Yesũ ndaamũvitha Vilato kana we nĩ mũsumbĩ. O na vailyĩ ũu, Ũsumbĩ wake ndwaĩ ũvĩnge ũsumbĩ wa Lomi. Nĩkyo kĩtumi Yesũ waisye: “Ũsumbĩ wakwa ti wa nthĩ ĩno. Ta kethĩwa Ũsumbĩ wakwa nĩ wa nthĩ ĩno, aatĩĩi makwa methĩwa mokitie nĩ kana ndikanenganwe kwa Ayuti. Ĩndĩ o tondũ vailye, Ũsumbĩ wakwa ndumĩte nthĩ ĩno.” (Yoana 18:36) Ndeto isu syĩonanyʼa kana Yesũ e na Ũsumbĩ, ĩndĩ ti wa nthĩ ĩno.

Vilato ndaaekela ngewa ĩsu vau. Amũkũlilye Yesũ atĩĩ: “Kwoou we wĩ mũsumbĩ?” Nĩ kana Yesũ atetheesye Vilato amanye kana asũanĩa nesa, amũsũngĩie amwĩa atĩĩ: “We mwene nĩwasya kana nyie nĩ mũsumbĩ. Na kwondũ wa kĩtumi kĩĩ nyie nĩnasyaiwe, na kwondũ wa kĩtumi kĩĩ nyie nĩnookie kũũ nthĩ, nĩ kana numye ũkũsĩ ĩũlũ wa ũla wʼo. Mũndũ o na wĩva ũla wĩtĩkĩlaa ũla wʼo nĩwĩthukĩĩasya wasya wakwa.”—Yoana 18:37.

Mbeenĩ Yesũ amwĩĩte Thoma atĩĩ: “Nyie ninyie nzĩa na ninyie wʼo na ninyie thayũ.” Na ĩvindanĩ yĩu Vilato waneenaa na Yesũ, nĩwamanyie kana kĩeleelo kya Yesũ kũtũmwa kũũ nthĩ kyaĩ kumya ũkũsĩ ĩũlũ wa “ũla wʼo,” na mũno mũno ũwʼo ĩũlũ wa Ũsumbĩ wake. Yesũ nĩweeyumĩtye vyũ kwĩthĩwa e mũĩkĩĩku kwa ũla wʼo o na ethĩwa nũkũawa. Vilato amũkũlilye atĩĩ: “Ũla wʼo nĩ kyaũ?” Ĩndĩ ĩtina wa kũkũlya ĩkũlyo yĩu, ndaaeteela Yesũ amũsũngĩe. Oonaa ta waĩ anakwata ũvoo wĩanĩtye ũtonya kũmũtetheesya kũmũsilĩla Yesũ.—Yoana 14:6; 18:38.

Vilato nĩwaumaalile nza vala vaĩ andũ aingĩ ala meeteelete ũtwi ũla ũkwĩka. Yesũ aũngamĩte ũtee wa Vilato yĩla ũ Vilato watavisye anene ma athembi vamwe na ala maĩ ĩmwe atĩĩ: “Ndikwona ĩvĩtyo mũndũnĩ ũũ.” Ĩndĩ andũ asu nĩmeewie woo mũno yĩla meewie ndeto isu na masya: “Nĩwũkĩlĩasya ithokoo andũnĩ kwa kũmanyĩsya Yutia yonthe, kwambĩĩa Kalilii nginya vaa.”—Luka 23:4, 5.

No nginya Vilato ethĩwe asengʼie nũndũ Ayuti maneenaa na ũkũmbaũ, ĩndĩ ũneeni woo ndwoosanĩte na kĩlĩko. Yĩla anene ma athembi na atumĩa maendeee kũlonzanyʼa, Vilato amũkũlilye Yesũ atĩĩ: “No ũkwĩwʼa ũndũ mekumya ũkũsĩ wingĩvĩte ĩũlũ waku?” (Mathayo 27:13) Ĩndĩ Yesũ ndaamũsũngĩa. Vilato nĩwasengʼie oona Yesũ auĩtye o na kau asikatĩwe maũndũ maingĩ mathũku.

Ayuti maĩ manaweta kana Yesũ ‘ambĩĩe Kalilii.’ Nũndũ wa ũu, Vilato nĩwamanyie kana Yesũ aumĩte Kalilii. Kũmanya ũu nĩkwamũtetheeisye Vilato amanye ũndũ ũtonya kwĩka nĩ kana ndakamũsilĩle Yesũ. Elote Andiva (mwana wa Elote Mũnene) nĩwe waĩ mũsumbĩ wa Kalilii, na aĩ Yelusaleme ĩvindanĩ yĩu ya Vasaka. Nũndũ wa ũu, Vilato aisye Yesũ atwawe kwa Elote. Elote ũsu nĩwe watumie Yoana Mũvatisi oawa. Na yĩla wesie kwĩwʼa kana Yesũ nĩweekaa syama, Elote nĩwambĩĩie kũthĩnĩka ayona Yoana ta ũthayũũkie.—Luka 9:7-9.

