, na kwĩkala wĩsĩ vai ĩvinda ũtawaa kana ũkakwʼa. We wasũanĩa maũndũ asu wonaa tũkesa kumĩlĩĩla va?

[Visa]

Ũkesa kũkũlya wĩa vandũ na ũivatwa, we ũsũanĩa atĩ ndũkaaĩsa kũkwata wĩa?

[Visa]

Mũsumbĩ Ndaviti nĩweetĩkĩlile kũvĩndũa mĩvango yake

Nĩ Va Ũtonya Kũkwata Wĩkwatyo wa Wʼo?

TWASYE saa yaku nĩyaeka kũthi, na wamĩsisya nesa ũyĩthĩa no ta yanangĩkie. Na ĩndĩ ũendeee kũmantha ũndũ ũkwĩka, ũikomana na andũ me kĩvathũkanyʼo mekwĩyĩta mavundi ma saa. Kĩla ũmwe woo ekwĩa nũkũũseũvĩsya nesa. Ĩndĩ amwe wamethukĩĩsya maielesya ũndũ meũseũvya, ũyĩthĩa ngewa syoo iikwosana. Ĩndĩ nata ũkamanya kana mũtũi waku nĩ mũndũ mũĩ mũno na nĩwe waseũvisye saa ĩsu myaka mĩvĩtu? Na kwongela ũu, aikwĩa nũkũũseũvĩsya na ndekwĩtya kĩndũ? We nũtinda ũithĩnĩka ĩngĩ?

Ngelekanyʼo ĩsu nĩkũtũtetheesya kũelewa kĩla twaĩle kwĩka nĩ kana twĩthĩwe na wĩkwatyo wa wʼo. Mavindanĩ aa me mathĩna maingĩ, andũ aingĩ nĩmaendeee kwĩthĩwa mate na wĩkwatyo. Ũkesa kwĩwʼa tamo, we umya ũtethyo va? Ve andũ aingĩ maasya no matethye andũ kũmina mathĩna moo ĩndĩ mawetaa maũndũ maingĩ me kĩvathũkanyʼo na matonya kũtũlingiisa vyũ. Kwoou we wĩona ata? Tyo kavaa kũmantha ũtethyo vala ve ũla woombie andũ na amanenga wĩkwatyo? Mbivilia yaĩtye kana “nde vaasa na kĩla ũmwe witũ,” na nĩwĩthĩawa eyumĩtye kũtũtetheesya.—Meko ma Atũmwa 17:27; 1 Vetelo 5:7.

Ũndũ Tũtonya Kũelesya Wĩkwatyo Nesanga

Mbivilia nĩeleetye wĩkwatyo nesanga kũte ũndũ andũ ma saenzi, matakĩtalĩ, na, aiiti ma kĩlĩko maeleasya. Ndeto ila ĩalyũlĩtwe “wĩkwatyo” kuma ithyomonĩ ila syatũmĩiwe kũandĩka Mbivilia, syonanasya kweteela na mea, na kweteela moseo. Kwoou, ve maũndũ elĩ mũndũ wĩ na wĩkwatyo waĩle kwĩthĩwa namo. Ũndũ wa mbee nĩ wendi wa kĩndũ kĩseo, na wa kelĩ nĩ kĩtumi kĩseo kya kũĩkĩĩa kana nũkwona ũseo. Moseo ala twathĩtwe Mbivilianĩ ti o ndoto tũ. Nĩ ma wʼo vyũ, na ve itumi nzeo vyũ sya kũmaĩkĩĩa.

Wĩkwatyo na mũĩkĩĩo nĩ maũndũ elĩ maendanasya. No nginya mũndũ wĩ na wĩkwatyo na mũĩkĩĩo ethĩwe na itumi nzeo vyũ sya kũĩkĩĩa kĩndũ kana kwĩkwatya ũndũ mũna. (Aevelania 11:1) O na vailye ũu, Mbivilia nĩyonanasya kana ve kĩvathũkanyʼo katĩ wa wĩkwatyo na mũĩkĩĩo.—1 Akolintho 13:13.

