“Nĩ na Sophiaa twatwaanĩte vandũ va myaka mbee wa 39, yĩla wakwie ĩtina wa kũvinyĩĩwa nĩ ũwau kwa ĩvinda ĩasa. Anyanyawa nĩmandethisye mũno, na o nakwa naĩ na maũndũ maingĩ ma kwĩka. Ĩndĩ vandũ va mwaka mũima, neewʼaa nĩ na woo mwingĩ mũno. Mavinda amwe neethĩawa nĩ kavaa, ĩndĩ mavindanĩ angĩ maũndũ maithũkĩĩa vyũ. O na yu, o na kau myaka vakuvĩ ĩtatũ nĩ mĩthelu kuma akwʼa, nĩnĩsaa kũkwatwa nĩ woo mwingĩ ngoonĩ, na kaingĩ ũngwataa ndataĩĩe.”—Kostas.

We waakwʼĩĩwa nĩ mũndũ wendete? Ethĩwa ũu nĩwʼo vailye, nũtonya kwĩthĩwa wĩwʼaa ũndũ Kostas weewʼaa. Kũkwʼĩĩwa nĩ ũla ũtwaanĩte nake, mũndũ wa mũsyĩ, kana mũnyanya, nĩ ũmwe katĩ wa maũndũ ala matumaa mũndũ ethĩwa na kyeva kingĩ. Ala mekaa ũkunĩkĩli ĩũlũ wa kyeva kĩla kĩkwataa mũndũ yĩla wakwʼĩĩwa, nĩmetĩkĩlanĩte na ũndũ ũsu. Ũvoo ũmwe watumbĩthiwʼe nthĩnĩ wa The American Journal of Psychiatry waĩtye atĩĩ: “Kĩkwʼũ nĩkyo ũndũ ũla mũnene ũtumaa mũndũ ewʼa ta waasya mwendwa wake tene na tene, na ayĩwʼa akwata wasyo mũnene.” Nũndũ wa woo mwingĩ ũla umanaa na kũkwʼĩĩwa, mũndũ nũtonya kwĩkũlya atĩĩ: ‘Nĩendeea kwĩwʼa ũu nginya ĩndĩĩ? Yo ngeethĩwa nĩ mũtanu ĩngĩ? Ndonya kũtetheka ata?’

Mosũngĩo ma makũlyo asu me nthĩnĩ wa ĩkaseti yĩĩ ya Amkeni! Kĩlungu kĩla kĩatĩĩe kĩneeneete maũndũ amwe matonya kũũkwata ethĩwa nũnakwʼĩĩwe o mĩtũkĩ. Nasyo ilungu ingĩ ila iatĩĩe niũneenea nzĩa imwe itonya kũũtetheesya kũolanga kyeva kya kũkwʼĩĩwa.

Twĩĩkwatya kana ũvoo ũsu nũũkiakisya na ũitetheesya onthe ala maendeee kũmĩanĩsya na kyeva.

Andũ me kĩvathũkanyʼo, na nũndũ wa ũu, yĩla mũndũ wakwʼĩĩwa nũtonya kwonanyʼa kyeva kwa nzĩa yĩ kĩvathũkanyʼo na ũla ũngĩ. Ĩndĩ ũu nĩ kwasya kana amwe mayĩũmĩaa mũno yĩla makwʼĩĩwa, kana methĩawa mateenda kwonanyʼa kyeva? Ti nginya vethĩwe vailye ũu. O na kau kwonanyʼa kyeva no kũolange woo ũla mũndũ wĩ nawʼo ngoonĩ, vai nzĩa tũtonya kwasya kana nĩyo nzeo vyũ ya kũmeta. Andũ no monanyʼe kyeva kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo kwosana na kĩthĩo kya kwoo, nguma syake, maũndũ ala ũkomanĩte namo thayũnĩ, kana kwosana na ũndũ kĩkwʼũ kyu kĩneethĩiwe.

MAŨNDŨ MATONYA KŨTHŨKA MŨNO WĨANA ATA?

