Bebe nĩwendete ĩthe wake mũno. Ataviwʼe ndeto isu nĩ mũndũ maĩ ndũũ, ĩndĩ ndeto isu syeekie kũmũũmĩsya vandũ va kũmũkiakisya. Atindĩaa kwasya ũũ ngoonĩ yake, “Ĩthe wakwa ndanaaĩle kũkwʼa.” Ĩtina wa myaka yĩana ũndũ mũna, Bebe nĩwaeleisye ũndũ ũsu ĩvukunĩ, na maelesyo make moonanyʼa kana aĩ o na kyeva.

O tondũ Bebe wesie kũmanya, mũndũ nũkuaa ĩvinda yĩasa e na kyeva, na mũno mũno ethĩwa ũla ũkwʼĩĩwe nũnendete ũla ũnakwie. Mbivilia nĩeleetye nesa kana kĩkwʼũ nĩkyo “mũmaitha wa mũminũkĩlyo.” (1 Akolintho 15:26) Kĩkwʼũ kyũkaa tũtataĩĩe na vai mũndũ wĩsa kũkĩsiĩĩa, nĩkĩminaa andũ ala twendete. Vai mũndũ ũtonya kwĩsianĩa na kyeva kĩla kĩkwataa mũndũ ĩtina wa kũkwʼĩĩwa. Kwoou, ti ũsengyʼo kwĩthĩwa na kyeva kingĩ ĩla wakwʼĩĩwa.

No wĩthĩwe wĩkũlasya: ‘Mũndũ akwʼĩĩwa atonya kwĩthĩwa na kyeva ĩvinda yĩana ata? Mũndũ atonya ata kũmĩanĩsya na kyeva? Ndonya ata kũmakiakisya ala makwʼĩĩwe? Ve wĩkwatyo kwa andũ ala makwie?’

Ve ĩvinda waaĩthĩwa wĩ mũwau o na ethĩwa no kwa kavinda o kanini? No kwĩthĩwa wavoie mĩtũkĩ ũkethĩa o na nĩwoolilwe nĩ kĩla kyaendeeie. Ĩndĩ kyeva nĩkĩtonya kũkua ĩvinda yĩasa kĩithela. Nthĩnĩ wa ĩvuku yĩtawa Healing a Spouse’s Grieving Heart, Dr. Alan Wolfelt aisye, “Ti ũndũ ũtonyeka ‘kũeka’ kwĩthĩwa na kyeva.” Ĩndĩ aendeee kwasya: “Ĩtina wa ĩvinda yĩana ũndũ mũna, na andũ maũtetheesya, kyeva no kĩoleke.”

Kwa ngelekanyʼo, sũanĩa ĩũlũ wa ũndũ Avalaamu weekie ĩla mũka wakwie. Kwosana na Maandĩko ma Kĩevelania ala maandĩkĩtwe mbeenĩ, “Avalaamu nĩwambĩĩie kũmũmetea Sala, na kũmũĩĩa.” Ndeto “nĩwambĩĩie” yĩonanyʼa kana Avalaamu nĩwakuie ĩvinda e na kyeva nũndũ wa kũkwʼĩĩwa nĩ mũka wake Sala.a Ngelekanyʼo ĩngĩ nĩ ya Yakovo, ũla wakengiwe nginya aĩkĩĩa kana mwana wake, Yosevu, nĩwooaĩtwe nĩ nyamũ mbai. Aĩ na kyeva “matukũ maingĩ,” na andũ ma mũsyĩ wake maemwa nĩ kũmũkiakisya. Ĩtina wa myaka mingĩ, Yakovo nĩwaendeeie kũthĩnĩka nũndũ wa kĩkwʼũ kya Yosevu.—Mwambĩlĩlyo 23:2; 37:34, 35; 42:36; 45:28.

O na ũmũnthĩ kwĩthĩawa kũilyĩ oou kwa andũ aingĩ ala methĩawa na kyeva nũndũ wa kũkwʼĩĩwa nĩ andũ manamendete. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ii ilĩ.

