Andũ aingĩ ĩũlũ wa nthĩ nĩmanengete Mbivilia ndaĩa. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, no methĩwe matesĩ kĩndũ o na kĩmwe kana makethĩwa mesĩ o tũmaũndũ tũnini Mbivilianĩ. Ũu nĩw’o vailyĩ kwa andũ aingĩ ma Asia, o na kwa angĩ aingĩ ala mekalaa nthĩ ila Mbivilia ĩkwatĩkanaa laisi.

Ĩndĩ no wĩkũlye, ‘Nĩkĩ naĩle kwendeew’a nĩ kũmĩelewa Mbivilia?’ Kũmanya kĩla ĩvuku yĩĩ ĩtheu yĩneeneete no kũũtetheesye:

• Ũkethĩwa wĩ mũtanu na wĩ mwĩanĩe

• Ũkethĩwa ũtonya kũmĩanĩsya na mathĩna ma mũsyĩ

• Ũkethĩwa ũtonya kũmĩanĩsya na mawĩmakĩo

• Ũkethĩwa na ngwatanĩo nzeo na andũ

• Ũkethĩwa ũtonya kũtũmĩa mbesa nesa

Kwa ngelekany’o, kwasũanĩa ĩũlũ wa Yoshiko kuma Japan. Nĩwasaanĩaw’a nĩ kĩla Mbivilia ĩneeneaa na avanga kũmĩsoma. Kweethĩiwe ata? Aĩtye atĩĩ: “Mbivilia nĩndetheesye ngamanya nĩkĩ nĩ thayũ, na ĩkandetheesya ngethĩwa na wĩkwatyo wa ĩvinda yũkĩte.” Aendeee kwasya: “Yu nĩthĩawa na ũtanu mbee wa ũndũ nailyĩ ndemanyĩĩtye Mbivilia.” Nake Amit, ũla ũwetiwe mbeenĩ nĩwatwie kwĩmanyĩsya Mbivilia. Aĩtye atĩĩ: “Nĩnaseng’ie mũno nũndũ neethĩie Mbivilia yĩ na ũvoo ũtonya kũtethya kĩla mũndũ.”

Mbivilia nĩtetheesye andũ milioni mbingĩ. Wĩona ata ũkamĩsoma na ũyona ũndũ ĩtonya ũkũtethya?

Kwa w’o, Mbivilia nĩ ĩvuku ya tene mũno. Yaandĩkiwe ĩndĩĩ? Yambĩĩie kũandĩkĩwa Middle East myaka ta 3,500 mĩvĩtu. Nĩ kana tũelewe ũndũ ũsu, myakanĩ ĩsu nĩw’o ũsumbĩ wa China wa kũtianĩa wa mũsyĩ wa Shang wasumbĩkĩte, nayo ndĩni ya Buddha yambĩĩie nthĩ ya India myaka ta 2,500 mĩvĩtu, ĩsu nĩ myaka vakuvĩ 1,000 kuma Mbivilia yambĩĩa kũandĩkwa.—Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo “Maũndũ ma W’o Ĩũlũ wa Mbivilia.”

Nĩ kana ĩvuku yĩtethye andũ, no nginya yĩthĩwe yĩtonya kũeleeka nesa nĩ ala mekũyĩsoma, na makona yĩtonya kũmatethya. Mbivilia yĩilyĩ ũu. Nĩsũngĩaa makũlyo ma vata ala andũ mekũlasya.

Kwa ngelekany’o, waaĩkũlya, ‘Nĩkĩ andũ moombiwe?’ Kwa myaka ngili mbingĩ andũ methĩĩtwe maimantha ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu, ĩndĩ mayaaĩsa kũũkwata. Mbivilia nĩsũngĩĩte ĩkũlyo yĩu ilungunĩ ilĩ sya mbee sya ĩvuku ya Mwambĩlĩĩlyo. Ilungu isu ilĩ nĩsieleetye ĩũlũ wa ‘mwambĩlĩĩlyo,’ myaka mbilioni mbingĩ mĩvĩtu ĩla nthĩ na ĩtu syoombiwe vamwe na ndata, na ikundi sya ndata. (Mwambĩlĩlyo 1:1) O na nieleetye ũndũ nthĩ yatw’ĩkĩthiw’e vandũ vaseo va kwĩkala, ũndũ syũmbe ingĩ syoombiwe, na ũndũ andũ moombiwe na ikasyoka ikaelesya kĩeleelo kya Ngai ĩũlũ wa syĩndũ isu syonthe.

