Kwosana na ĩvuku yĩmwe, saenzi nĩ “kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa ũndũ syĩndũ syũmbĩtwe, na ũndũ nthĩ na syĩndũ ila syĩ yayayanĩ iilyĩ kwa kũsisya syĩndũ isu nesa, kũithima, na kwĩka ũkunĩkĩli mũliku ĩũlũ wasyo, kwa kũtũmĩa masinĩ.” Wĩa ũsu wĩ vinya mũno na mavinda maingĩ nũtũlaa mũndũ ngoo. Andũ ma saenzi matethasya wĩa ũsu kwa syumwa, myei, kana myaka. Mavinda amwe mokĩlaa moko mathei, ĩndĩ mavinda maingĩ nĩmekaa maũndũ makatethya andũ. Kwasũanĩa ngelekany’o ii syĩ vaa ĩtheo.

Kambunĩ ĩmwe ya Europe nĩyavulanilye vulasitiki ĩla nzeo (strong plastic) na syĩndũ sya matukũ aa ila ikelaa kĩw’ũ (filters), na yaseũvya masinĩ nzeo ya kĩw’ũ ĩla ĩtetheeasya andũ maikakwatwe nĩ mowau ala maetawe nĩ kũnyw’a kĩw’ũ kĩthũku. Masinĩ ta isu nitũmĩkaa ĩla kweethĩwa na mĩisyo. Kwa ngelekany’o, nĩyatũmĩiwe mwaka wa 2010 nthĩ ya Haiti ĩla kweethĩiwe kĩthingitho.

Yayayanĩ ve satellites mbingĩ ila ithũkũmaa vamwe, na nĩsyo iseũvĩtye kĩla kĩtawa Global Positioning System (GPS). O na kau GPS yaseũvĩtw’e ĩtetheesye ita sya kaũ, yu nĩtũmĩawa kũtetheesya atwai ma ndeke, ngalĩ, na meli, o na nĩtetheeasya asyĩmi na alĩsi ma iĩma nĩ kana mamanye nzĩa nesa. Andũ ma saenzi nĩmeekie nesa mũno kũseũvya GPS nũndũ nĩtetheeasya andũ kũvika vala mekwenda kũthi.

Nĩwĩthĩwa ũtũmĩaa simũ, kombiũta, kana Indaneti? Nĩwĩthĩwa ũnaĩ mũwau na ũkatũmĩa ndawa sya matukũ aa na ikaũtetheesya? Nũendaa kũndũ na ndeke? Ethĩwa nĩwĩkaa maũndũ asu, nũtanĩĩte maũndũ amwe maseo ala saenzi ĩetee andũ. Vate nzika, saenzi nĩetee andũ maũndũ maingĩ maseo.

MAŨNDŨ ALA SAENZI ĨTESA KWĨKA

Nũndũ wa kwenda kwongela ũmanyi ũla me naw’o, andũ ma saenzi nĩmaendeee kwĩka ũkunĩkĩli mwingĩ ĩũlũ wa wũmbi. Andũ ala masomaa physics ya niũkĩlĩa (nuclear) nĩmekaa ũkunĩkĩli mwingĩ mayenda kũmanya ũndũ atomu (atom) ĩthũkũmaa. Namo ala mekaa ũkunĩkĩli ĩũlũ wa syĩndũ ila syĩ ĩũlũ wa nthĩ, na ila syĩ yayayanĩ (astrophysicists), nĩmekaa ũkunĩkĩli nĩ kana mamanye vala syaumie. O ũndũ andũ ma saenzi maendeee kwĩka ũkunĩkĩli mũno, o na ĩũlũ wa syĩndũ ila itonekaa na itatonya kũkwatwa, now’o amwe moo maasya kana ethĩwa Ngai ũla ũwetetwe Mbivilianĩ e vo, nĩmaĩle kũmwona.

Namo asomi na andũ amwe ma saenzi me nguma maendete mbeange wa vau. Vandũ va kũtũmĩa saenzi kũĩkĩĩthya kana kwĩ Ngai, mamĩtũmĩĩaa kũĩkĩĩthya andũ kana kũi Ngai o tondũ mũandĩki ũmwe wa saenzi wĩtawa Amir D. Aczel waisye. Kwa ngelekany’o, mũsomi ũmwe wa physics aisye atĩĩ: “Kwĩthĩwa vate ũndũ ũtonya kũĩkĩĩthya kwĩ Ngai ũthĩnĩkĩaa syĩndũ ila syĩ ĩũlũ wa nthĩ, nĩ ũkũsĩ mwĩanĩu wa kwonany’a kana kũi ngai ta ũsu.” Angĩ namo monaa wĩa wa Ngai ũla ũwetetwe Mbivilianĩ ta o “kyama” kana “maũndũ matatonya kwĩkĩka.”a