• “Mũemewa, Robert, akwie Matukũ 9, Mwei wa 7, 2008. Mũthenya ũla wakwatiwe nĩ mũisyo wa lelũnĩ wailyĩ o ta mĩthenya ĩla ĩngĩ. O tondũ tweekaa kĩla mũthenya atanamba kũthi wĩanĩ, nĩtwaĩe lĩu wa kwakya, angũna kisi, angumbatĩa, na ambĩa, ‘Nĩngwendete.’ O na kau nĩvavĩtĩte myaka thanthatũ, nĩwʼaa nĩona kyeva. Ndikwona ta ngaeka kwĩthĩwa na kyeva nũndũ wa Rob.”—Gail, ũla wĩ na myaka 60.

• “O na kau nĩ na myaka mbee wa 18 kuma nakwʼĩĩwa nĩ kĩveti kyakwa, no nĩkĩlilikanaa na nĩwʼaa nĩ na kyeva. Ĩla noona kĩndũ kyanake, nĩnĩmũlilikanaa na ndyasya kethĩwa eĩ vaa ethĩwa atanĩa kĩndũ kĩu noona.”—Etienne, ũla wĩ myaka 84.

Kwoou o tondũ twoona, ti ũthũku kwĩthĩwa na kyeva na woo ĩla wakwʼĩĩwa. Andũ monanasya kyeva kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo, na kwoou ti ũseo kũsilĩla andũ na kũtwʼa kana maĩle kwĩthĩawa na kyeva ũndũ ũmwe ĩla makwʼĩĩwa. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, tũyaĩle kwĩtũla mũtĩ ethĩwa twĩona twĩ na kyeva mũno ĩtina wa kũkwʼĩĩwa. Tũtonya ata kũmĩanĩsya na kyeva?

Andũ nĩmanenganae motao maingĩ ĩũlũ wa ũndũ ũtonya kwĩka ĩla wĩ na kyeva. Ĩndĩ ti motao onthe matonya kũtũtethya. Kwa ngelekanyʼo, andũ amwe nĩmatonya ũkwĩa ndũkaĩe kana makakwĩa ndũkethĩwe na kyeva. Namo angĩ nĩmatonya ũkwĩa ũĩe vyũ na ndũkavithe o na vanini kyeva kĩla wĩ nakyo. Mbivilia nĩyonanĩtye motao ala maĩle, na motao asu mayo nĩmetĩkĩlanĩte na ũkunĩkĩli ũla wĩkĩtwe nĩ asomi.

Kwosana na syĩthĩo imwe, mũndũũme ndaĩle kũĩa o na ĩndĩĩ. Ĩndĩ nĩ ũthũku kũĩa o na ethĩwa wĩ mbee wa andũ? Asomi nĩmesĩ kana kũĩa nĩ nzĩa ĩmwe ya kwonanyʼa kana wĩ na kyeva. Na kũĩa nũndũ wa kyeva nĩkũtetheeasya mũndũ akomĩanĩsya na kĩkwʼũ kya mũndũ eeĩmwendete. Kũvitha andũ maikone kana wĩ na kyeva nĩkũtonya kũkũũmĩsya vandũ va kũũtethya. Mbivilia ndĩtĩkĩlanaa na woni wa kana mũndũũme ndaĩle kũĩa ĩla wĩ na kyeva. Kwa ngelekanyʼo, kwasũanĩa ĩũlũ wa Yesũ. Ĩla mũnyanyae Lasalo wakwie, Yesũ nĩwaĩie o na kau aĩ na ũtonyi wa kũthayũũkya ala akwʼũ!—Yoana 11:33-35.

Mavinda kwa mavinda mũndũ no athate nũndũ wa kyeva, na mũno mũno ĩla wakwʼĩĩwa ateĩtaĩĩe. Ve itumi mbingĩ itonya kũtuma mũndũ ũkwʼĩĩwe athata, kwa ngelekanyʼo, ĩla watavwʼa maũndũ mataĩle na mate ma wʼo nĩ mũndũ ũmũnengete ndaĩa. Mũndũũme ũmwe wĩtawa Mike kuma South Africa aĩtye atĩĩ: “Naĩ na myaka 14 ĩla ĩthe wakwa wakwie. Twĩ mathikonĩ, mũtongoi ũmwe wa ndĩni ya Anglican aisye kana Ngai nĩwendaa andũ aseo na nũmosaa tene.a Ũndũ ũsu nĩwanthatisye mũno nũndũ ĩthe witũ nĩwe tweekwetye. O na kau nĩvavĩtĩte myaka 63, ũndũ ũsu no ũnũmĩasya.”