Sũanĩa ngelekanyʼo ĩno: Yĩla wakũlya mũnyanyau aũtetheesye, nũtonya kwĩkwatya kana nũkwĩka ũu. Wĩkwatyo waku ndwĩthĩawa wĩ wa mana nũndũ nũmũĩkĩĩe. Nũmwĩsĩ nesa, na nũmwonete ayĩka andũ nesa, na aimanenga syĩndũ syake. Kwoou o na kũtwʼĩka kwĩkwatya mũndũ na kũmũĩkĩĩa nĩ maũndũ me kĩvathũkanyʼo, maendanasya vamwe, na ũmwe ũte vo ũla ũngĩ ndwĩsa kwĩthĩwa wĩ mũlũmu. We ũtonya kũmwĩkwatya Ngai ata?

Itumi sya Kwĩthĩwa na Wĩkwatyo

Ngai nĩwe ũnenganae wĩkwatyo wa wʼo. Mbivilianĩ etĩtwe “wĩkwatyo wa Isilaeli.” (Yelemia 14:8) Wĩkwatyo wʼonthe wa wʼo ũla Aisilaeli maĩ nawʼo waumaa kwake na kwoou nĩwe waĩ wĩkwatyo woo. Wĩkwatyo woo ndwaĩ o kwĩkenga na mosũanĩo maseo. Ngai nĩ mũĩkĩĩku na kwoou maĩ na kĩtumi kĩseo kya kũmũĩkĩĩa. Myakanĩ yonthe ĩla waĩ namo, ve maũndũ maingĩ wamathie na ameanĩsya onthe. Yosua, ũla waĩ mũtongoi woo amatavisye atĩĩ: “Nĩmwĩsĩ . . . kũtyaalea kwĩanĩwʼa ũndũ ũmwe katĩ wa maũndũ onthe maseo ala Yeova Ngai wenyu waneenie ũndũ wenyu.”—Yosua 23:14.

O na kau myaka ngili mbingĩ nĩ mĩvĩtu kuma ĩvinda yĩu, twĩ na itumi nzeo sya kũmũĩkĩĩa Ngai. Mbivilia nĩwetete mawatho maingĩ ma Ngai na ĩkasyoka ĩkonanyʼa ũndũ meanĩie nesa. Mawatho ma Ngai nĩ ma kwĩkwatwʼa vyũ. O na mavinda angĩ maandĩkawa ta maũndũ maminĩte kwĩanĩa.

Kwoou no twasye kana Mbivilia nĩ ĩvuku yĩnengae andũ wĩkwatyo. Kũsoma Mbivilianĩ ũndũ Ngai wekalanasya na andũ, no kũkwĩkĩe vinya ũendeee kũmwĩkwatya mũnango. Mũtũmwa Vaulo aandĩkie: “Maũndũ onthe ala maandĩkiwe tene maandĩkiwe kwondũ wa kũtũmanyĩsya, nĩ kana kwĩsĩla wũmĩĩsyo witũ na ũkiakisyo ũla wĩ Maandĩkonĩ tũtonye kwĩthĩwa na wĩkwatyo.”—Alomi 15:4.

Ngai Atũnengete Wĩkwatyo Wĩva?

Nĩ ĩndĩĩ twĩthĩawa na vata mũnene vyũ wa kwĩthĩwa na wĩkwatyo? Ti yĩla twakwʼĩĩwa nĩ mũndũ twendete? Thĩna nĩ kana andũ aingĩ mewʼaa maasya wĩkwatyo vyũ ĩvindanĩ yĩla makwatwa nĩ ũndũ ta ũsu. Na nengĩ, vai kĩndũ kĩminaa mũndũ vinya, ta kũkwʼĩĩwa. Kĩkwʼũ kĩkalaa kĩtũmanthĩte kĩla ĩvinda. Twĩasya ũu nũndũ ithyonthe nĩtũkwʼĩĩawa na nĩtwĩsĩ o naitũ vaiĩ yĩla tũtakwʼa. Na yĩla twakwʼĩĩwa vaiĩ ũndũ twĩthĩawa tũtonya kwĩka tũkatuma ũla wakwʼa ethĩwa thayũ ĩngĩ. Nĩkyo kĩtumi Mbivilia yĩtaa kĩkwʼũ “mũmaitha wa mũthya.”—1 Akolintho 15:26.