YĨANDĨKĨTWE KWA NZĨA ĨTONYA KŨELEEKA

Mbivilia nĩtũnengete motao matonya kũtwony’a ũndũ tũtonya kwĩka ĩla twakwatwa nĩ mathĩna. Motao asu methĩawa me laisi kũeleeka. Maũndũ aa elĩ nĩmonanĩtye nĩkĩ motao asu me laisi kũeleeka.

Ũndũ wa mbee, Mbivilia yĩandĩkĩtwe na kĩthyomo kĩ laisi na kya kwendeesya. Vandũ va kũtũmĩa ndeto mbingĩ na syĩ vinya, Mbivilia ĩtũmĩĩte ndeto syĩ laisi kũeleeka. Maũndũ ala me vinya maeleetw’e na ndeto o ila tũtũmĩaa kĩla mũthenya.

Kwa ngelekany’o, Yesũ atũmĩie ngelekany’o mbingĩ syĩ laisi na sya maũndũ ala andũ meekaa kĩla mũthenya nĩ kana amanyĩsye kwa nzĩa ĩtonya kũvikĩa ngoo. Yesũ aumisye mbingĩ sya ngelekany’o isu nthĩnĩ wa Ũtavany’a wa Kĩĩmanĩ ũla ũandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya Mbivilia ya Mathayo kĩlungu kya 5-7. Mũtangaasi ũmwe aisye kana ilungu isu syĩ “ũvoo ũtonya kũtethya andũ” na kĩeleelo kyasyo “ti kũtũkũthĩĩa maũndũ ilĩkonĩ, ĩndĩ nĩ kũtũtongoesya maũndũnĩ ala tũkwĩka.” No ũsome ilungu isu o kwa ndatĩka 15 nginya 20 na ũkeethĩa nĩ ilungu syĩ laisi na ndeto ila Yesũ watũmĩie syĩ ũtethyo mwingĩ kwitũ.

Ũndũ ũngĩ ũtumaa Mbivilia yĩthĩwa yĩ laisi kũeleeka nĩ kĩla ĩneeneete. Mbivilia ti ĩvuku ya mbano kana ngewa. Ĩndĩ o tondũ ĩvuku The World Book Encyclopedia yonanĩtye, Mbivilia nĩ ĩvuku yĩeleetye “ĩũlũ wa andũ me nguma, na angĩ mate nguma” na yĩkonany’a “mathĩna ala moomĩĩisye, wĩkwatyo ũla maĩ naw’o, mawonzu moo, na ũsindi ũla makwataa.” Nĩ ũndũ wĩ laisi kũmanya maũndũ ala maandĩkĩtwe ĩũlũ woo, kĩla kyaendeee, tũkaelewa ũndũ meew’aa na maũndũ ala twĩmanyĩasya kumana na ũvoo ũsu.—Alomi 15:4.

KĨLA MŨNDŨ NO AMĨKWATE NA KĨTHYOMO ŨTONYA KŨMĨELEWA

Nĩ kana ũelewe nĩ kĩla kĩ ĩvukunĩ no nginya yĩthĩwe yĩandĩkĩtwe na kĩthyomo ũkũelewa. Ũmũnthĩ, no ũkwate Mbivilia na kĩthyomo ũtonya kũelewa o na ethĩwa wĩkalaa nthĩ yĩva. Kwasũanĩa kĩla kĩtumĩte Mbivilia yĩthĩwa ĩtonya kũkwatĩkana kwa ithyomo syĩ kĩvathũkany’o.