Elote nĩwatanie mũno yĩla wamanyie kana nũkũmwona Yesũ. Ndaatana aĩ nũndũ endaa kũmũtetheesya Yesũ, o na ndendaa kũmanya ethĩwa vaĩ kĩtumi kĩseo kya kũmũsikata. Elote endaa o kũmwona Yesũ, na “eekwatasya nũkwona [Yesũ] ayĩka kyama.” (Luka 23:8) Ĩndĩ Yesũ ndaaĩka kwĩanana na wendi wa Elote. O na Yesũ ndaaneena ndeto o na ĩmwe yĩla Elote wamũkũlasya makũlyo. Nũndũ Elote ndaaendeewʼa nĩ kĩla Yesũ weekie, we na asikalĩ make ‘nĩmamũvũthĩĩisye’ Yesũ. (Luka 23:11) Mamwĩkĩie ngũa mbanake na mambĩĩa kũmũthekeea. Ĩtina wa ũu Elote nĩwamũtũngie Yesũ kũla kwĩ Vilato. Elote na Vilato maĩ amaitha, ĩndĩ ĩvindanĩ yĩĩ nĩmatwʼĩkie anyanya aseo.

Yesũ asyoka, Vilato nĩwoombanisye vamwe anene ma athembi, atongoi ma Kĩyuti, na andũ ala angĩ na amea atĩĩ: “Nĩnamũkũlya makũlyo mbee wenyu, ĩndĩ katĩ wa maũndũ ala mũũweta ĩũlũ wake ndinona ũndũ ũtonya kũtuma asikatwa. Vate nzika, o nake Elote ndanona ũndũ, nũndũ nĩwamũtũnga kũla tũĩ, na sisyai! vaiĩ ũndũ wĩkĩte ũtonya kũtuma oawa. Kwoou nĩĩka kũmũvũa na ngĩmũthasya.”—Luka 23:14-16.

Vilato nĩwendaa mũno kũmũthasya Yesũ nũndũ nĩwamanyie kana athembi mamũsikatĩte nũndũ wa kĩwĩu. Vilato aendeee kũsũanĩa ũndũ ũsu, ve ũndũ weekĩkie watuma ethĩwa na itumi mbingangĩ sya kũmũthasya Yesũ. E kĩvĩlanĩ kyake kya sila, mũka nĩwatũmanie Vilato ewe atĩĩ: “Ekana na mũndũ ũsu mũlũngalu, nũndũ ũmũnthĩ nĩthĩnie mũno ndotonĩ [ĩtonya kwĩthĩwa yaumanĩte na Ngai] nũndũ wake.”—Mathayo 27:19.

Ĩndĩ Vilato aaĩle kwĩka ata nĩ kana amũthasye Yesũ?

Vilato eeie ĩkomano yĩla yendaa Yesũ oawe atĩĩ: “Katĩ wa maũndũ ala mũũweta ĩũlũ wake ndinona ũndũ ũtonya kũtuma asikatwa. Vate nzika, o nake Elote ndanona ũndũ.” (Luka 23:14, 15) Nũndũ Vilato nĩwatataa mũno kũsiĩĩa Yesũ ndakoawe, nĩwatũmĩie nzĩa ĩngĩ. Eeie andũ atĩĩ: “Kwosana na kĩthĩo kyenyu nĩnaĩle kũmũthaĩsya mũndũ ĩvinda ya Vasaka. Kwoou nĩmũkwenda nĩmũthaĩsye Mũsumbĩ wa Ayuti?”—Yoana 18:39.

Vilato nĩweesĩ kana vaĩ mũndũ mwove weetawa Valava, ũla waĩ kĩngʼei, mũaani, na nĩweekĩaa andũ vinya maleane na silikalĩ. Kwoou Vilato akũlilye andũ atĩĩ: “Mwĩenda nĩmũthaĩsye ũũ, nĩ Valava, kana nĩ Yesũ ũla andũ metaa Klĩsto?” Nũndũ wa kũthingʼĩĩwʼa nĩ anene ma athembi, andũ maisye mathaĩwʼe Valava, ĩndĩ ti Yesũ. Vilato akũlilye ĩkomano ĩngĩ atĩĩ: “Mwĩenda nĩmũthaĩsye ũũ katĩ wa andũ aa elĩ?” Namo masya: “Valava”!—Mathayo 27:17, 21.

Ũndũ ũsu ndwaamũtanĩthya Vilato, na kwoou akũlya ĩkomano-ĩ: “Mwĩenda nĩkane ata na Yesũ ũla andũ metaa Klĩsto?” Na onthe masya: “Akoaĩwe mũtĩnĩ!” (Mathayo 27:22) Andũ asu maĩ ma kwĩwʼĩwa tei nũndũ mendaa mũndũ ũte na mavĩtyo oawe. Nĩkyo kĩtumi Vilato e na kĩmako kingĩ wamakũlilye atĩĩ: “Nĩkĩ? Nĩ ĩvĩtyo yaũ mũndũ ũũ wĩkĩte? Ndinona ũndũ wĩkĩte ũtonya kũtuma oawa; kwoou nĩĩka kũmũvũa na ngĩmũthasya.”—Luka 23:22.

O na kau Vilato nĩwatatie vyũ Yesũ ndakoawe, ĩkomano yaĩ na ũthatu mwingĩ na kwoou yaendeea kwasya: “Akoaĩwe mũtĩnĩ!” (Mathayo 27:23) Atongoi ma ndĩni nĩmathokoanĩtye ilĩko sya ĩkomano nginya ũkethĩa yĩsũanĩa o kwĩta nthakame tũ! Na ũsengyʼo nĩ kana ti nthakame ya mũndũ mũthũku ta mũaani. Ĩndĩ nĩ nthakame ya mũndũ ũte na mavĩtyo ũla mĩthenya ĩtano mĩvĩtu waĩ anathokwʼa Yelusaleme ta Mũsumbĩ. Ethĩwa amanyĩwʼa ma Yesũ maĩ vo andũ mayenda oawe, nĩmakilĩtye na mayendaa maimanyĩka.