Vo ve wĩkwatyo wa kwĩsa kwona ala makwie? Mũsoa o ũla wĩtĩte kĩkwʼũ mũmaitha wa mũthya ũsyokete ũkasya kana mũmaitha ũsu ‘akaminwa.’ Yeova Ngai e vinya kũthonoka kĩkwʼũ. Nĩwonanĩtye ũu mavinda maingĩ. Ekĩte ũu ata? Kwa kũthayũũkya andũ makwʼĩte. Mbivilia ĩwetete andũ kenda makwie na Ngai atũmĩa vinya wake kũmathayũũkya.

Ngelekanyʼo ĩmwe nzeo nĩ ĩvinda yĩla Yeova wanengie Mwana wake, Yesũ, vinya athayũũkya mũnyanyae weetawa Lasalo, ũla waĩ mũkwʼũ mĩthenya ĩna. Yesũ ndaaĩka ũu kĩmbithĩnĩ. Eekie ũu mbee wa ĩkomano ya andũ, kĩla mũndũ ene.—Yoana 11:38-48, 53; 12:9, 10.

Nũtonya kwĩkũlya, ‘Nĩkĩ andũ mathayũũkiwʼe? Mo mayasyokie makũa, na mũthya makwʼa?’ Nĩ wʼo vaendie. Ĩndĩ ngewa sya kũĩkĩĩka ta ĩsu twaweta no itethye mũno. Itumaa twĩthĩwa na kĩtumi kya kũĩkĩĩa kana endwa maitũ makathayũũka vandũ va kwĩkalaa twĩ o na wendi ũsu ngoonĩ ĩndĩ tũtesĩ kana ũkeanĩa. Kwa ndeto ingĩ, nĩtwĩthĩawa na wĩkwatyo wa wʼo.

Yesũ aisye: “Nyie ninyie ũthayũũkyo na ninyie thayũ.” (Yoana 11:25) Yesũ nĩwe ũkatũmĩwa nĩ Yeova kũthayũũkya andũ nthĩ yonthe. O na ve ĩvinda yĩngĩ waisye: “Saa nĩwũkĩte yĩla ala onthe me mbũanĩ makewʼa wasya [wa Klĩsto] namo makauma.” (Yoana 5:28, 29) Kwoou, onthe ala makomete mbũanĩ nĩmeteele kũthayũũkwʼa mekale nthĩ yĩ nzaũ.

Mwathani Isaia atũmĩie ndeto ii nzeo kũelesya ĩũlũ wa ũthayũũkyo: “Andũ maku ala makwie makeethĩwa thayũ, mĩĩ yoo ĩkathayũũka. Ala makomete kĩtoonĩ, makaamũka maine na ũtanu! O tondũ mbua ĩtumaa syĩndũ imea, nowʼo Mwĩai Ngai wĩthayũũkya ala makwie tene.”—Ĩsaia 26:19, The Holy Bible in Current Kikamba Language.

Ũvoo ũsu nĩ wa kũkiakisya. Kana ti wʼo? No twasye kana akwʼũ nĩ asũvĩĩku vyũ o na kũte ũndũ tũtonya kũsũanĩa. Mailye ta kana ke nthĩnĩ wa ĩvu ya nyinyia. Nĩkĩ? Nũndũ Ngai Mwene Vinya Wʼonthe nũmalilikene nesa vyũ, na ndesa kũlwa nĩ ũmwe woo, o na kĩlilikano kyake kĩyĩsaa kusũa. (Luka 20:37, 38) O mĩtũkĩ, makanewa thayũ ĩngĩ na maiamũka me Nthĩ Nzaũ, mathokwʼe nesa nĩ andũ atanu na mamendete, o tondũ kana kasyawa kathokawʼa na ũtanu nĩ andũ ma mũsyĩ! Kwoou, ve wĩkwatyo o na kwondũ wa ala akwʼũ.