Nao ũtonya kwĩka ata ĩla wambĩĩa kwĩyĩandũa? Kwa ngelekanyʼo, ĩla mũndũ wakwʼĩĩwa atataĩĩe, no ambĩĩsye kũsũanĩa ta ve ũndũ wĩthĩwa ekie watuma mũndũ ũsu akwʼa. Kana ĩvinda ya mũthya ya kwonana na mũndũ ũsu ũkwie, mũkethĩwa mũnaemaniwe. Ũndũ ũsu no ũtume wĩyĩandũa mũno.

Ethĩwa nũkwĩyĩandũa na kũthata nũndũ wa kũkwʼĩĩwa, ti ũseo kwia ũndũ ũsu ngoonĩ. Vandũ va ũu, tavya mũnyanyau ũtonya kũkwĩthukĩĩsya nesa na aikũĩkĩĩthya kana ũndũ ũsu nũkwataa andũ ala makwʼĩĩwe. Mbivilia ĩtwĩĩte atĩĩ: “Mũnyanya nĩwendanaa ĩndĩ yonthe; na mwana-a-ĩthe asyaiwe kwondũ wa kũthĩnũkasya.”—Nthimo 17:17.

Mũnyanya ũla mũnene mũndũ ũla wĩ na kyeva ũtonya kwĩkwatya vyũ nĩ Mũmbi witũ, Yeova Ngai. Kwoou mũtavye kyonthe kĩla kĩ ngoonĩ kwĩsĩla mboya nũndũ ‘nĩwe ũtũsũvĩaa.’ (1 Vetelo 5:7) O na Yeova nĩwathanĩte kana ‘mũuo wake, ũla ũvĩtũkĩte ũmanyi wʼonthe’ ũkakiakisya ngoo na mesilya ma onthe ala mamũvoyaa. (Avilivi 4:6, 7) O na ĩngĩ, eka Ngai akũkiakisye kwĩsĩla Ndeto yake, Mbivilia. Andĩka maandĩko ala matonya kũũkiakisya. (Sisya ĩsandũkũ yĩĩ yĩ vaa ĩtheo.) O na no wende kwĩkĩa maandĩko amwe kĩlĩkonĩ. Kwĩthĩwa na maandĩko ta asu kĩlĩkonĩ na kũmasũanĩĩa no kũũtetheesye, na mũno mũno wĩoo ĩla wĩ weka na too waaa.—Isaia 57:15.

Mũndũũme wĩ na myaka 40 wĩtawa Jack, nũnakwʼĩĩwe nĩ mũka awaĩte kanza. Jack easya kana mavinda angĩ nĩwĩwʼaa aĩtye kĩveti kyake. Ĩndĩ mboya nĩmũtethetye mũno. Aĩtye atĩĩ: “Nĩwʼaa neanĩwa ĩla namũvoya Yeova. Mavinda angĩ nĩnĩamũkaa ũtukũ na ngaĩwa nĩ too vyũ. Ĩndĩ nasoma Mbivilia na nasũanĩa maũndũ ala nasoma, na namũelesya Yeova kĩla kĩ ngoonĩ kwĩsĩla mboya, nĩwʼaa nausya na ndyĩthĩwa na mũuo wa akili na ngoo. Ũndũ ũsu nũtumaa nĩkwata too ĩngĩ.”

Mũndũ mũka wĩtawa Vanessa nĩwakwʼĩĩwe nĩ inyia wake ũla waĩ mũwau. O nake nĩwonete mboya ĩimũtethya. Aĩtye atĩĩ: “Mavinda ala ngwĩwʼa nĩũmĩĩte mũno nĩnĩmwĩkaĩlaa Yeova na ndiĩa vyũ. Yeova nũmbĩthukĩĩasya kĩla ĩvinda na ainenga vinya ũla ngwenda.”