Vilato nĩwamanyie kana angʼangʼanaa o mana. Ĩkomano yaendeee kũlua nduuthĩ, na kwoou Vilato nĩwoosie kĩwʼũ na athamba moko mbee wa andũ. Amina kwĩka ũu eeie andũ atĩĩ: “Nyie ndi na ĩvĩtyo ĩũlũ wa nthakame ya mũndũ ũũ. Nĩ ĩũlũ wenyu kwĩka ũndũ mũkwona.” Ndeto isu sya Vilato iyaavĩndũa kĩla ĩkomano yendaa. Ĩndĩ vandũ va ũu ĩkomano yĩu yaisye: “Eka nthakame yake yĩthĩwe ĩũlũ witũ na ĩũlũ wa syana sitũ.”—Mathayo 27:24, 25.

Ngavana Vilato endaa kwĩanĩsya wendi wa andũ vandũ va kwĩka kĩla weesĩ kana nĩkyo kyaĩle. Nũndũ wa ũu eekie kwosana na wendi wa ĩkomano na amũthasya Valava. Ĩtina wa ũu, aisye Yesũ aumwʼe ngũa na aikũnwa ivoko.

Kwoou asikalĩ nĩmamũvũie Yesũ mũno, na mamũtwaa nyũmbanĩ kwa ngavana. E vau, asikalĩ nĩmoombanie na maendeea kũmũthĩnyʼa. Maseũvisye ngovia ya mĩwʼa na mamwĩkĩa. O na ĩngĩ asikalĩ asu nĩmamũkwatĩthisye Yesũ mũangi kwʼokonĩ kwake kwa aũme, na mamwĩkĩa ngũa ya langi ũilyĩ ta mũtune, ta ĩla yeekĩawa nĩ anene ũsumbĩnĩ. Ĩtina wa ũu mambĩĩie kũmũthekeea Yesũ na kũmwĩa: “Ũvoo waku, Mũsumbĩ wa Ayuti!” (Mathayo 27:28, 29) O na eka ũu, nĩmamũtwʼĩlangile Yesũ mata na mamũkũna makovi. O na nĩmoosie ũla mũangi wakwete na mamũkũna nawʼo mũtwe. Kwĩka ũu kwatumie ĩla ngovia ya mĩwʼa mamwĩkĩĩte ĩmũtonyeea mũtwe.

Nũndũ Yesũ nĩwauĩtye na aendeea kwĩthĩwa na vinya ĩvindanĩ yĩu yonthe wathĩnawʼa, Vilato nĩwendeeiwʼe nĩ ũndũ ũsu na kwoou avanga kwĩka ũndũ ũngĩ nĩ kana etaananyʼe na mathĩna. Eeie ĩkomano atĩĩ: “Sisyai! Nĩngũmumaalya nza kũla mũĩ nĩ kana mũmanye kana nyie ndikwona mũndũ ũũ e na ĩvĩtyo.” We Vilato no ethĩwe asũanĩaa kana kũete Yesũ mbee wa ĩkomano emũkũne vyũ na auĩte kwaĩ kũtonya kũtuma ĩkomano yĩmwĩwʼĩa Yesũ tei? Yesũ aũngye mbee wa ĩkomano yĩu yĩtaĩ na tei, Vilato aneenie asya: “Sisyai! Mũndũũme!”—Yoana 19:4, 5.

O na kau Yesũ aĩ mũvũe mũno na aĩ na itau mbingĩ, nĩwauĩtye na ndaavũavũana. Ũndũ ũsu nĩwamwendeeisye Vilato mũno nũndũ ndeto ila waneenie nĩsyoonanisye kana nĩwamũnengete Yesũ ndaĩa na nĩwamwĩwʼĩaa tei.

O na kau Yesũ nĩwathĩnĩtwʼe mũno na akaumangwa, kĩthito kya Vilato kya kwenda athawʼe kĩyaatuma anene ma athembi na Ayuti ala angĩ maekana na wendi woo wa kwenda oawe. Mayendaa kĩndũ o na kĩmwe kĩsiĩĩe mũvango ũsu woo. Nĩkyo kĩtumi maendeeie kũneena na wasya mũnene makyasya: “Akoaĩwe mũtĩnĩ! Akoaĩwe mũtĩnĩ!” Nake Vilato amea atĩĩ: “Mwosei inywʼĩ ene mũkamũae, nũndũ ndikwona e na ĩvĩtyo.”—Yoana 19:6.

Maũndũ ala Ayuti mawetaa mayaaĩkĩĩthya Vilato kana Yesũ nĩwaĩle kũawa nũndũ wa kũtũla mĩao ya Kaisali. Ĩndĩ mo maĩ na kĩtumi kĩseo kya kũmũsikata ĩũlũ wa ũthaithi? Maisye kana Yesũ nũmũumĩte Ngai o tondũ mawetete mbeenĩ ĩvinda yĩla Yesũ waĩ mbee wa Nzama ya Ayuti. Mamwĩie Vilato atĩĩ: “Ithyĩ twĩ na mwĩao, na kwosana na mwĩao ũsu nĩwaĩle kũkwʼa, nũndũ aneeyĩtaa mwana wa Ngai.” (Yoana 19:7) Vilato ndaĩ aaĩwʼa ũndũ ũsu mamũtavisye ĩũlũ wa Yesũ.

Kwondũ wa ũu Vilato nĩwasyokie nyũmba ĩngĩ akamanthe ũndũ ũtonya kũmũthasya Yesũ ũla wathĩnĩtwʼe mũno. O na eka ũu kĩveti kya Vilato nĩkyaotete ndoto ĩũlũ wake. (Mathayo 27:19) Nao nata ĩũlũ wa ũndũ ũsu mweũ Ayuti mamũsikatĩe Yesũ wa kana easya nĩ “mwana wa Ngai”? Lilikana kana Vilato nĩweesĩ Yesũ aumĩte Kalilii. (Luka 23:5-7) Ĩndĩ o na esĩ ũu amũkũlilye Yesũ atĩĩ: “We wumĩte va?” (Yoana 19:9) We Vilato nũtonya kwĩthĩwa oonaa Yesũ ta ũtonya kwĩthĩwa ekalaa ĩtunĩ na kana aĩ ngai?

Yesũ nĩwatavĩtye Vilato ĩmwe kwa ĩmwe kana we nĩ mũsumbĩ ĩndĩ Ũsumbĩ wake ti wa nthĩ ĩno. Na nũndũ Yesũ ndaaona ve vata wa kũmũeleangya mũnango kĩla waĩ anamũtavya, ndaamũsũngĩa kĩndũ. Yĩla Yesũ waleile kũsũngĩa, Vilato nĩwathatie mũno na kwoou amwĩa Yesũ atĩĩ: “We yu nũũlea kũneena nakwa? No wĩsĩ nĩ na ũkũmũ wa kũũthasya, na nĩ na ũkũmũ wa kũkũaa?”—Yoana 19:10.

Nake Yesũ amũsũngĩa amwĩa: “Ndũtonya kwĩthĩwa na ũkũmũ ĩũlũ wakwa ta kethĩwa ndũũnengetwe kuma ĩũlũ. Nĩkyo kĩtumi mũndũ ũla ũnenganie kwaku wĩ na naĩ nene.” (Yoana 19:11) Nĩvatonyeka Yesũ akethĩwa ataneenaa ĩũlũ wa mũndũ ũmwe. Ĩndĩ, oonanasya kana Kaiava, andũ ala waĩ namo, na Yutasi Isikalioti nĩmo maĩ na naĩ nene kwĩ Vilato.

Nũndũ Vilato nĩwendeeiwʼe nĩ ndaĩa nzeo sya Yesũ na ndeto ila waneenaa, na nũndũ nĩwakĩaa kana Yesũ nũtonya kwĩthĩwa aĩ ngai, nĩwavangie ĩngĩ kũmũthasya. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Ayuti nĩmawetie ũndũ ũngĩ watuma Vilato akwatwa nĩ wia. Mamwĩie atĩĩ: “Wathasya mũndũ ũũ ndwĩ mũnyanyae wa Kaisali. Mũndũ o na wĩva ũla wĩtwʼĩkĩthasya mũsumbĩ ethĩawa aileana na Kaisali.”—Yoana 19:12.

Ngavana Vilato nĩwamumaalilye Yesũ ĩngĩ, na ekalĩle kĩvĩla kya sila eea andũ atĩĩ: “Sisyai! Mũsumbĩ wenyu!” Ĩndĩ ũndũ ũsu ndwaatuma Ayuti masyoka ĩtina. Vandũ va ũu, maneenie na wasya mũnene, makyasya: “Mũvete! Mũvete! Akoaĩwe mũtĩnĩ!” Nake Vilato amakũlya: “Mwĩenda nũae mũsumbĩ wenyu?” Kwa ĩvinda yĩasa Ayuti meethĩĩtwe maithĩnwʼa nĩ ũsumbĩ wa Lomi, ĩndĩ o na ũu wĩ o vo anene ma athembi maisye mate na wia: “Tũi na mũsumbĩ, ate o Kaisali.”—Yoana 19:14, 15.

Vilato nĩwakwatiwe nĩ wia na eetĩkĩla ũndũ Ayuti mendaa na kwoou anengane Yesũ akoawe. Asikalĩ nĩmamumisye Yesũ ngũa ĩla weekĩĩte yailyĩ ta ndune na mamwĩkĩa ngũa syake sya ĩũlũ. Yesũ nowe weekuĩe mũtĩ wake wa mathĩna aendete kũawa.

Mũthenya ũsu Vilato wanenganie Yesũ akoawe waĩ Wakatano kwakya, matukũ 14 ma mwei wa Nisani. Kuma Wakana Yesũ ndaĩ anesa kũkoma na nĩwathĩnĩtwʼe mũno. O na kau Yesũ nĩwangʼangʼanie akue mũtĩ wake wa mathĩna, ndaĩ esa kũũvikya vala waendete kũaĩwa. Kwoou, asikalĩ nĩmalasimĩthisye mũndũ ũmwe wavĩtĩte akue mũtĩ ũsu nginya vala Yesũ waendete kũaĩwa. Mũndũ ũsu eetawa Simoni, kuma ndũa ya Kulene ĩla yĩ Africa. Andũ aingĩ nĩmamũatĩĩie, amwe maendeee kwĩkũnanga nũndũ wa kyeva na kũĩa nũndũ wa kĩla kyaendeee.