Wĩkwatyo Ũtonya Kũũtethya Ata?

Vaulo nũtũmanyĩĩtye maũndũ maingĩ matwonasya kana wĩkwatyo nũtethasya. Oonanisye kana wĩkwatyo nĩ kĩlungu kya vata kya mĩio ya kĩ-veva ya kaũ. Aũelekanilye na ngovia ya kyũma. (1 Athesalonika 5:8) Oonanasya ata? Ĩvindanĩ ya tene, mũsikalĩ eekĩaa ngovia ya kyũma na akothaa kũmĩkĩanĩsya na kangĩ ka kĩtambaa kĩito kana ka kĩthuma. Ngovia ĩsu nĩyamũsũvĩaa ndakakwʼe nũndũ ekwʼa kĩndũ kĩmũathe mũtwe, kyakimaa ĩ ngovia na kĩitula. Ngelekanyʼo ĩsu ya Vaulo yĩtũmanyĩsya kyaũ? O tondũ ngovia yasũvĩaa mũtwe, wĩkwatyo nũsũvĩaa ilĩko sitũ. Mũndũ wĩ na wĩkwatyo mũlũmu vyũ wosanĩte na kwenda kwa Ngai, ndekalaa ate na mũuo wa kĩlĩko yĩla wakwatwa nĩ mathĩna kana maũndũ ma kũtũla ngoo. Vo ve mũndũ ũte na vata wa kwĩthĩwa na ngovia ĩsu?

Vaulo nĩwatũmĩie ngelekanyʼo ĩngĩ nzeo yonanĩtye ũndũ kũmwĩkwatya Ngai ne kwa vata. Aandĩkie: “Twĩ na wĩkwatyo ũũ ta nanga ya thayũ witũ, na nĩ wĩkwatyo wa wʼo na mũlũmu.” (Aevelania 6:19) Vaulo nĩwaanangĩkĩwe nĩ meli mbee wa savalĩ ũmwe, na kwoou nĩweesĩ vata wa nanga. Yĩla andũ me ũkanganĩ matulumana na kĩuutani, meekaa kũtheesya nanga. Nanga ĩsu yavika ũkanganĩ nthĩ na ĩyĩkwatĩla nesa, vaĩ na wĩkwatyo wa kana meli nĩkũsũvĩĩka vandũ va kũkuwa nĩ kĩseve ĩkakũnanganwʼe na mavia.

O ta ũu, ethĩwa nĩtwonaa mawatho ma Ngai ta “wĩkwatyo wa wʼo na mũlũmu,” tũkeethĩawa tũtonya kũmĩanĩsya na mathĩna mailye ta kĩuutani ala me kwʼo mavindanĩ aa. Yeova nũtwathĩte kana o mĩtũkĩ nũkũmina kaũ, ũngʼendu, kyeva, o na kĩkwʼũ. (Sisya ĩsandũkũ ĩthangũnĩ ya 10.) Kũlũmya wĩkwatyo ũsu no kũtũtetheesye twĩvathane na mwĩkalĩle ũtonya kũtũlikya mathĩnanĩ, na kũitũnenga vinya wa kũkwata mĩao ya Ngai vandũ va kwĩthĩwa na veva mũthũku ũla wĩ na andũ aingĩ ũmũnthĩ.