Wĩa wa kũalyũla. Mwambĩĩonĩ Mbivilia yaandĩkĩtwe na Kĩevelania, Kĩalamu, na Kĩkiliki. Kwoou, no andũ anini maĩ matonya kũsoma Mbivilia. Nĩ kana andũ aingĩ makwate Mbivilia na kĩthyomo kyoo, aalyũli nĩmeekĩĩte kĩthito kingĩ kũmĩalyũla. Kĩthito kyoo nĩkĩthĩĩtwe na mosyao maseo nũndũ Mbivilia nĩalyũlĩtwe yĩ nima kana yĩ nusu kwa ithyomo ta 2,700. Ũu nĩkwonany’a kana andũ 90 ĩũlũ wa 100 no masome kĩlungu kĩna kya Mbivilia kwa kĩthyomo kyoo.

Wĩa wa kumĩthya. Mbivilia sya mbee syaandĩkawa syĩndũnĩ itekalaa kwa ĩvinda ĩasa ta ithuma na makangaa. Nĩ kana andũ aingĩ makwate ũvoo ũsu, maũndũ asu maumĩĩaw’a ĩngĩ na ĩngĩ, na wĩa ũsu wendaa mũndũ ethĩwe e metho mũno nĩ kana ndakavĩtũũkany’e. Mavuku asu maumĩĩw’a mathooaw’a mbesa mbingĩ, na no andũ anini maĩ matonya kũmathooa. Ĩndĩ ĩla masinĩ ya kumĩthya mavuku ya Gutenberg yambĩĩie kũtũmĩwa myaka mbee wa 550 mĩvĩtu, andũ aingĩ nĩmakwatie Mbivilia. Kwosana na livoti ĩmwe, Mbivilia mbee wa mbilioni itano yĩ nima kana yĩ nusu ninenganĩtwe.

Vaiĩ ĩvuku yĩngĩ ya ndĩni yĩtonya kũelekanw’a na Mbivilia maũndũnĩ asu. Kwa w’o Mbivilia nĩ ĩvuku tũtonya kũelewa. Ĩndĩ o na kau ti ũndũ wĩ laisi kũmĩelewa, no ũtetheew’e ũkamĩmanya. Ũtonya kũkwata ũtethyo ũsu va? Na ũtonya kũtetheka ata waelewa Mbivilia? Kĩlungu kĩla kĩatĩĩe nĩkĩeleetye maũndũ asu.

Kwasũanĩa ũendete nthĩ ĩngĩ ũtamĩsĩ na nĩyo ĩvinda ya mbee. Wavika kũu ũyĩthĩana na andũ ũtamesĩ, na syĩndũ ingĩ ũtesene nasyo ta syĩthĩo, malĩu, na mbesa. Kwa w’o, no wĩw’e wakw’a ngoo.

No wĩw’e ũu ĩla wasoma Mbivilia ya mbee. Kwa ngelekany’o, ĩla ũũsoma Mbivilia yĩũtũngaa ĩtina na ĩyĩũtwaa nthĩ ingĩ sya tene na ũtasyĩsĩ. O ũendeee na kũsoma ũyĩthĩana na andũ metawa Avilisiti, ũyĩthĩa syĩthĩo ũtesene nasyo ta ‘kũtembũanga ngũa,’ o na ũimanya lĩu wĩtawa mana. (Kuma 16:31; Yosua 13:2; 2 Samueli 3:31) Maũndũ asu onthe no maũtuanĩe. O ũndũ ũmwe na ũndũ mũndũ ũtanaa e nthĩ ya ũeninĩ ĩla wakomana na mũndũ na amũelesya ĩũlũ wa nthĩ ĩsu na maũndũ ala maendeeaa kw’o, we tyo ũtane ũkakwata mũndũ ũtonya kũũtetheesya kũelewa Mbivilia?

ŨNDŨ ANDŨ MATETHEEAW’A ĨVINDA YA TENE

Kuma myakanĩ ya 1500 mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto, ĩla Maandĩko matheu mambĩĩie kũandĩkwa, andũ nĩmethĩĩtwe maitetheew’a kũelewa Mbivilia. Kwa ngelekany’o, Mose, ũla waĩ wa mbee kũtongoesya mbaĩ ya Isilaeli, ‘nĩwambĩlĩĩilye kũtavany’a [kana kũelesya]’ kĩla kyaandĩkĩtwe.—Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 1:5.