Yesũ atavisye aka ala maĩaa atĩĩ: “Eĩtu ma Yelusaleme, ekai kũĩa nũndũ wakwa. Vandũ va ũu ĩai kwondũ wenyu na kwondũ wa syana syenyu; nũndũ sisyai! mĩthenya nĩyũkĩte yĩla andũ makasya, ‘Nĩ atanu aka ala ngũngũ, na ala mavu moo mataasyaa na ala nondo syoo itaaongwa!’ Na ĩndĩ makambĩĩa kwĩa iĩma, ‘Tũvalũkĩlei!’ na mayĩa tũlĩma, ‘Tũvwʼĩkei!’ Ethĩwa nĩmekwĩka maũndũ asu mũtĩ wĩ mwĩũ, kũkeethĩwa kũilye ata yĩla wĩũma?”—Luka 23:28-31.

Yesũ aneeneaa mbaĩ ya Ayuti. Mbaĩ ĩsu yailyĩ ta mũtĩ wĩ vakuvĩ vyũ kũma, nĩkwĩthĩwa Yesũ aĩ namo na vaĩ Ayuti meana ũndũ mũna ala mamũĩkĩĩaa. Ĩndĩ, Yesũ amina kũawa na amanyĩwʼa matwʼĩka Aisilaeli ma kĩ-veva, mbaĩ ya Ayuti yesaa kwĩthĩwa yĩ ngwʼũ kĩ-veva, na kwoou mayĩthĩwa mailyĩ ta mũtĩ mũmũ. Kwaĩ kwĩthĩwe na kyeva kingĩ mũno ita sya Alomi syatũmĩwa nĩ Ngai kwananga mbaĩ ĩsu ya Ayuti!

Vala Yesũ waendaa kũaĩwa vayaĩ vaasa na ndũa ya Yelusaleme. Aendete kũawa vamwe na ingʼendilĩ ilĩ. Matwaiwe vandũ veetawa Kolokotha, na ũalyũlo wayo nĩ Vandũ va Kĩngʼala, na waĩ ũtonya kwona vandũ vau wĩ “kũasa.”—Maliko 15:40.

Aũme asu atatũ matwʼĩĩwe kũawa nĩmaumiwʼe ngũa. Na ĩndĩ maseũvĩwʼa mbinyu ĩvulanĩtwʼe na manemane na nyongo. Nĩvatonyeka ũkethĩa aka ma Yelusaleme nĩmo mamĩseũvĩtye na Alomi nĩmanengie aũme asu mbinyu ĩsu nũndũ nĩyesaa kũolanga kyalya. Ĩndĩ yĩla Yesũ wasamie mbinyu ĩsu nĩwamĩleile. Nĩkĩ weekie ũu? Endaa ethĩwe atonya kũmanya nesa maũndũ onthe ala mamũkwataa ĩtatwanĩ yĩu ĩnene, na ayĩthĩwa e mũĩkĩĩku nginya kĩkwʼũ.

Ĩtina wa ũu Yesũ nĩwakomeeiwʼe atambũũkĩte mũtĩnĩ ũsu wa mathĩna. (Maliko 15:25) Mamina kwĩka ũu, asikalĩ nĩmamũathĩĩie na mĩsumaa moko na maaũ na ũu watuma ewʼa woo mwingĩ mũno. Yĩla mũtĩ ũsu waũngamiwʼe, Yesũ nĩweewie woo mwingĩ mũno vyũ nũndũ wa ũito wa mwĩĩ wake na kũla watonyetwe na mĩsumaa. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Yesũ ndaaneenea asikalĩ asu maũndũ mathũku. Vandũ va ũu avoyie asya: “Asa maekee, nũndũ mayĩsĩ ũndũ mekwĩka.”—Luka 23:34.

Alomi nĩmaandĩkaa kĩvwaũ kyonanĩtye ĩvĩtyo yĩla mũndũ ũla ũkũawa wĩkĩte. Na ĩvindanĩ yĩĩ, Vilato nĩwaandĩkie kĩvwaũ kyaĩtye: “Yesũ Mũnasaleti, Mũsumbĩ wa Ayuti.” Kĩvwaũ kĩu kyaandĩkĩtwe kwa kĩthyomo kya Kĩevelania, Kĩlatinĩ, na Kĩkiliki, na andũ aingĩ maĩ matonya kũsoma ithyomo isu. Ũndũ ũsu Vilato weekie nĩwoonanisye ũndũ wavũthĩtye Ayuti ala maisye Yesũ oawe. Anene ma athembi mayaaendeewʼa nĩ ndeto isu Vilato waandĩkie na kwoou mamwĩa atĩĩ: “Ndũkaandĩke, ‘Mũsumbĩ wa Ayuti,’ ĩndĩ andĩka kana aisye, ‘Nyie nĩ Mũsumbĩ wa Ayuti.’” Ĩndĩ nũndũ Vilato ndendaa mamũthingʼĩĩsye ĩngĩ eke ũndũ mekwenda, amea atĩĩ: “Kĩla naandĩka, nĩnaandĩka.”—Yoana 19:19-22.

Athembi nĩmathatie mũno na kwoou matũngĩlĩĩla ũkũsĩ wa ũvũngũ ũla mawetete ĩvinda yĩla Yesũ wasilĩlawa nĩ Nzama ya Ayuti. Namo andũ ala mavĩtĩlaa vakuvĩ na vau Yesũ wambĩtwe, nĩmathingithasya mĩtwe yoo kwa nzĩa ya kĩvũthya na maimũuma Yesũ maimwĩa: “A! We ũla ũnaĩ wanange ĩkalũ na kũyaka na mĩthenya ĩtatũ, ĩtangĩĩe mwene kwa kuma mũtĩnĩ wa mathĩna.” O ta ũu, o namo anene ma athembi na aandĩki nĩmambĩĩe kũmũthekeea, mayĩana atĩĩ: “Eka yu Klĩsto, Mũsumbĩ wa Isilaeli, aume mũtĩnĩ wa mathĩna nĩ kana twone na tũyĩĩkĩĩa.” (Maliko 15:29-32) O na ila ingʼendilĩ ilĩ syambĩtwe na Yesũ nĩsyambĩĩe kũmũumanga, o na kau ndaĩ na mavĩtyo tasyo.