Mũndũ nũtonya kũlea kũmanya maũndũ ala meũmũkwata ĩtina wa kwasya mwendwa wake. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ve mathĩna amwe makothaa kũkwata andũ aingĩ yĩla makwʼĩĩwa, na o naku nĩmatonya kũũkwata. Kwasũanĩa maũndũ aa:

Kwĩwʼa wĩ mũitavĩe mũno ngoonĩ. Nũtonya kũĩa mũno, ũkewʼa ũikosa mwendwa waku mũno, na mavinda angĩ wĩĩ o mũseo maũndũ maivĩndũka na mĩtũkĩ na ũyambĩĩa kwĩthĩwa na kyeva. Kũota na mwendwa waku na kũlilikana maũndũ ala weekaa nake nĩkũtonya kwongelanga woo ũla wĩ nawʼo. Ĩndĩ mbeenĩ, mũndũ nũtonya kũtelema na ũyĩthĩa ndekũĩkĩĩa kana kĩu nĩkĩneekĩkie. Mũndũ mũka ũmwe wĩtawa Tiina nũlilikanaa ũndũ weewie yĩla mũũme, Timo, wakwie atataĩĩe. Aĩtye atĩĩ: “Mbeenĩ natelemile mũno. O na ndyaĩ ndonya kũĩa. Naĩ mũitavĩe mũno nginya mavinda amwe ũkethĩa nditonya kũveva nesa. Ndyaĩkĩĩaa kana ũu nĩwĩkĩkie.”

Kwĩmakĩa, ũthatu, na kwĩtũla mũtĩ, nĩ maũndũ angĩ makothaa kumĩla. Mũndũũme ũmwe wĩtĩtwe Ivan aĩtye atĩĩ: “Kĩmwana kitũ kya myaka 24, kĩla kyeetawa Eric kyamina kũkwʼa, nĩ na kĩveti kyakwa, Yolanda, twathatie mũno! Ũndũ ũsu watũsengʼisye mũno nũndũ ithyĩ tũyoonaa twĩ andũ ma kũthata. O na nĩtweetũlaa mũtĩ tũikũlya ethĩwa ve ũndũ twaĩ tũtonya kwĩka tũtethye kĩmwana kitũ kĩikakwʼe.” Nake Alejandro ũla mũka wakwie ĩtina wa kũwaa kwa ĩvinda ĩasa, nĩwambĩĩie kwĩtũla mũtĩ. Aĩtye atĩĩ: “Mbeenĩ nasũanĩaa kana ethĩwa Ngai no etĩkĩlye ngathĩna mũno wĩana ũu, no nginya nĩthĩwe nĩ mũndũ mũthũku. Kuma vu nĩnambĩĩe kwĩmena nũndũ no ta natũlaa Ngai mũtĩ nũndũ wa kĩla kyeekĩkĩte.” Nake Kostas ũla wawetwa kĩlungunĩ kĩvĩtu aĩtye atĩĩ: “Mavinda amwe o na nĩnamũthatĩaa Sophia nũndũ wa kũkwʼa. Na ĩndĩ ndyambĩĩa kwĩtũla mũtĩ nũndũ wa kwĩwʼa ũu. Na kĩtumi nũndũ mayaĩ mavĩtyo make.”

Mesilya meũthĩnyʼa mũndũ mũno. Mavinda amwe mũndũ nũtonya kũkwatwa nĩ mesilya mate maseo kana matekwosana na kĩlĩko, na maimũkwataa o na atataĩĩe. Kwa ngelekanyʼo mũndũ no asũanĩe kana mwendwa wake ũla wakwie nũtonya kũmwĩwʼa, akewʼaa e vakuvĩ nake, kana o na kũmwona. O na ĩngĩ, ũla mũkwʼĩĩe nũtonya kwĩwʼa ve vinya kwĩkaa maũndũ ate kwelelũka kĩlĩko, kana akambĩĩa kũlangwa nĩ maũndũ. Tiina aĩtye atĩĩ: “Mavinda amwe nĩnaeaa ngewa na andũ ĩndĩ ũyĩthĩa kĩlĩko kyakwa o na kĩi vau! Natindĩaa kũsũanĩa maũndũ ala meekĩkie Timo aikwʼa. Kwĩthĩwa ndatonya kwĩka maũndũ ndekwelelũka kĩlĩko kwanthĩnasya mũno.”