Andũ ala mataa ala makwʼĩĩwe mamatavasya kana no meke maũndũ ta kũtetheesya andũ angĩ kana matũmĩe ĩvinda yoo kũtethya ene nthĩ. Kwĩka ũu no kũtume mũndũ ethĩwa na ũtanu, o na no kũolange kyeva. (Meko ma Atũmwa 20:35) Aklĩsto aingĩ ala makwʼĩĩwe nĩmonete kana kũtethya andũ ala angĩ nĩkũtumĩte makwata ũkiakisyo.—2 Akolintho 1:3, 4.

Ve ĩvinda waaĩthĩwa vakuvĩ na mũndũ wĩ na kyeva nũndũ wa kũkwʼĩĩwa, na ũyĩthĩa ndwĩsĩ ũndũ ũtonya kũmũtethya? Mavinda angĩ no twĩthĩwe tũtesĩ ũndũ tũtonya kwĩka kana kwasya, na kwoou tũitwʼa kũvindya twaaĩwa nĩ ũndũ tũkwĩka. Ĩndĩ ve maũndũ ma vata ũtonya kwĩka nĩ kana ũtetheesye.

Mavinda maingĩ kĩla kyendekaa no kwĩthĩwa wĩ vakuvĩ na mũndũ ũsu na ũimũtavya ndeto ta, “Nĩ vole.” Kwosana na syĩthĩo imwe, kũkumbatĩa mũndũ kana kũmũkwata kwʼoko o kavola ĩla ũũneena nake yĩthĩawa no nzĩa ya kwonanyʼa kana nũũmũthĩnĩkĩa. Ethĩwa ũla ũkwʼĩĩwe nũkwenda kũneena mwĩthukĩĩsye. O na nĩ ũndũ mũseo ũkatetheesya ũla ũkwʼĩĩwe maũndũ ala ũtatonya kwĩka ta kũua, kũsũvĩa syana, kana ũkatetheesya mĩvango ya mathiko, veethĩwa ve vata. Maũndũ asu no methĩwe me ma vata mũno o na kwĩ ndeto ila nzeo ũtonya kũtavya mũndũ.

Ĩtina wa ĩvinda, no mũneene ĩũlũ wa mũkwʼũ, na mũno mũno maũndũ maseo mwĩthĩwa mwatanĩie vamwe kana ndaĩa nzeo ila ũnaĩ nasyo. Maũndũ ta asu no matume mũndũ ũla ũkwʼĩĩwe atana. Kwa ngelekanyʼo, Pam, ũla wakwʼĩĩwe nĩ mũũme weetawa Ian myaka thanthatũ mĩvĩtu, aĩtye atĩĩ: “Mavinda maingĩ andũ nĩmandavasya maũndũ maseo na ndamesĩ ala Ian weekaa, na ũndũ ũsu nũndanĩthasya mũno.”

Andũ ala mekaa ũkunĩkĩli mawetete kana andũ aingĩ ala makwʼĩĩwa nĩmatetheeawʼa ĩvindanĩ yĩla makwʼĩĩwe, ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda andũ mayũlwa nĩmo na maikwatya maũndũ moo. Kwoou, ndũkaaeke kũkũnĩa simũ kana kũtembelea mũndũ ũla ũkwʼĩĩwe o na vavĩta ĩvinda yĩana ata.a Andũ aingĩ ala me na kyeva nĩmatũngaa mũvea nũndũ wa kũtembelewa kana kũkũnĩwa simũ nũndũ nĩmewʼaa makiakiwʼa.

Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya mũndũ mũka wa mũika wĩtawa Kaori, kuma Japan, ũla waũmĩiwʼe mũno nĩ kĩkwʼũ kya inyia wake, na ĩtina wa myei 15 akwʼĩĩwa nĩ mwĩĩtu-a-inyia wake ũla mũkũũ. Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana nĩwatetheeiwʼe nĩ anyanyae. Ũmwe wa anyanya asu nĩ Ritsuko, ũla waĩ mũkũũ kwĩ Kaori, na nĩweeyumisye ethĩwe e mũnyanyae wa vakuvĩ vyũ. Kaori aĩtye atĩĩ: “Ndineena ũla wʼo, ũndũ ũsu ndwaambendeesya. Ndyoonaa ta nĩtonya kwenda mũndũ ũngĩ tondũ nendete inyia wakwa, na ndyasũanĩaa ũndũ ũsu ta wĩsa kwĩkĩka. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nũndũ wa kwona ũndũ twekalanasya na Ritsuko, nĩweethĩiwe e mũnyanyawa mũnene. Kĩla kyumwa nĩtwaendaa maũmbanonĩ na kũtavanyʼa ĩmwe. Nĩwanthokasya tũkanywʼa kyai ĩmwe, akandetea lĩu na akambandĩkĩa valũa na aindũmĩa kaati mavinda maingĩ. Maũndũ maseo ala Ritsuko wambĩkie nĩmandetheeisye mũno.”

Myaka 12 nĩ mĩvĩtu kuma inyia wa Kaori akwʼa, nayu e na mũũme nĩ atavanyʼa ma ĩvinda yonthe. Kaori easya atĩĩ: “O nayu Ritsuko no ũnthĩnĩkĩaa. Ĩla nesa kwĩnũka mũsyĩ nĩnĩendaa kwake na ngatanĩa kwĩthĩwa vamwe nake.”

Ngelekanyʼo ĩngĩ ya mũndũ waunĩkie nũndũ wa kũtetheewʼa nĩ ala angĩ kwa ĩvinda ĩasa nĩ Poli, ũla nĩ Ngũsĩ ya Yeova kuma nthĩ ya Cyprus. Poli aĩ na mũũme mũseo weetawa Sozos, na nĩwamwiĩie ngelekanyʼo nzeo e mũtumĩa wa kĩkundi kwa kũmathokasya andũ ala ndiwa na syana ila ikwʼĩĩwe nĩ kana matane na maiya vamwe. (Yakovo 1:27) Ĩndĩ ũndũ wa kũmakya nĩ kana Sozos e na myaka 53 nĩwakwie kumana na wimbu waĩ mũtwe (brain tumor). Poli aĩtye atĩĩ: “Nĩnakwʼĩĩiwe nĩ mũemewa wambendete mũno na twatwaanĩte kwa ĩvinda ya myaka 33.”

Ĩtina wa mathiko, Poli nĩwaendie Canada e na kamwana kake kala kanini ka myaka 15 ketawa Daniel. Mavika kũu, nĩmambĩĩie kũthi maũmbanonĩ ma Ngũsĩ sya Yeova. Poli aĩtye atĩĩ: “Anyanyawa ma kĩkundi kĩla naendie mayeesĩ maũndũ maito ala matũkwatie ĩvinda ĩvĩtu. Ĩndĩ kwĩthĩwa matesĩ maũndũ asu kũyaamasiĩĩa kũtũkiakisya kwa ndeto na meko maseo. Kwa wʼo, maũndũ asu maĩ ma vata vyũ, na mũno mũno ĩvindanĩ yĩu kamwana kakwa kendaa vyũ ũtethyo kuma kwa ĩthe! Namo ala matongoetye kĩkundinĩ nĩmamwendete Daniel na nĩmamũthĩnĩkĩaa mũno. Ũmwe katĩ woo nĩwaĩkĩĩthasya kana nĩwamũthokya Daniel ĩla meũthi kwĩtanĩthya na anyanyae kana kũthaũka mũvĩla.” Poli na Daniel maendeee nesa ũmũnthĩ.

Kwa wʼo, ve nzĩa mbingĩ tũtonya kũtetheesya na kũkiakisya andũ ala me na kyeva. O na ĩngĩ, Mbivilia nĩtũkiakiasya kwa kũtũnenga wĩkwatyo mũseo wa ĩvinda yũkĩte.

No kwĩthĩwa ũlilikene Gail, ũla ũwetiwe kĩlungunĩ kĩvĩtu ĩkasetinĩ yĩĩ ayasya ndesĩ kana akesa kũeka kwĩthĩwa na kyeva nũndũ wa kũkwʼĩĩwa nĩ mũũme, Rob. Ĩndĩ e na mea ma kwĩsa kwona mũũme wake nthĩnĩ wa nthĩ nzaũ ĩla Ngai ũtwathĩte. Gail aĩtye atĩĩ: “Ĩandĩko yĩla nendete mũno nĩ Ũvuanʼyo 21:3, 4.” Ĩandĩko yĩu yaĩtye: “Ngai mwene akeethĩwa vamwe nao, Ngai woo: na akavyaĩa methoi onthe methonĩ moo; na kĩkwʼũ kĩikethĩwa vo ĩngĩ; o na kũikethĩwa ĩngĩ kũmeta, kana kũĩa, kana woo: maũndũ ma mbee nĩ mavĩtu.”