O namo asikalĩ ana Alomi ala maĩ vau nĩmambĩĩie kũmũthekeea Yesũ. Nĩvatonyeka makethĩwa manyusaa mbinyu, na kwoou mayĩka ta mekwenda kũmũnenga Yesũ anywʼe o mesĩ ndatonya kũmĩvikĩa. Asikalĩ asu me na kĩvũthya nĩmambĩĩie kũneena naĩ nũndũ wa ndeto ila syaandĩkĩtwe kĩvwaũnĩ kĩla kyaathĩĩwe mũtĩnĩ ũla Yesũ wambĩtwe mayasya: “Ethĩwa wĩ Mũsumbĩ wa Ayuti, ĩtangĩĩe.” (Luka 23:36, 37) Kwasũanĩa ũndũ ũsu! Mũndũ ũla waĩkĩĩthĩtye vyũ kana nĩwe nzĩa, nĩwe wʼo, na nĩwe thayũ ayĩkwa maũndũ ũtaaĩle kwĩkwa ta kũumangwa na kũthĩnwʼa. Ĩndĩ Yesũ nĩwatwie kũmĩĩsya mathĩna asu onthe ate kũneena ũndũ o na ũmwe mũthũku ĩũlũ wa Ayuti ala mamũsyaĩĩsye, asikalĩ Alomi ala mamũthekeeaa, kana ingʼendilĩ ilĩ ila syambĩtwe ũtee wake.

Ala asikalĩ ana nĩmoosie ngũa sya Yesũ sya ĩũlũ na maiaanyʼa ilungu inya. Nĩmakũnie kula nĩ kana kĩla ũmwe amanye kĩlungu kĩla ũkwosa. Ĩndĩ ngũa ya nthĩnĩ ya Yesũ yaĩ ya kĩtambaa kĩseo mũno, na ndyaĩ “ndumanyʼe, nĩkwĩthĩwa yatumĩtwe kuma ĩũlũ nginya nthĩ.” Asikalĩ asu maisye atĩĩ: “Tũikamĩtembũe, ĩndĩ ekai tũkũne kula tũmanye yĩtwʼĩka yaũ.” Kwa kwĩka ũu meanĩisye ĩandĩko yĩla yaĩtye: “Nĩmaaanie ngũa syakwa katĩ woo, na makũna kula kwondũ wa ngũa yakwa.”—Yoana 19:23, 24; Savuli 22:18.

Ĩtina wa ĩvinda ĩnini, kĩngʼendilĩ kĩmwe nĩkyamanyie kana kwa wʼo Yesũ aĩ mũsumbĩ. Kyatavisye kĩngʼendilĩ kĩla kĩngĩ atĩĩ: “We ndũũkĩa Ngai o na vanini, nũndũ wasilĩlwa ũndũ ũmwe nake? Na ũu nĩwʼo vaĩlĩte kwĩthĩwa ĩũlũ witũ, nĩkwĩthĩwa twĩĩvanĩwʼa ũndũ vaĩle nũndũ wa maũndũ ala tweekie; ĩndĩ mũndũ ũũ ndekĩte ũndũ o na ũmwe ũtaĩlĩte.” Na ĩndĩ kĩngʼendilĩ kĩu kyamwĩsũva Yesũ kĩimwĩa: “Wĩndilikana yĩla wĩlika Ũsumbĩnĩ waku.”—Luka 23:40-42.

Yesũ akĩsũngĩie akĩa: “Nĩ wʼo ũmũnthĩ nĩngũkwĩa, ũkeethĩwa vamwe nakwa Ũseonĩ,” ĩndĩ ti Ũsumbĩnĩ. (Luka 23:43) Watho ũsu waĩ kĩvathũkanyʼo na ũla Yesũ wathie atũmwa make kana makekalĩla ivĩla sya ũsumbĩ vamwe nake Ũsumbĩnĩ. (Mathayo 19:28; Luka 22:29, 30) Ĩndĩ, kĩngʼendilĩ kĩu nĩkĩtonya kwĩthĩwa kyeewʼĩte ĩũlũ wa Valatiso ĩla Yeova waseũvĩtye kwondũ wa Atamu, Eva, na ũsyao woo. Kwoou, kĩngʼendilĩ kĩu kĩikwʼa kyaĩ na wĩkwatyo ũsu wa kwĩsa kwĩkala ĩũlũ wa nthĩ yĩ Valatiso.

Yesũ aathĩĩiwe mũtĩnĩ “saa sita” sya mũthenya, na nĩkweethĩiwe kĩvindu “nthĩ ĩsu yonthe nginya ta saa kenda” sya mũthenya. (Maliko 15:33) Kĩvindu kĩu kĩyaumanĩte na syũa kũkwatwa kũla kwĩthĩawa yĩla mwei watisa, nũndũ yĩĩ yaĩ ĩvinda ya Vasaka na mwei nĩwoonekaa wʼonthe. Na kĩvindu kĩu nĩkyekalile ĩvinda yĩasa kwĩ yĩla kĩkalaa syũa yakwatwa. Kwoou Ngai nĩwe watumĩte kwĩthĩwa na kĩvindu kĩu!