Kwenda kwĩvathana na ala angĩ. Mũndũ mũkwʼĩĩe nũtonya kwĩwʼa ate mwĩanĩe kana ataĩlĩte yĩla wĩ na andũ ala angĩ. Kostas aĩtye atĩĩ: “Yĩla neeyĩthĩa katĩ wa andũ ala me mũtwaanonĩ, neewʼaa nde wa vata o na vanini. Ĩndĩ o na yĩla nĩ na ala matatwaanĩte kana mate atwae, neewʼaa oou.” Nake mũka wa Ivan, ũla wĩtawa Yolanda, aĩtye: “Neewʼaa ndekwenda o na vanini kwĩkala vakuvĩ na andũ meũtinda mailalamĩka nũndũ wa mathĩna moo ala noonaa me manini maelekanwʼa na maitũ! O na ĩngĩ, ve ala matũtavasya ũndũ syana syoo syaendeee nesa. Nĩnatanaa kwĩwʼa ũu, ĩndĩ o ĩvindanĩ yĩu, neewʼaa ve na vinya kũmethukĩĩsya. Nĩ na mũemewa nĩtweesĩ kana thayũ ndũlea kũendeea, ĩndĩ tũyaĩ na wendi kana wũmĩĩsyo wa kũmantha ũndũ twaaĩle kwĩka nĩ kana tũsonge na mbee.”

Mathĩna ma mwĩĩ. Mũndũ nũtonya kũkwatwa nĩ mathĩna ma kũemwa nĩ lĩu, kũola kĩlo, na kũkosa too. Aaron nũlilikanaa ũndũ kweethĩiwe mwaka ũmwe ĩtina wa kĩkwʼũ kya ĩthe, na aĩtye atĩĩ: “Naĩ na thĩna mwingĩ wa kũkosa too. Kĩla wĩoo naamũkaa o masaa o ala ndisũanĩa ĩũlũ wa kĩkwʼũ kya ĩthe wakwa.”

Alejandro o nake aĩ na mathĩna ma mwĩĩ. Aĩtye atĩĩ: “Ndakĩtalĩ nĩwanthimie mavinda meana ũna, na andĩkĩĩthya ndyaĩ mũwau. Nĩĩkwatya kyeva kĩla naĩ nakyo nĩkyo kyatumaa nĩwʼa ta nĩ mũwau.” Mũthya, mathĩna asu nĩmesie kũthela. O vamwe na ũu, Alejandro nĩweekie ũtwi wa ũĩ kũthi kwona ndakĩtalĩ. Kyeva no kĩtume mwĩĩ wĩthĩwa ũte na ũtonyi wa kũsiĩĩa mowau, kĩkathũkĩĩsya ũwau mũndũ wĩthĩawa nawʼo, kana kĩkaete ũwau mũndũ ũtanatũaa nawʼo.

Kũemwa nĩ kwĩka mawĩa ala ma vata. Ivan aĩtye atĩĩ: “Ĩtina wa kĩkwʼũ kya Eric, o vamwe na kũtavya andũ ma mũsyĩ na anyanya, nĩtwaaĩlĩte kũtavya andũ angĩ ta ũla wa mũandĩkĩte, na ũla wamũkomboethetye nyũmba. O na ve mathangũ angĩ makonanĩtye na mĩao ya silikalĩ twaaĩlĩte kusũsya. O na eka ũu, nĩtwaaĩlĩte kũvanga syĩndũ sya Eric nesa. Maũndũ asu onthe twendekaa tũmeke tũtekwelelũka kĩlĩko o na kau twaĩ anou mũno kĩ-mwĩĩ, kĩlĩkonĩ, na twaĩ aitavĩe mũno ngoonĩ.”

Kwa andũ amwe, thĩna mũnene ũlikaa yĩla mambĩĩa kũthĩnĩkĩa maũndũ ala maneekawa nĩ mwendwa woo. Thĩna ũsu nĩwʼo Tiina wakomanie nawʼo. Aielesya aĩtye atĩĩ: “Mavinda onthe Timo nĩwe wathĩnĩkĩaa maũndũ ma vengi, na maũndũ angĩ ma viasala. Yu kĩu kyaĩ kĩanda kyakwa, na neewie neeka kwongelwa mũio ĩũlũ wa ũla nakuĩte. Kwa wʼo naĩ ndonya kũthĩnĩkĩa maũndũ asu onthe ndeũvĩtya?”

Mathĩna asu mawetwa ma ngoonĩ, kĩlĩkonĩ, na ma kĩ-mwĩĩ, meonanyʼa kana ti ũndũ wĩ laisi kũmĩanĩsya na kyeva kya kũkwʼĩĩwa. Ũwʼo nĩ kana woo ũla wumanaa na kũkwʼĩĩwa nĩ mũndũ wendete, nũtonya kwĩthĩwa wĩ mwingĩ mũno, ĩndĩ kũmanya ũu kwĩ tene no kũtetheesye ala methĩwa manakwʼĩĩwe o mĩtũkĩ makomĩĩsya. O na ĩngĩ lilikana kana ti andũ onthe makwatawa nĩ maũndũ asu onthe matonya kũetwe nĩ kũkwʼĩĩwa. Ĩndĩ no wĩthĩwe wĩ ũndũ wa kũkiakisya kwa ala makwʼĩĩwe kũmanya kana maũndũ ala mamakwataa nũndũ wa kyeva no maũndũ makwataa andũ.

NGEETHĨWA NĨ MŨTANU ĨNGĨ?

Kĩla kĩtonya kwĩthĩwa: Kyeva kingĩ kĩla kĩkwataa andũ kĩyĩthĩawa kĩ kya tene na tene, ĩtina wa ĩvinda nĩkĩolekaa. Na ũu ti kwasya kana mũndũ nũvoaa vyũ kana akolwa nĩ mwendwa wake. Ĩndĩ woo ũsu mwingĩ nĩwʼo ũthelaa o kavola kwa kavola. O na ũu wĩ o vo, no tũsyokewe ĩngĩ nĩ kyeva yĩla twalilikana maũndũ mana tũtataĩĩe, kana yĩla mũthenya ũla twatwaanie wavika. Ĩndĩ ĩtina andũ aingĩ nĩmoseaa na maisyokea maũndũ ala maneekaa kĩla mũthenya. Na ũu wĩkĩkaa mũno mũno yĩla ũla mũkwʼĩĩe watwʼĩĩkwa nĩ andũ ma mũsyĩ na anyanya, na o nake ayosa matambya ala maĩle nĩ kana omĩĩsye.

Vevĩta ĩvinda yĩana ata ndyĩsa kũusya? Amwe, vathi mũno, nĩmatonya kũmina myei yĩana ũna. Angĩ namo nĩmatonya kũkua mwaka kana o ĩlĩ maikaaĩwʼa nesa. Ĩndĩ angĩ nĩmakũaa ĩvinda yĩasanga.a Alejandro aĩtye: “Kyeva kingĩ kĩla naĩ nakyo kyaendeeie vandũ va myaka ta ĩtatũ.”

Ĩthĩwa na wũmĩĩsyo. Thĩnĩkĩa mathĩna ma mũthenya ũmwe kũthi ũla ũngĩ, ĩka maũndũ kwĩanana na ũtonyi waku, na ũimanya kana kyeva kĩyĩkalaa tene na tene. Ve maũndũ ũtonya kwĩka ũkaolanga kyeva na ũyĩeka kwĩmakĩa kwa ĩvinda yĩasa mũno?

Wamantha ũtao wa kũũtetheesya kũmĩanĩsya na kyeva, nũtonya kũkwata mawoni maingĩ mũno, na amwe makaũtethya kwĩ angĩ. Nĩvatonyeka ũu ũkethĩwa nũndũ o tondũ tũwetie mbeenĩ, andũ monanasya kyeva kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo. Ũtao ũla ũtonya kũtethya mũndũ ũmwe, nũtonya kũlea kũtethya mũndũ ũngĩ.

Ĩndĩ o na vailye ũu, ve motao amwe monekete kana no matethye andũ aingĩ ala me kyeva. Motao asu nĩmakothaa kũwetwa nĩ ala mataaa ala me na kyeva, na nĩmosanĩte na myolooto yĩ ĩvukunĩ yĩmwe ya tene ĩndĩ yĩ ũĩ mwingĩ, nayo nĩ Mbivilia.

1: ĨTĨKĨLA ŨTETHYO KUMA KWA ANDŨ MA MŨSYĨ NA ANYANYA

• 

  Atai amwe maasya kana ũsu nĩwʼo ũndũ ũla wa vata vyũ ũtonya kũtetheesya mũndũ akomĩĩsya kyeva kya kũkwʼĩĩwa. Ĩndĩ mavinda amwe nũtonya kwĩwʼa ũyenda kwĩkala wĩ weka. O na nũtonya kũthatĩa andũ ala meũtata kũũtetheesya. Ũsu nĩ ũndũ wĩkĩkaa.

• Ndũkewʼe ta lasima wĩthĩwe vakuvĩ na ala angĩ mavinda onthe, ĩndĩ o na vailye ũu, ndũkevathane vyũ namo. Na kĩtumi nũndũ nũtonya kwĩsa kwenda ũtethyo woo ĩvinda yũkĩte. Kwoou elesya ala angĩ maũndũ ala wĩ na vata namo ĩvindanĩ yĩu wĩ na kyeva, na ala ũte na vata namo.

• Kwosana na mavata maku, tata ũkethĩawa na ĩvinda yĩanĩtye vamwe na ala angĩ, na ĩvinda yĩanĩtye yĩla wĩ weka.

MWOLOOTO: “Elĩ me kavaa kwĩ ũmwe . . . Nũndũ ethĩwa makavalũka, ũmwe akookĩlya mũtindanʼya wake.”—Mũtavanʼya 4:9, 10.

2: TATA KŨYA NESA NA ŨIMANTHAA ĨVINDA YA KWĨKA MASOESI

• Kũya nesa nĩkũtonya kũũtetheesya kũolanga mesilya ala mũndũ wĩthĩawa namo yĩla ũendeee kũmĩanĩsya na kyeva. Tata kũya matunda me kĩvathũkanyʼo, syĩndũ sya mbaa mboka, na lĩu ũte na mauta maingĩ.

• Nyusaa kĩwʼũ kingĩ na syĩndũ ingĩ itonya kũũtetheesya kwaka mwĩĩ.

• Ethĩwa wĩĩwʼa ũte na wendi wa kũya, tata kũya kanini kwa kanini mavinda maingĩ. O na no ũkũlye ndakĩtalĩ waku aũtavye syĩndũ ila itonya kũũtetheesya kwongelanga wendi wa kũya.a

• Kũsembanga, kana kwĩka masoesi angĩ nĩkũtonya kũtetheesya mũndũ kũolanga mesilya mataĩle. O na ĩngĩ masoesi nĩmatonya kũnenga mũndũ ĩvinda ya kũvindĩĩsya wasyo ũla ũkwatĩte, kana kũkatuma aeka kũvindĩĩsya wasyo ũsu kwa kavinda.

MWOLOOTO: “Vaiĩ mũndũũme waamena mwĩĩ wake mwene, ĩndĩ nũũĩthasya na nũwendete.”—Aeveso 5:29.

3: KOMAA ŨKEANYʼA

• 

  Too nĩ wa vata, ĩndĩ nĩ wa vata mũnango kwa ala me na kyeva nũndũ nĩkĩtumaa mũndũ ewʼa e mũnou mũno.

• Ĩthĩwa wĩ metho ndũkanywʼe ũkĩ mwingĩ kana syĩndũ ta kaawa nũndũ nitonya kũtuma ũkosa too.

MWOLOOTO: “Ũvĩ ũmwe wusĩe, vamwe na ũuu [kana kũthyũmũa o vanini], wĩ kavaa kwĩ mbĩ ilĩ susĩe wĩa na kũsembanʼya na kĩseve.”—Mũtavanʼya 4:6.

4: ĨTHĨWA ŨTONYA KŨALYŨKANA NA MAŨNDŨ

• 

  Lilikana kana kĩla mũndũ onanasya kyeva kwa nzĩa yĩ kĩvathũkanyʼo. Kwoou ve vata wa kũmanya nĩ maũndũ meva matonya kũũtetheesya we mwene wũmĩĩsye.

• Andũ aingĩ monaa kũelesya andũ angĩ ũndũ mekwĩwʼa yĩla me na kyeva kũimatetheesya kũmĩĩsya, ĩndĩ namo angĩ mayendete kwĩyĩelesya. Atai methĩawa na mawoni me kĩvathũkanyʼo ĩũlũ wa ethĩwa kwĩyĩelesya nĩ kwa vata nĩ kana mũndũ omĩanĩsye na kyeva. Ethĩwa wĩ na vata wa kũelesya mũndũ ũngĩ ũndũ ũkwĩwʼa, ĩndĩ wĩ o na wia, tata kũelesya mũnyanyau o tũmaũndũ tũnini kwa tũnini.

• Andũ amwe mewʼaa kũĩa kũimatetheesya kũmĩanĩsya na kyeva, ĩndĩ angĩ, nĩmomĩĩasya o na ethĩwa maikũĩa mũno.

MWOLOOTO: “Ngoo nĩyĩsĩ ũũ wayo e yo.”—Nthimo 14:10.

5: ĨVATHANE NA SYĨNDŨ ITONYA ŨKŨETEE MATHĨNA

• 

  Andũ amwe makwʼĩĩwa nĩmatataa kũolanga woo ũla me nawʼo kwa kũtũmĩa ũkĩ kana kũtũmĩa ndawa naĩ. Maũndũ asu nĩmatonya kũkũetee mathĩna. Nĩmatonya ũkũtetheesya ũkaolanga woo o kwa kavinda, ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda maikũetee mathĩna manene. Kwoou, tata kũtũmĩa nzĩa itatonya kũkũetee mathĩna.

MWOLOOTO: “Ekai twĩthesye kumana na kĩla ũvuku.”—2 Akolintho 7:1.

6: TŨMĨA ĨVINDA YAKU NESA

• Andũ aingĩ yĩla me na kyeva nĩmonaa wĩ ũseo kũmantha ĩvinda ya kwĩka tũmaũndũ tũngĩ tũtonya kũtuma molwa nĩ woo ũla me nawʼo.

• O naku no wĩwʼe wausya kwa kavinda watata kũmantha ĩvinda ya kũlũlũmĩĩlya ũnyanya waku na andũ ala angĩ, kwĩmanyĩsya tũmaũndũ tweũ, kana kwĩka ũndũ ũngĩ wa kwĩtanĩthya.

• O ũndũ ĩvinda yĩvĩtĩte, maũndũ nĩmatonya kũvĩndũka. Nũtonya kwĩthĩa wambĩĩe kwĩkaa tũmaũndũ tu twa kũũtetheesya kũusya kaingĩ na kwa ĩvinda yĩasanga, na ũndũ ũsu wĩonanyʼa kana ũendeee kũvoa o kavola kwa kavola.

MWOLOOTO: “Kwondũ wa kĩla kĩndũ ve ĩvinda, . . . ĩvinda ya kũĩa, na ĩvinda ya kũtheka; ĩvinda ya kũmeta, na ĩvinda ya [kũsũnga].”—Mũtavanʼya 3:1, 4.

7: ĨTHĨWA NA MŨVANGO MŨSEO

• 

  Tata kũsyokea maũndũ ala ũneekaa tene na mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka.

• Weethĩwa na mũvango mũseo wa kũkoma, kũthũkũma, na kwĩka maũndũ angĩ, nĩvatonyeka ũkambĩĩa kwĩkaa maũndũ ũndũ ũneekaa tene.

• Kũtũmĩa ĩvinda ũyĩka maũndũ maseo, nĩkũtonya kũũtetheesya kũolanga woo ũla wĩ nawʼo.

MWOLOOTO: “Ndakalilikana mũno mĩthenya ya thayũ wake; nĩkwĩthĩwa Ngai nũmũsũngĩaa ũtanunĩ wa ngoo yake.”—Mũtavanʼya 5:20.

8: NDŨKASEMBEE KWĨKA MOTWI MANENE

• Andũ aingĩ ala masembeaa kwĩka motwi maito kavinda kanini mamina kũkwʼĩĩwa nĩ mwendwa woo, ĩtina nĩmesaa kwĩlila.

• Ethĩwa nĩvatonyeka eteela ĩvinda yĩasanga yĩvĩte ũtanamba kũthama, kũvĩndũa wĩa, kana kwĩkya syĩndũ sya mwendwa waku ila ũkwona ũte na vata nasyo.

MWOLOOTO: “Mosũanĩo ma ala athingu maelete wingĩnĩ wa syĩndũ; Ĩndĩ kĩla mũndũ ũla wĩkalaataa ekalaataa kũvika akaĩwe tũ.”—Nthimo 21:5.

9: LILIKANAA MWENDWA WAKU

• 

  Andũ aingĩ ala makwʼĩĩwe mewʼaa maitetheka mũno meeka maũndũ meũmatetheesya kũlilikana mwendwa woo ũla ũkwʼĩte.

• Nũtonya kwona ne ũndũ wa vata kwia visa imwe, kana kũandĩka maũndũ amwe kavukunĩ, nĩ kana maũtetheeasye kũlilikana maũndũ ala weekaa na mwendwa waku.

• Ia syĩndũ ila itumaa ũlilikana maũndũ maseo, na ũyĩsa kũisisya ĩtina, yĩla ũkethĩwa wĩyũmbanĩtye kwĩka ũu.

MWOLOOTO: “Lilikana mĩthenya ya tene.”—Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 32:7.

10: ĨKA MŨVANGO ŨKATEMBEE KŨNDŨ

• Nũtonya kũsũanĩa kũthyũmũĩa maũndũ ala wĩkaa kĩla mũthenya.

• O na ethĩwa ndũũthi kũtembea kwa ĩvinda yĩasa, no wĩke maũndũ meũkũtanĩthya o kwa mũthenya ũmwe kana ĩlĩ, ta kwa ngelekanyʼo kũthi kũtembea kũndũ ta iĩmanĩ, kwona nyamũ, kana kũtwaa ngalĩ.

• O na kwĩka ũndũ wĩ kĩvathũkanyʼo na maũndũ ala wĩkaa kĩla mũthenya, o na ethĩwa no kwa kavinda kanini, no kũũtetheesye kũmĩanĩsya na kyeva.

MWOLOOTO: “Ũkai, inywʼĩ, tũthi vandũ vate andũ nĩ kana mũthũmũe vanini.”—Maliko 6:31.

11: TETHEESYA ALA ANGĨ

• 

  Lilikana kana kũtũmĩa ĩvinda ũitetheesya ala angĩ, no kũũtetheesye we mwene ũkewʼa nesa.

• No wambĩĩe kwa kũtetheesya andũ angĩ ala maũmĩĩtwʼe nĩ kĩkwʼũ kya mwendwa waku ta anyanya, na andũ ma mũsyĩ ala matonya kwĩthĩwa mayenda kwĩthĩwa na mũndũ vakuvĩ.

• Kũtwʼĩĩka na kũkiakisya ala angĩ no kũũtetheesye ũkethĩwa na ũtanu ĩngĩ.

MWOLOOTO: “Kũnengane kwĩ ũtanu mwingĩ kwĩ kwosa.”—Meko ma Atũmwa 20:35.

12: SŨANĨA ĨNGĨ MAŨNDŨ ALA ŨVĨTASYA MBEE

• Kũkwʼĩĩwa nĩkũtonya kũũtetheesya ũkaelewa nesanga maũndũ ala ma vata thayũnĩ nĩ meva.

• Osa mwanya ũsu ũsũanĩe ũndũ ũtũmĩaa thayũ waku.

• Ethĩwa ve vata, ĩka moalyũku maũndũnĩ ala ũvĩtasya mbee.

MWOLOOTO: “Nĩ kavaa kũthi nyũmbanĩ ya kũmetea kwĩ kũthi nyũmbanĩ ya kũĩĩwa mboka: nũndũ ũu nĩ mũminũkĩlyo wa andũ onthe; na ũla wĩ thayũ akaia ũndũ ũsu ngoonĩ yake.”—Mũtavanʼya 7:2.

Kũneena ũla wʼo, vai kĩndũ kĩtonya kũmina vyũ woo wa kũkwʼĩĩwa ũla wĩ nawʼo. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, andũ aingĩ ala makwʼĩĩwe nĩ endwa moo nĩmonete kana kwosa matambya ala maĩle, ta ala mawetetwe kĩlungunĩ kĩĩ, nĩkũmatetheesye kũkwata ũkiakisyo. Vate nzika ii ti syo nzĩa syoka sya kũolanga kyeva. Ĩndĩ watata kũtũmĩa maũndũ amwe katĩ wa ala mawetwa, nĩmatonya kũtuma ũusya mũno.

WOO ŨLA MŨNDŨ WĨWʼAA YĨLA WAKWʼĨĨWA NĨ MWENDWA WAKE, WĨTHĨĨTWE ŨYĨKĨWA ŨKUNĨKĨLI MŨNO MYAKANĨ YA MĨTŨKĨ. Ĩndĩ o tondũ vaelewʼa ilungunĩ mbĩtu, ũtao ũla mũseo vyũ atai matonya kũnenga mũndũ, mavinda maingĩ wĩthĩawa wosanĩte na ũĩ ũla wĩ Mbivilianĩ. Na ũndũ ũsu nĩ ũĩkĩĩthĩtye kana Mbivilia ĩtũnengae ũtao ũtakavĩtwa nĩ ĩvinda. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Mbivilia no ĩtũtethye kwa nzĩa ingĩ mbingĩ, eka o kũtũnenga ũtao wa kwĩkwatwʼa. Yĩ na ũvoo ũte vandũ vangĩ, ũla ũtonya kũkiakisya mũno ala makwʼĩĩwe.

• Ũĩkĩĩthyo wa kana endwa maitũ ala makwie maikũthĩna

  Ĩandĩko ya Mũtavanʼya 9:5 yaĩtye atĩĩ: “Ala akwʼũ matyĩsĩ ũndũ o na wĩva.” O na ĩngĩ Mbivilia yaĩtye kana ũla wakwʼa “mosũanĩo make nĩmaaa.” (Savuli 146:4) O na eka ũu, ĩelekanĩtye kĩkwʼũ na too mũito.—Yoana 11:11.