Ĩndĩ ve ĩkũlyo yĩĩ andũ maĩle kwĩkũlya: Mo andũ ma saenzi nĩmemanyĩĩtye nesa vyũ ũkethĩa no meke motwi matesa kwĩkĩwa nzika? Ũsũngĩo nĩ aiee. Andũ ma saenzi nĩmekĩte maendeeo maingĩ mũno ĩndĩ aingĩ moo nĩmesĩ nesa kana ve maũndũ maingĩ matesĩ, o na angĩ matonya kũlea kwĩsa kũmamanya. O na mũsomi ũmwe wa physics ũla nĩ mũsindi wa Nobel, wĩtawa Steven Weinberg aisye atĩĩ: “Tuikesa kũmanya maũndũ nesa vyũ.” Aisye ũu aineena ĩũlũ wa wũmbi. O nake Professor Martin Rees, ũla nĩ Astronomer Royal wa Great Britain, aandĩkie ũũ: “Nĩvatonyeka ũkethĩa ve maũndũ andũ matakesa kũelewa.” Ũw’o nĩ kana, andũ ma saenzi mayaaĩsa kũmanya maũndũ maingĩ ĩũlũ wa wũmbi, twambĩĩe na twĩndũ tũnini tũla tũseũvĩtye syĩndũ ila syĩ thayũ (cells), nginya syĩndũ nene ta nthĩ na yayaya. Kwasũanĩa ngelekany’o ii syĩ vaa ĩtheo:

• Andũ ala masomaa syĩndũ ila syĩ thayũ (biologists) mayĩeleawa nesa kĩla kĩendeeaa nthĩnĩ wa tũla twĩndũ tũnini tũseũvĩtye syĩndũ ila syĩ thayũ. O na ĩngĩ, mayaaĩsa kũmanya nesa ũndũ twĩndũ tu tũtũmĩaa vinya ũla twakwata kuma mwĩĩnĩ, ũndũ tumasya proteins, na ũndũ tũaanĩkaa.

• Vinya ũla ũtumaa syĩndũ syekw’a ĩũlũ isyoka nthĩ, nũtũmĩkaa kĩla ĩvinda. Ĩndĩ asomi ma physics mayaaĩsa kũũelewa nesa. Mayaaĩsa kũmanya nesa ũndũ vinya ũsu ũtũngaa mũndũ nthĩ ĩla weeyĩkya, kana ũndũ ũtumaa mwei ũatĩĩa nzĩa yaw’o (orbit) ĩla ũthyũlũlũkĩte nthĩ.

• Andũ ala masomaa ĩũlũ wa vala nthĩ na yayaya syaumie (cosmologists) maasya kana 95 katĩ wa 100 ya syĩndũ ila iseũvĩtye nthĩ na yayaya iyonekaa o na matũmĩĩte masinĩ sya saenzi. Maaanĩtye syĩndũ isu kũndũ kwĩlĩ, dark matter na dark energy. Ĩndĩ mayĩsĩ ũndũ syĩndũ isu iilyĩ.

Ve maũndũ angĩ andũ ma saenzi matamesĩ na mamasaanĩasya. Kũmanya ũu kũtonya kũtũtethya ata? Mũandĩki ũmwe wa saenzi wĩsĩkĩe mũno aisye atĩĩ: “Maũndũ ala tũtesĩ nĩmo maingĩ kwĩ ala twĩsĩ. Saenzi yaĩle kũtuma mũndũ atana na akaseng’a, na ũu waĩle kũtuma enda kũmanya maũndũ maingangĩ.”

Kwoou, ethĩwa wĩĩkũlya kana saenzi yĩ vakuvĩ kwosa mwanya wa Mbivilia na ĩituma andũ maeka kũmũĩkĩĩa Ngai, sũanĩa ũndũ ũũ: Andũ ala oĩ mũno ma saenzi matũmĩĩte masinĩ syĩ vinya mũno na makamanya tũmaũndũ tũnini ĩũlũ wa wũmbi. Ethĩwa vailyĩ ũu, wĩona tamesa kũmanya maũndũ ala matesa kũmanyĩka mũndũ atũmĩĩte masinĩ sya saenzi? Ĩtina wa ĩvuku yĩtawa Encyclopedia Britannica kũneenea kwa ũliku ĩũlũ wa isitoli na maendeeo ala mekĩtwe nĩ andũ ala masomaa ndata yaisye atĩĩ: “Ĩtina wa myaka vakuvĩ 4,000 ya kwĩka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa nthĩ na yayaya, tũi kĩvathũkany’o na andũ ma tene ma Mbaviloni ala meesĩ maũndũ manini mũno vyũ ĩũlũ wa nthĩ na yayaya.”

Ngũsĩ sya Yeova nĩsyĩthĩawa syĩsĩ kana kĩla mũndũ e na ũthasyo wa kwĩyĩkĩa ũtwi ĩũlũ wa ũndũ ũsu. Nĩtwendaa mũno kũatĩĩa ũtao ũũ wa Mbivilia: “Wũmĩĩsyo wenyu ũmanyĩke nĩ andũ onthe.” (Avilivi 4:5) Twĩ na woni o ta ũsu, nĩtũũmũthokya mũsome ĩũlũ wa ũndũ saenzi na Mbivilia ikwatĩanĩaa.