Kwasũanĩa ũndũ andũ ala mamũthekeeaa Yesũ meewie moona kĩvindu kĩu. Ĩvindanĩ yĩu kwaĩ kĩvindu, aka ana nĩmaendie vau Yesũ wambĩtwe. Aka asu maĩ inyia wa Yesũ, Salome, Meli Makatalene, na Meli inyia wa mũtũmwa Yakovo Ũla Mũnini.

Ĩvindanĩ yĩu mũtũmwa Yoana aũngamĩte vakuvĩ na inyia wa Yesũ ũla waĩaa e “ũtee wa mũtĩ wa mathĩna.” Meli aendeee kũsyaĩĩsya mwana wake ũla waeie aendeee kũũmĩa e mũtĩnĩ wa mathĩna, na eewʼaa ta ũtonyetwe na “ũvyũ mũasa.” (Yoana 19:25; Luka 2:35) Ĩndĩ, o na kau Yesũ aĩ na woo mwingĩ mũno, nĩwasũanĩaa ĩũlũ wa ũndũ ũtonya kũtetheesya inyia wake. Nĩkyo kĩtumi wangʼangʼanie amũsisye Yoana na eea inyia wake atĩĩ: “Mũndũ mũka, sisya! Mwana waku!” Nĩwasyokie amũsisya Meli na amwĩa Yoana atĩĩ: “Sisya! Inyia waku!”—Yoana 19:26, 27.

Yesũ endaa inyia wake, ũla ĩvindanĩ yĩu ũtonya kwĩthĩwa aĩ ndiwa asũvĩwe nĩ mũtũmwa ũla Yesũ wendete mũno. Yesũ nĩweesĩ kana ana-a-inyia mayaĩ manambĩĩa kũmũĩkĩĩa. Kwoou, nĩweekie mũvango mũseo nĩ kana inyia wake ethĩwe atonya kũsũvĩwa, o vamwe na kwĩanĩĩwʼa mavata make ma kĩ-veva. Ĩsu nĩ ngelekanyʼo nzeo mũno kwitũ!

Saa ila kĩvindu kyaĩ vakuvĩ kũthela, Yesũ aisye: “Nĩngwĩwʼa waũni.” Yĩla waisye ũu nĩweanĩisye maandĩko. (Yoana 19:28; Savuli 22:15) Yesũ nĩwamanyie kana Ĩthe wake aĩ anaeka kũmũsũvĩa. Na ũu nĩwesaa kũtuma ũĩkĩĩku wa Yesũ ũmanyĩka nesa. Ĩtina wa Klĩsto kwasya nũkwĩwʼa waũni nĩwaneenie na wasya mũnene asya: “Eli, Eli, lama savakathani?” na ũalyũlo wayo nĩ, “Ngai wakwa, Ngai wakwa, ũndekee kĩ?” Na yĩla andũ amwe ala maũngamĩte vau vakuvĩ meewie ũu, mambĩĩa kwasya: “Sisyai! Eĩta Eliya.” Na mũndũ ũmwe asemba, ainda sivongyi mbinyunĩ ngaatu, amĩtonyeesya mũanginĩ, na amũnenga Yesũ anywʼe. Ĩndĩ andũ angĩ ala maĩ vau maasya: “Ekanai nake! Ekai twone kana Eliya nũkũka kũmumya.”—Maliko 15:34-36.

Ĩtina wa ũu, Yesũ nĩwaneenie na wasya mũnene asya: “Nĩmeanĩa!” (Yoana 19:30) Vate nzika, aĩ anamina kwĩanĩsya maũndũ onthe ala Ĩthe wake wamũtũmĩte oke kwĩka ĩũlũ wa nthĩ. Amina kũweta ndeto isu aisye atĩĩ: “Asa, nĩngũnengane veva wakwa mokonĩ maku.” (Luka 23:46) Kwa kwĩka ũu Yesũ oonanasya aĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu vyũ kana Ngai akamũthayũũkya. Na ĩndĩ amina kwĩka ũu akwʼa.

Yĩla Yesũ wakwie oou, nĩkweethĩiwe kĩthingitho kĩnene mũno kĩla kyaatũangie mavia. Kyaĩ na vinya mwingĩ mũno nginya mbũa ila syaĩ nza wa Yelusaleme syavingũka na mĩĩ ĩla yaĩ nthĩnĩ wasyo yekwʼa nza. Andũ ala mavĩtĩlaa vau na mayona mĩĩ ĩsu nĩmalikile “ndũanĩ ntheu” na maweta kĩla moona.—Mathayo 12:11; 27:51-53.

Yĩla Yesũ wakwie, vasia mũasa ũla waanĩtye vala vandũ Vatheu na vala Vatheu Vyũ ĩkalũnĩ ya Ngai nĩwatembũkanĩle katĩ kuma ĩũlũ kũvika nthĩ. Ũndũ ũsu wa kũsengyʼa weekĩkie woonanisye ũthatu wa Ngai kwelekela ala mooaie Mwana wake, o na ũndũ ũsu woonanisye kana andũ maĩ matonya kũthi vala Vandũ Vatheu Vyũ, navo nĩ ĩtunĩ.—Aevelania 9:2, 3; 10:19, 20.