• Kũĩkĩĩa vyũ kana Ngai e wendo nĩkũetae ũkiakisyo

  Ĩvukunĩ ya Savuli 34:15, Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Metho ma Yeovaa melekele alũngalu, na matũ make nũteete ewʼe kĩĩo kyoo.” Kũelesya Ngai ũndũ tũkwĩwʼa mboyanĩ, nĩ ũndũ ũtonya kũtũkiakisya mũno, kwĩ ũndũ tũtonya kwĩwʼa twakiakiwʼa yĩla twaneena na mũndũ ũngĩ. Mboya nĩtũtetheeasya kwĩthĩwa na ngwatanĩo na Mũmbi witũ, nake nũtũmĩaa vinya wake kũtũkiakisya.

• Wĩkwatyo mũseo wa ĩvinda yũkĩte

  Sũanĩa ĩũlũ wa ĩvinda yũkĩte, yĩla ala me mbũanĩ makathayũũkwʼa na mayĩkala vaa ĩũlũ wa nthĩ! Mbivilia nĩyĩeleetye mũno ĩũlũ wa ĩvinda yĩu. Nĩeleetye ũndũ nthĩ ĩkethĩwa yĩilye. Yaĩtye kana Ngai “akavangũla methoi onthe methonĩ moo, na kĩkwʼũ kĩikethĩwa vo ĩngĩ, o na kũikethĩwa ĩngĩ kĩmeto kana kĩĩo kana woo.”—Ũvuanyʼo 21:3, 4.

Andũ aingĩ ala mamũĩkĩĩaa Yeova, Ngai ũla ũwetetwe Mbivilianĩ, nĩmakwataa vinya mwingĩ wa kũmĩanĩsya na kyeva meemanyĩsya ĩũlũ wa wĩkwatyo wa kwĩsa kwona endwa moo ĩngĩ. Kwa ngelekanyʼo, Ann, ũla wakwʼĩĩwe nĩ mũũme mekalanĩtye myaka 65, aĩtye atĩĩ: “Mbivilia nĩndĩkĩĩthĩtye kana endwa maitũ ala makwie maiendeee kũthĩna na kana Ngai akathayũũkya onthe ala me kĩlilikanonĩ kyake. Nĩnĩlilikanaa ũndũ ũsu kĩla ĩvinda nasũanĩa ĩũlũ wa wasyo ũla ngwatĩte, na nũndũ wa ũu, nĩnĩthĩĩtwe ndonya kũmĩĩsya ũndũ ũla mũthũku vyũ waangwata thayũnĩ!”

Nake Tiina ũla ũwetiwe kĩlungunĩ kĩvĩtu, aĩtye: “Kuma yĩla Timo wakwie, nĩnonete Ngai aindwʼĩĩka. Nĩnonete aindetheesya mũno ĩvindanĩ yĩĩ ya thĩna. Nĩnĩĩkĩĩte vyũ watho ũla wĩ Mbivilianĩ wa ũthayũũkyo. Nũnengae vinya wa kũsonga na mbee nginya mũthenya ũla nĩona Timo ĩngĩ.”

Ndeto isu nĩsieleetye woni wa andũ milioni mbingĩ ala matethĩawa na nzika kana Mbivilia nĩyakũĩkĩĩka. O na ethĩwa wĩona maũndũ ala Mbivilia ĩwetete ta mate ma wʼo, kana ta ndoto, nĩ ũndũ wa vata ũkeyĩkĩa ũkunĩkĩli wĩyĩĩkĩĩthye ethĩwa ũtao na mawatho mayo nĩ ma wʼo. Weeka ũu, nũtonya kwĩthĩa kana Mbivilia nĩyo yĩ na ũtao ũla mũseo vyũ kwa ala me na kyeva.

ĨMANYĨSYE MŨNANGO ĨŨLŨ WA WĨKWATYO KWONDŨ WA ALA AKWʼŨ

Ĩloele vitio ikonanĩtye na ũndũ ũsu nthĩnĩ wa jw.org/kam

KWĨTHĨAWA ATA YĨLA MŨNDŨ WAKWʼA?

Kwĩthĩawa ata yĩla twakwʼa? Mbivilia nĩtũnengete ũsũngĩo wĩ ũtheinĩ ũtonya kũtũkiakisya, na ũkatũnenga wĩkwatyo

Sisya ungu wa SYĨNDŨ ILA SYĨ VO > VITIO (Sisya Vala Vaandĩkĩtwe: MBIVILIA)

WE NO WENDE KWĨWʼA ŨVOO MŨSEO?

Nũndũ ũmũnthĩ kusĩe maũvoo maingĩ mathũku, nĩ va ũtonya kũkwata ũvoo mũseo?

Sisya ungu wa MOMANYĨSYO MA MBIVILIA > MŨUO NA ŨTANU