Wĩkwatyo ũla Yeova ũnenganĩte nũkũkonetye. Oombie mũndũ ekale e mũtanu na kĩu nĩkyo ũkũkwendea. Endaa “andũ ma mĩthemba yonthe matangĩĩwe.” Ata? Mbee kĩla ũmwe nĩwaĩle “kũkwata ũmanyi wa wʼo ĩũlũ wa ũla wʼo.” (1 Timotheo 2:4) Aandĩki ma ĩkaseti yĩĩ mekwĩkĩa vinya wĩmanyĩsye ũwʼo ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai nũndũ nĩwʼo ũkatethya andũ kũkwata thayũ. Weeka ũu, Ngai eũnenga wĩkwatyo mũseo mũno kwĩ wĩkwatyo o na wĩva ũtonya kũnengwa nĩ andũ ma nthĩ ĩno.

Wĩ na wĩkwatyo ũsu, ndwaĩle kwĩsa kwaĩwa nĩ nthĩ nũndũ Ngai nũtonya kũũnenga vinya wa kwĩanĩsya mĩvango yaku ĩla yosanĩte na kwenda kwake. (2 Akolintho 4:7; Avilivi 4:13) Ithyonthe twĩ na vata wa wĩkwatyo ta ũsu. Kwoou, ethĩwa nĩwĩkũlasya ũkesa kumĩlĩĩla va, na ethĩwa nĩwĩthĩĩtwe ũimantha wĩkwatyo, osa vinya. Wĩkwatyo ndwĩ vaasa. Nũtonya kũũkwata.

[Ĩsandũkũ/​Visa]

Itumi sya Kwĩthĩwa na Wĩkwatyo

Maũndũ aa mawetetwe Maandĩkonĩ no malũlũmĩlye wĩkwatyo waku:

◼ Ngai nũtwathĩte kwĩkala twĩ atanu ĩvinda yũkĩte.

Ndeto yake yaĩtye kana akatwʼĩkĩthya nthĩ nzaũ, na andũ mayĩkala vo me atanu na me ngwatanĩo.—Savuli 37:11, 29; Isaia 25:8; Ũvuanyʼo 21:3, 4.

◼ Ngai ndesa kũkengana.

Nũmenete ũvũngũ wʼonthe. Yeova nĩ mũtheu vyũ. Kwoou vaiĩ ũndũ wĩsa kũkengana.—Nthimo 6:16-19; Isaia 6:2, 3; Tito 1:2; Aevelania 6:18.

◼ Ngai e vinya mwingĩ mũno.

Ngai e weka nĩwe mwene vinya wʼonthe. Vaiĩ kĩndũ kĩsa kũmũsiĩĩa ndakeanĩsye mawatho make.—Kuma 15:11; Isaia 40:25, 26.

◼ Ngai endaa wĩkale tene na tene.

​—Yoana 3:16; 1 Timotheo 2:3, 4.

◼ Ngai atwendeaa ũseo.

Ndatindĩaa kũsisya mavĩtyo maitũ, na mawonzu maitũ. Asiasya nguma sitũ nzeo, na kĩthito kitũ. (Savuli 103:12-14; 130:3; Aevelania 6:10) Ethĩawa ekwatĩtye kana nĩtũkwĩka ũla waĩle, na nũtanaa mũno twesa kwĩka ũu.—Nthimo 27:11.

◼ Ngai nũkwathĩte kũũtetheesya kwĩanĩsya mĩvango yaku ĩla yosanĩte na kwenda kwake.

Athũkũmi make mayaĩle kũkũlasya makaumĩlĩĩla va. Ngai nũtũnengae veva wake mũtheu na ũlau nĩ kana ũtũtethye. Vaiĩ kĩndũ kĩkĩlĩtye vinya veva ũsu wake.—Avilivi 4:13.

◼ Wamwĩkwtya Ngai ndũkasonoka.

Ngai nĩ wa kwĩkwatwʼa vyũ na ndesa kũũsonokya.—Savuli 25:3.

[Visa]

Wĩkwatyo nũsũvĩaa kĩlĩko o tondũ ngovia ĩsũvĩaa mũtwe

[Visa]

Wĩkwatyo mũseo ũilye ta nanga. Nũtonya kũtuma wĩkala ũuĩtye

[Credit Line]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo