Myei ĩla yaatĩĩe, Hitoshi nĩwakwie ngoo mũno nũndũ oonaa ta ũtakesa kũkwata wĩa. Ĩvinda yĩmwe Hitoshi wamanthaa wĩa aisye kana ndesa kũtethya wĩa ũtonya kũtuma ethĩwa ate mũĩkĩĩku. Mũndũ ũla wamũkũlasya makũlyo nĩ kana aandĩkwe amwĩie atĩĩ: “Ndyaaĩwʼa mũndũ wĩ na woni ta waku!” Andũ ma mũsyĩ wa Hitoshi na anyanyae nĩmamwĩkĩie vinya aendeee kwĩthĩwa e mũĩkĩĩku, o na kau nĩwambĩĩie kwĩthĩwa na nzika. Kwa ngelekanyʼo, Hitoshi aisye atĩĩ: “Nasengʼaa kana ve vata wa kwĩthĩwa nĩ mũĩkĩĩku nũndũ wa maũndũ ala neemanyĩĩtye kuma Mbivilianĩ.”

Maũndũ asu mamũkwatie Hitoshi metũlilikanyʼa kana ti andũ onthe monaa ũĩkĩĩku wĩ wa vata. Andũ amwe masũanĩaa kana kwĩthĩwa me aĩkĩĩku, na mũno mũno maũndũnĩ ma viasala nĩ ũndũ ũtatethya. Mũndũ mũka ũmwe ũthũkũmaa nthĩ ya South Africa aisye atĩĩ: “Nĩthyũlũlũkĩtwe nĩ andũ mate aĩkĩĩku, na ve mavinda amwe andũ asu manzukumaa ũkethĩa nĩ laisi kwĩthĩwa nde mũĩkĩĩku.”

Ve maũndũ maingĩ monanasya kana andũ ti aĩkĩĩku, ũmwe wa maũndũ asu nĩ ũvũngũ, na wĩ kĩla vandũ. Myaka yĩana ũna mĩvĩtu, ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe nĩ mũsomi wĩtawa Robert S. Feldman wa University of Massachusetts Amherst, woonanisye kana andũ 60 katĩ wa 100 nĩmakenganaa o na ethĩwa nĩ savalĩ ũmwe katĩ wa kĩla ndatĩka ĩkũmi methĩawa maiea ngewa. Feldman aisye atĩĩ: “Ũndũ ũsu waĩ wa kũsengyʼa mũno.” Aendeee kwasya, “Tũyasũanĩaa kana kũkengana nĩ ũndũ andũ mekaa mate ũkũlya.” Nĩ ũndũ wa kũsengyʼa mũno kwona andũ aingĩ mamenete kũkengwa ĩndĩ mo nĩmakenganaa!

Nĩkĩ andũ aingĩ ũmũnthĩ mendete kũkengana, ũngʼei, na kwĩka maũndũ angĩ mekwonanyʼa kana ti aĩkĩĩku? Kwĩthĩwa andũ mate aĩkĩĩku kwĩ ũthũku mwaũ? Na ĩkũlyo yĩla ya vata mũno nĩ, Twaĩle kwĩka ata nĩ kana tũikethĩwe tũte aĩkĩĩku?

Nũkwĩtĩkĩlana na ndeto isu? Mavinda kwa mavinda, o ta Samantha, ithyonthe nĩtũkwatawa nĩ mathĩna. Mũndũ no amanyĩke kĩla wonaa kĩ kya vata kwosana na ũndũ ũkwĩka ĩla wakwatwa nĩ maũndũ matonya kũtuma ethĩwa ate mũĩkĩĩku. Kwa ngelekanyʼo, ethĩwa kwĩseũvĩsya ĩsyĩtwa nĩkyo kĩndũ kĩla kya vata kwitũ, no tũtwʼe kwĩthĩwa tũte aĩkĩĩku nĩ kana tũseũvye ĩsyĩtwa. Ĩndĩ mavinda maingĩ ĩla andũ mamanya kana tũtwĩe tũmakengaa, mosyao methĩawa me mathũku. Kwasũanĩa maũndũ aa.