Gail aĩtye: “Ĩandĩko yĩu nĩyĩminĩte maũndũ onthe vyũ. Nĩnĩmewʼĩaa tei andũ ala makwʼĩĩiwe nĩ andũ moo na matesĩ kana ve wĩkwatyo wa kwĩsa kũmona ĩngĩ me thayũ.” Gail nĩwĩkĩte kwosana na mũĩkĩĩo wake kwa kwĩyumya ethĩwe e mũtavanyʼa wa ĩvinda yonthe nĩ kana atavye atũi make ĩũlũ wa watho wa Ngai ũla wonanĩtye kana “kĩkwʼũ kĩikethĩwa vo ĩngĩ.”

No kwĩthĩwa ũisũanĩa kana nĩ vinya mũno ndeto isu kwĩanĩa. Ĩndĩ kwasũanĩa ngelekanyʼo ya mũndũũme weetawa Yovu, ũla waĩ mũwau mũno vyũ. (Yovu 2:7) O na kau Yovu akũlasya keka nũkwʼa, aĩ na mũĩkĩĩo kana Ngai e na ũtonyi wa kũthayũũkya ala makwie mekale vaa nthĩ. Aisye atĩĩ: “A! Kethĩwa ũkambitha nthĩnĩ wa Seoli . . . Naku wĩthĩwa wĩtana, nakwa ngakwĩtĩka: Ũkeethĩwa na mea ma wĩa wa moko maku.” (Yovu 14:13, 15) Yovu ndaĩ na nzika kana Ngai wake aĩ na mea na wendi wa kũmũthayũũkya.

O mĩtũkĩ, nthĩnĩ wa nthĩ nzaũ, Ngai akathayũũkya Yovu, na andũ angĩ aingĩ ala makwie. (Luka 23:42, 43) Nthĩnĩ wa ĩvuku ya Meko ma Atũmwa 24:15, Mbivilia nĩyonanĩtye kana “kũkeethĩwa ũthayũũkyo.” Nake Yesũ aisye atĩĩ: “Mũikasengʼe kwondũ wa ũu: nũndũ saa nĩwũkĩte, yĩla onthe ala me mbũanĩ makewʼa wasya wake, namo makauma.” (Yoana 5:28, 29) Yovu akeeyonea watho ũsu ũyĩanĩa. E na wĩkwatyo wa kwĩsa kwona ĩvinda yĩla ‘ũkasyoka mĩthenyanĩ ya wana wake,’ na mwĩĩ wake ũyĩthĩwa wĩ “mwololo kwĩ wa kana.” (Yovu 33:24, 25) O na ũu nowʼo vakethĩwa kwa andũ onthe ala mamũtũngĩaa Ngai mũvea nũndũ wa watho wake wa kũthayũũkya ala makwie nĩ kana meĩkala vaa nthĩ.

Ethĩwa nũũmĩĩte ngoonĩ mũno nũndũ wa kũkwʼĩĩwa nĩ mũndũ ũmwendete, no kwĩthĩwa maũndũ ala twaneenea matatonya kũvetanga vyũ kyeva kĩla wĩ nakyo. Ĩndĩ wasũanĩa kwa ũliku mawatho ma Ngai ala me Mbivilianĩ, ũkakwata wĩkwatyo na vinya wa kũendeea na mbee.—1 Athesalonika 4:13.

No wende kwĩmanyĩsya maũndũ maingĩ ĩũlũ wa ũndũ waĩle kwĩka ĩla wakwatwa nĩ kyeva? Kana no wĩthĩwe wĩkũlasya makũlyo makonanĩtye na ũndũ ũsu ta “Nĩkĩ Ngai wĩtĩkĩlĩtye kwĩthĩwe na mathĩna na ũthũku?” Twĩũkũlya ũlike Kĩsesenĩ kitũ kya jw.org/kam nĩ kana wone ũndũ Mbivilia ĩsũngĩĩte makũlyo asu kwa nzĩa ĩtonya kũũkiakisya.