Amanyĩsya ma Maandĩko ala maĩ na ũtũĩka maĩ kw’o myaka ta ngili ĩmwe kuma Mbivilia yambĩĩa kũandĩkwa. Mwaka wa 455 mbee wa kũsyawa kwa Klĩsto, Ayuti aingĩ o vamwe na syana mbingĩ nĩmboombene vandũ vathanthau vala andũ moombanĩaa Yelusaleme. Amanyĩsya ma Mbivilia maĩ vo na ‘masomea’ andũ ĩvuku yĩu ĩtheu. Ĩndĩ ve ũndũ ũngĩ meekie. Mbivilia yaĩtye kana nĩmatetheeisye andũ ‘mamanya kĩla masomeawa.’—Neemia 8:1-8.

Myaka maana ana ĩtina wa ũndũ ũsu weekĩkie Yelusaleme, Yesũ Klĩsto nĩwatethisye wĩa ta ũsu wa kũmanyĩsya. Andũ aingĩ mamwĩtaa mũmanyĩsya. (Yoana 13:13) Nĩwatavasya makomano na mavinda angĩ nĩwatavasya mũndũ ũmwe ũmwe. Ĩvinda yĩmwe nĩwatavisye andũ aingĩ nthĩnĩ wa ũla wĩtawa Ũtavany’a wa Kĩĩmanĩ, na ĩtina wa kũmatavya, “makomano masengw’a nĩ ũmanyĩsyo wake.” (Mathayo 5:1, 2; 7:28) Mwaka wa 33 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto, Yesũ nĩwatavisye amanyĩw’a make elĩ me nzĩanĩ maendete ndũa yaĩ vakuvĩ na Yelusaleme, ‘na amavuanĩsya maandĩko.’—Luka 24:13-15, 27, 32.

Amanyĩw’a ma Yesũ o namo maĩ amanyĩsya ma Ndeto ya Ngai. Ĩvinda yĩmwe mũnene ũmwe kuma Ethiovia asomaa kĩlungu kĩna kuma Maandĩkonĩ. Mũmanyĩw’a ũmwe weetawa Vilivu amũthengeeie na amũkũlya: “Nũũmanya ũũ ũũsoma?” Nake amũsũngĩa: “Nĩmanya ata ndeũtongoew’a nĩ mũndũ?” Na ĩndĩ Vilivu amũelesya ũndũ kĩlungu kĩu wasomaa kyoonanasya.—Meko ma Atũmwa 8:27-35.

ŨNDŨ ANDŨ MATETHEEAW’A KŨELEWA MBIVILIA ŨMŨNTHĨ

O ta amanyĩsya ma Mbivilia ma ĩvinda ya tene, Ngũsĩ sya Yeova ũmũnthĩ nĩmanyĩasya andũ Mbivilia nthĩnĩ wa nthĩ 239 ĩũlũ wa nthĩ. (Mathayo 28:19, 20) Kĩla kyumwa nĩmatetheeasya andũ mbee wa milioni kenda maelewe Mbivilia. Aingĩ ma asu memanyĩasya maumĩte mĩsyĩ ĩte ya Kĩklĩsto. Mũndũ ndaĩvaa kĩndũ nĩ kana amanyĩw’e Mbivilia, na emanyĩĩasya kwake kana o vandũ vangĩ vaseo vala ũkwenda. Andũ angĩ nĩmemanyĩasya kwĩsĩla simũ, kana kombiũta.

No ũkũlye ũmwe wa Ngũsĩ sya Yeova nĩ kana akũelesye mũnango ũndũ ũtonya kũtetheka kwĩsĩla mũvango ũũ wa kwĩmanyĩsya Mbivilia. Weeka ũu ũkeethĩa kana Mbivilia ti ĩvuku yĩ vinya kũeleeka ĩndĩ nĩ ĩvuku ‘yaĩle ya kũmanyĩsya, na kũĩkĩĩthya andũ mavĩtyo, na kũmatũngĩĩa, na kũsilĩla kwa ũlũngalu,’ nĩ kana ‘wĩthĩwe wĩ mwĩanĩu, wĩanĩe kũtethya kĩla wĩa mũseo.’—2 Timotheo 3:16, 17.