KWĨTHĨWA ŨTE MŨĨKĨĨKU KŨTUMAA ANDŨ MAEKA ŨKŨĨKĨĨA

Andũ mayĩsa kũtuma ndũũ no nginya methĩwe maĩkĩĩanĩe. Ĩla andũ maĩkĩĩanĩa, mewʼaa me eanĩe. Ĩndĩ nĩ kana mũndũ ese kũĩkĩĩa ũla ũngĩ, nĩvakuaa ĩvinda. Andũ nĩmaĩkĩanĩaa ĩla matũmĩa ĩvinda vamwe kũneena maũndũ ma wʼo na kwĩka maũndũ matonya kũtethya ala angĩ. Ĩndĩ ũndũ ũmwe mũthũku no ũtume andũ maeka ũkũĩkĩĩa. Na ũu weethĩwa nĩ vinya mũno mayĩsa kwambĩĩa kũkũĩkĩĩa ĩngĩ.

Waakengwa nĩ mũndũ wonaa e mũnyanyau? Weewie ata? Nĩvatonyeka ũkethĩwa waũmĩie mũno ngoonĩ o na ũkona akũvũnyanĩie. Ũu nĩ ũndũ ũtonya kũeleeka. Vai nzika kana kwĩthĩwa ũte mũĩkĩĩku no kũtume ngwatanĩo yenyu ĩthela.

WATINDANYʼA NA MŨNDŨ ŨTE MŨĨKĨĨKU, ŨKEETHĨWA ŨTE MŨĨKĨĨKU

Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe nĩ vulovesa wa University of California, wĩtawa Robert Innes, woonanisye kana ‘vate nzika kũtindanyʼa na mũndũ ũte mũĩkĩĩku no kũtume mũndũ ethĩwa ate mũĩkĩĩku.’ Kwoou kwĩthĩwa ũte mũĩkĩĩku no kũelekanwʼe na ũwau ũtonya kũkwatanwʼa, nũndũ o ũndũ waendeea kũtindanyʼa na mũndũ ũte mũĩkĩĩku kana mũkengani, nowʼo yĩthĩawa ne laisi kwĩthĩwa ũte mũĩkĩĩku.

Kwoou ĩkũlyo nĩ, Ũtonya kwĩka ata nĩ kana ndũkalike kĩteinĩ kya kwĩthĩwa ũte mũĩkĩĩku? Mbivilia no ĩkũtetheesye. Twĩũkũlya ũsũanĩe myolooto ĩmwe yĩ Mbivilianĩ.

Mbivilianĩ, ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩalyũlĩtwe “ũĩkĩĩku” yonanasya “kĩndũ kĩseo mũno.” O na no yonanyʼe mũndũ wĩ na mwĩkalĩle mũseo na wa kwendeesya.

Aklĩsto nĩmosaa kwa ũito mũno ndeto ii mbeveee sya mũtũmwa Vaulo: ‘Twĩenda kwĩkalaa na mĩendele mĩseo maũndũnĩ onthe.’ Nĩ maũndũnĩ meva tũtonya kwĩka ũu?

TI LAISI KWĨTHĨWA TWĨ AĨKĨĨKU

Kĩla mũthenya andũ aingĩ nĩmesiasya kĩoonĩ matanamba kũthi maũndũnĩ moo. Nĩkĩ mesiasya? Nũndũ mendaa methĩwe mailye nesa. Ĩndĩ ve kĩndũ kĩngĩ kĩ vata mũno kũte kwĩkĩa ngũa nzeo na mbanake, vamwe na kwanakavya nzwʼĩĩ. Ũwʼo nĩ kana ũndũ ngoo yitũ ĩilye no kũtume andũ matwosa nesa kana makatwosa naĩ.

Ndeto ya Ngai nĩwetete kana andũ nĩmendete kwĩka ũla ũthũku. Ĩandĩko ya Mwambĩlĩlyo 8:21 yaĩtye atĩĩ: “Kĩsũanĩo kya ngoo ya mũndũ nĩ kĩthũku kuma wana wake.” Ũu wĩonanyʼa kana no nginya twĩkĩe kĩthito kũkitana na wendi wa kwĩka naĩ. Mũtũmwa Vaulo nĩwaeleisye nesa ĩũlũ wa ũndũ wokitanaa na wendi wa kwĩka naĩ. Aisye atĩĩ: “Nĩtanĩaa ĩla mĩao ya Ngai mũndũnĩ wa nthĩnĩ: ĩndĩ nĩona mwĩao wa mũthemba ũngĩ mamuthanĩ makwa, ũla wũkitaa na ũla mwĩao wĩ kĩlilikanonĩ kyakwa, na nũndavĩte ũkambĩkĩa mwĩaonĩ wa naĩ ũla wĩ mamuthanĩ makwa.”—Alomi 7:22, 23.

Kwa ngelekanyʼo, ĩla ngoo yitũ ĩkũtũsukuma twĩke kĩndũ kĩthũku kana twĩthĩwe tũte aĩkĩĩku, ti lasima tũkeka kwosana na wendi wa ngoo yitũ. Nĩtwĩthĩawa na ũthasyo wa kwĩnyuvĩa kĩla tũkwĩka. Ĩla twanyuva kũleana na mosũanĩo mathũku, no twĩthĩwe twĩ aĩkĩĩku o na ethĩwa ala matũthyũlũlũkĩte ti aĩkĩĩku.

NO TWĨTHĨWE TWĨ AĨKĨĨKU

No nginya twĩthwe na mwolooto mũseo ũũtongoesya mwĩkalĩle witũ. Ĩndĩ ũndũ wa kũmakya nĩ kana andũ aingĩ matũmĩaa ĩvinda yingĩ maisũanĩa ĩũlũ wa ‘mĩkĩĩle yoo ya ngũa’ kwĩ ĩvinda yĩla matũmĩaa kũsũanĩa ĩũlũ wa mwĩkalĩle woo. Nĩmateteaa meko moo mate ma ũĩkĩĩku nĩ kana maikoneke ta athũku. Ĩvuku yĩtawa The (Honest) Truth About Dishonesty yĩeleetye ũndũ ũsu kwa kwasya atĩĩ: “Andũ makenganaa nĩ kana masũvĩe ĩsyĩtwa nginya makavikĩĩa vandũ va kũsũanĩĩa kana nĩ aĩkĩĩku.” Ĩndĩ no vethĩwe ve mwolooto mũseo ũtonya kũtũtetheesya kũmanya kana mũndũ nĩwaĩle kwĩthĩwe e mũĩkĩĩku kana ndaĩle? Ũndũ ũla wa kũtanĩthya nĩ kana ve mwolooto ta ũsu.

Andũ milioni mbingĩ ĩũlũ wa nthĩ nĩmamanyĩte kana Mbivilia yĩ na myolooto mĩanĩu ĩtonya kũtũtetheesya ũndũnĩ ũsu. Vai vandũ vangĩ tũtonya kũkwata myolooto ta ĩla yĩ Mbivilianĩ. (Savuli 19:7) Mbivilia nĩtũtongoeasya ũndũ vaĩle maũndũnĩ ma mũsyĩ, wĩanĩ, mwĩkalĩlenĩ witũ, na ĩkatũtongoesya kĩ-veva. Mbivilia ndĩvĩtawa nĩ ĩvinda. Mĩao na myolooto yayo no ĩtetheesye andũ onthe o na ethĩwa maumĩte nthĩ yĩva. Twasoma na kũsũanĩa maũndũ ala tweemanyĩsya na tũimaatĩĩa, tũkeemanyĩsya kwenda ũĩkĩĩku na ũlũngalu.

Ĩndĩ nĩ kana twĩthĩwe twĩ aĩkĩĩku, ve maũndũ angĩ mendekaa eka o kwĩthĩwa twĩ na ũmanyi wa wʼo wa Mbivilia. Twĩasya ũu nũndũ nthĩ ĩno tũilye yusĩe andũ matonya kũtũsukuma twĩthĩwe tũte aĩkĩĩku. Na kĩu nĩkyo kĩtumi twaĩle kũvoya Ngai atũtetheesye. (Avilivi 4:6, 7, 13) Tweeka ũu, tũkeethĩawa na ũkũmbaũ wa kwĩka kĩla kyaĩle na kwĩthĩwa twĩ aĩkĩĩku maũndũnĩ onthe.

MOATHIMO MA KWĨTHĨWA TWĨ AĨKĨĨKU

Ũla mũndũũme wĩtawa Hitoshi, ũwetiwe kĩlungunĩ kya mbee, nĩwatethekie nũndũ wa kwĩthĩwa esĩkĩe kana nĩ mũĩkĩĩku wĩanĩ. Yu aandĩkĩtwe nĩ mũndũ wendeeawʼa nĩ ũĩkĩĩku wake. Aĩtye atĩĩ: “Nĩ na ũtanu nũndũ nĩnakwatie wĩa nthũkũmaa nĩ na wasya mũseo wa ngoo.”

Ve andũ angĩ matethekete o ta Hitoshi. Kwasũanĩa ngelekanyʼo sya andũ amwe matethekete nũndũ wa kũatĩĩa mwolooto wa Mbivilia ũla waĩtye twĩthĩawe na “mĩendele mĩseo maũndũnĩ onthe.”