Ĩvinda ĩte ĩasa mũno ĩvĩtu, mavuku maingĩ ala maeleetye mawoni ma andũ ala maasya kũi Ngai nĩmanyaĩĩkĩtw’e. Andũ aingĩ nĩmasomete mavuku asu na ũu ũkatuma maneenea mũno maũndũ ala me mavukunĩ asu. Aineenea ũndũ ũsu, neuroscientist wĩtawa David Eagleman aandĩkie atĩĩ: “Andũ amwe ala masoma mavuku asu matiawa . . . mayĩsilya kana andũ ma saenzi mesĩ kĩla kĩndũ.” Ongeleeile kwasya: “Ĩndĩ asomi aseo ma saenzi nĩmetĩkĩlaa mawoni ma andũ ala angĩ, na wĩa woo wendaa kwĩka ũkunĩkĩli nĩ kana mamanye maũndũ meũ.”

Kwa myaka mingĩ, andũ ala me kĩnengo kya maũndũ ma saenzi nĩmakwatĩte mosũngĩo maingĩ ma ũsengy’a ma maũndũ masaanĩtye ala methĩĩtwe mayĩkĩa ũkunĩkĩli ĩũlũ wa wũmbi. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, amwe nĩmekaa mavĩtyo manene nthĩnĩ wa ũkunĩkĩli woo. Isaac Newton nĩ ũmwe wa andũ ma saenzi ala manengetwe ndaĩa kwa ĩvinda ĩasa. Nĩwoonanisye ũndũ gravity ĩkwatĩĩaa syĩndũ ta planets, ndata, na ikundi sya ndata (galaxies) yayayanĩ. Nĩwe wavumbũie nzĩa ya kwĩka masavu yĩtawa calculus, ĩla ĩtũmĩawa maũndũnĩ ma kombiũta, ma saenzi ya nuclear, na syĩndũnĩ ila syĩsĩlaa kĩsevenĩ ta ndeke. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Newton nĩweekie alchemy, ĩla nĩ mũthemba wa saenzi yĩtawa pseudoscience, ĩla mũndũ ũtũmĩaa ũtũĩka wa kũsoma ndata (astrology) na kwĩka syama atũmĩĩte vinya wa Satani nĩ kana avĩndũe syũma ta lead itw’ĩke thaavu.

Myaka mbee wa 1,500 Newton ate mũsyae, mũsomi ũmwe wa ndata waĩ Mũkiliki wĩtawa Ptolemy nĩwoonie ndata mbingĩ atũmĩĩte metho make. Ũtukũ nĩwoonie planets na aĩ na ũtũĩka wa kũsola mavu. Ĩndĩ aĩkĩĩaa kana nthĩ nĩ yo yĩ katĩkatĩ wa syĩndũ syonthe. Mũsomi ũmwe wa syĩndũ ila syĩ yayayanĩ (astrophysicist) wĩtawa Carl Sagan, aandĩkie ũũ ĩũlũ wa Ptolemy: “Ũw’o wa kana andũ maĩkĩĩie woni ũsu wa Ptolemy ũte wa w’o kwa ĩvinda ya myaka 1,500, wĩonany’a nesa kana mũndũ no ethĩwe e mũĩ, ĩndĩ ũyĩthĩa ũndũ ũla wĩsĩ ti wa w’o.”

Ũmũnthĩ andũ ma saenzi nĩmethĩawa na mawetu ta asu ĩla me wĩanĩ woo. Yo makesa kũelesya nesa vyũ ũndũ nthĩ na yayaya iilyĩ? O na kau nĩ ũndũ mũseo kwĩtĩkĩla kana saenzi nĩyĩkĩte maendeeo na ĩkatuma andũ matetheka, ve vata wa kũmanya kana ve maũndũ ĩtatonya kwĩanĩsya. Mũsomi wa physics wĩtawa Paul Davies aisye atĩĩ: “Nĩ vinya mũno kwĩsa ũkwata ũsũngĩo ũkũelesya nesa ũndũ yayaya ĩilyĩ kwa nzĩa ĩkũeleeka na ĩte kwĩvĩnga.” Ndeto isu syĩonany’a kana mũndũ ndesa kũelewa wũmbi vyũ. Kwoou ĩla tweew’a kana saenzi no yĩelesye maũndũ onthe, wĩthĩwa wĩ ũndũ wa vata vyũ tũkalilikana kana ve maũndũ saenzi ĩtesa kũmanya.

Mbivilia nĩwetete kana syĩndũ ila syoombiwe nĩ sya ũsengy’a mũno. Yaĩtye atĩĩ: “Sisya, ii no ndee sya nzĩa syake [Ngai]: Na kaĩ no kĩwe kĩnini twĩw’aa ũndũ wake!” (Yovu 26:14) Ve maũndũ maingĩ mũno matiele andũ matesa kũmamanya kana kũmaelewa. Vate nzika, ndeto ii sya mũtũmwa Vaulo ila waandĩkie myaka vakuvĩ 2,000 nĩ sya w’o: “A! kyũngũ kya ũthwii wa ũĩ na ũmanyi wa Ngai! Motw’ĩo make matamanyĩka, na nzĩa syake itamanthĩka!”—Alomi 11:33.