• Wasya Mũseo wa Ngoo

  

  Mũndũ mũka ũmwe aĩtye atĩĩ: “Nakolile sukulu nĩ na myaka 13 nĩ kana ngathũkũmanae na ingʼei. Na nũndũ wa ũu mbesa mbingĩ ila neethĩawa nasyo ndyaikwataa na nzĩa nzeo. Ĩtina wa kũtwawa, nĩtwambĩĩie kwĩmanyĩsya Mbivilia na Ngũsĩ sya Yeova nĩ na mũemewa. Nĩtwamanyie kana Yeovaa Ngai nũmenete andũ mate aĩkĩĩku, na kwoou twatwʼa kũalyũla mwĩkalĩle witũ. Mwaka wa 1990 nĩtwavatisiwe na twatwʼĩka Ngũsĩ sya Yeova.”—Nthimo 6:16-19.

  “Tene nyũmba yakwa yeethĩawa yusĩe syĩndũ sya ũngʼei, ĩndĩ yu syĩndũ ila nĩthĩawa nasyo ti sya ũngʼei na ũu nũtumaa nĩthĩwa na wasya mũseo wa ngoo. Nalilikana myaka mingĩ ĩla ndaĩ mũĩkĩĩku, nĩnĩmũtũngĩaa Yeova mũvea nũndũ nĩwambĩwʼĩie tei mwingĩ. Nĩwʼaa mũyo mũno ĩla nathi kũkoma nĩsĩ kana Yeova nĩwendeeawʼa ninyie.”—Cheryl, Ireland.

  

  “Ĩla mũnene wakwa wamanyie kana nĩnĩleile kũongwa nĩ kasitoma witũ mũnene ambĩie atĩĩ: ‘Ngai waku nũtumaa wĩthĩwa wĩ mũĩkĩĩku! Nĩ ũndũ mũseo kwĩthĩwa na mũthũkũmi taku kambunĩnĩ ĩĩ.’ Kwĩthĩwa nĩ mũĩkĩĩku maũndũnĩ onthe nĩkũtumaa nĩthĩwa na wasya mũseo wa ngoo methonĩ ma Yeova Ngai. O na ĩngĩ, nĩkũtumaa nĩtetheesya andũ ma mũsyĩ wakwa na andũ angĩ methĩwe me aĩkĩĩku.”—Sonny, Hong Kong.

• Mũuo wa Kĩlĩko

  

  “Nĩ mũnini wa ũla ũũngamĩe vengi ũmwe wĩthĩawa nthĩ mbingĩ. Nthĩnĩ wa viasala ũũ kĩndũ kĩla kya vata nĩ kũthua, ĩndĩ ti kwĩthĩwa wĩ mũĩkĩĩku. Andũ aingĩ mekũlasya kana ve ũthũku wa kwĩthĩwa mate aĩkĩĩku ethĩwa kwĩka ũu kũtumaa mathua na kwĩthĩwa na maendeeo. Ĩndĩ kwĩthĩwa nĩ mũĩkĩĩku nĩ kũtumaa nĩthĩwa na mũuo wa kĩlĩko. O na nĩtwʼĩte vyũ kwĩthĩwa nĩ mũĩkĩĩku o na ethĩwa kwĩka ũu kũkatuma nĩkwatwa nĩ mathĩna. Anene makwa nĩmesĩ nesa kana ndyĩsa kũmakenga kana kũkengana kwondũ woo.”—Tom, United States.

• Andũ Nĩmatũnengae Ndaĩa

  

  “Mũnene wakwa ambĩie nĩkengane ĩla syĩndũ imwe sya wĩa syaaie, ĩndĩ nĩnaleile. Ĩla ala mooyĩte syĩndũ isu sya wĩa mamanyĩkie, mũnene wakwa wa wĩa nĩwandũngĩie mũvea mũno nũndũ wa kwĩthĩwa nĩ mũĩkĩĩku. Nĩ kana mũndũ ethĩwe e mũĩkĩĩku nthĩ ĩno, no nginya ethĩwe na ũkũmbaũ. Ĩndĩ ĩtina andũ ala angĩ nĩmesaa kũtũĩkĩĩa na makatũnenga ndaĩa nũndũ wa kĩthĩwa twĩ aĩkĩĩku.”—Kaori, Japan.

Kwĩthĩwa na wasya mũseo wa ngoo, mũuo wa kĩlĩko, na kũnengwa ndaĩa nĩ andũ ala angĩ, nĩ moathimo ala mũndũ ũkwataa eethĩwa e mũĩkĩĩku. O naku tyo wĩtĩkĩlane na ũndũ ũsu?