Andũ ala maĩ vau nĩmakwatiwe nĩ wia. O na mũnene wa asikalĩ ũla waũngamĩe kũawa kwa Yesũ na ila ingʼendilĩ ilĩ aisye atĩĩ: “Nĩ wʼo mũndũ ũũ eĩ Mwana wa Ngai.” (Maliko 15:39) Mũnene ũsu nũtonya kwĩthĩwa aĩ vo ĩvinda yĩla Yesũ waĩ mbee wa Vilato asikatĩwe kwĩthĩwa easya kana nĩ mwana wa Ngai. Ĩtina wa kwona maũndũ asu, mũnene ũsu nĩwaĩkĩĩie vyũ kana Yesũ aĩ mũlũngalu na kwa wʼo aĩ Mwana wa Ngai.

Andũ angĩ ala moonie maũndũ ma ũsengyʼa ala meekĩkie nĩmenũkie mũsyĩ kwoo ‘mekũnangĩte ithũi,’ kwonanyʼa ũndũ meewie kyeva na nthoni. (Luka 23:48) Andũ amwe masyaĩĩsye me kũasa nĩ aka aingĩ ala maĩ amanyĩwʼa ma Yesũ na maendanasya nake mavinda amwe yĩla waĩ vaa ĩũlũ wa nthĩ. O namo nĩmasengʼie mũno nũndũ wa maũndũ asu onthe meekĩkie.

Yesũ akwie Wakatano kũkilyĩ kũtuka matukũ 14 ma mwei wa Nisani, nawʼo mũthenya wa Savato wambĩĩie syũa yĩithũa matukũ 15 ma mwei wa Nisani. Ĩvindanĩ yĩu, ila ingʼendilĩ ilĩ syambĩtwe vamwe na Yesũ iyaĩ inesa kũkwʼa. Kwosana na Mĩao, mwĩĩ wa mũndũ mũkwʼũ ndwaaĩle kwĩkala “ũtukũ wʼonthe mũtĩnĩ,” ĩndĩ vandũ va ũu waaĩle kũthikwa “mũthenya o ũsu.”—Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 21:22, 23.

O na ĩngĩ, mũthenya wa Wakatano weetawa mũthenya wa Kwĩyũmbanyʼa, nũndũ andũ nĩmatũmĩaa masaa ma mũthenya kũmbanyʼa lĩu na makatethya mawĩa ala angĩ mataĩ meteela nginya Savato ĩthele. Syũa yĩithũa, Savato “nene” nĩyambĩĩaa. (Yoana 19:31) Yeetawa Savato “nene” nũndũ Savato ilĩ nĩsyeekawa mũthenya ũsu. Ũu nĩkwonanyʼa kana matukũ 15 ma mwei wa Nisani mavikie mũthenya wa Wathanthatũ yĩla meethĩawa na Savato. O na ĩngĩ mũthenya ũsu nĩwʼo waĩ mũthenya wa mbee nthĩnĩ wa mboka ĩla yeekawa mĩthenya mũonza ya Mũkate Ũte Ĩlawa, na mũthenya wa mbee weethĩawa wa Savato, o na ethĩwa mũthenya ũsu wavika ĩndĩĩ.—Alivai 23:5, 6.

Nũndũ wa ũu Ayuti nĩmamũkũlilye Vilato akatĩĩe kũaa Yesũ na ingʼendilĩ ilĩ ila wambĩtwe nasyo. Esaa kwĩka ũu ata? Kwa kũtũla maaũ moo. Kwĩka ũu kwesaa kũtuma matatũmĩa maaũ moo kũkĩlya mwĩĩ nĩ kana maveve, na ũu ũituma makwʼa na mĩtũkĩ. Kwoou asikalĩ nĩmaendie na matũla maaũ ma ingʼendilĩ isu ilĩ. Ĩndĩ mamũvikĩa Yesũ meethĩie akwie, na kwoou mayaatũla maaũ make. Ũu nĩweanĩisye ndeto ila syĩ ĩvukunĩ ya Savuli 34:20 ila syaasya: “Nũsũvĩaa mavĩndĩ make onthe: Vai yĩmwe yamo ĩtũlĩku.”

Nĩ kana maĩkĩĩthye kana Yesũ nĩ mũkwʼũ, mũsikalĩ ũmwe nĩwoosie ĩtumo na amũtonya Yesũ waunĩ. Amũtonyie vakuvĩ na ngoo, na “vau kwa vau nthakame na kĩwʼũ syauma.” (Yoana 19:34) Kwĩka ũu nĩkweanĩisye wathani ũngĩ ũla waĩtye: “Makanzisya ũla matonyie.”—Nzekalia 12:10.

Yosevu, mũndũ ũmwe waĩ “mũthwii” kuma ndũanĩ ya Alimathia aĩ vo. Mũndũ ũsu aĩ wa Nzama ya Ayuti na nĩwanengetwe ndaĩa. (Mathayo 27:57) Yosevu “aĩ mũndũ mũseo na mũlũngalu,” na ‘nĩweeteele Ũsumbĩ wa Ngai.’ Aĩ “mũmanyĩwʼa wa Yesũ wa kĩmbithĩ nũndũ nĩwakĩaa Ayuti,” na kwoou ndaaĩtĩkĩlana na ũtwi ũla koti weekie ĩũlũ wa Yesũ. (Luka 23:50; Maliko 15:43; Yoana 19:38) Ĩndĩ ĩvindanĩ yĩĩ, Yosevu nĩweethĩiwe na ũkũmbaũ na eetya Vilato mwĩĩ wa Yesũ. Vilato nĩwatũmanie mũnene wa asikalĩ ũla waũngamĩe kũawa kwa Yesũ na ila ingʼendilĩ, na mũnene ũsu aĩkĩĩthya Vilato kana Yesũ nĩ mũkwʼũ. Ĩtina wa ũu Vilato nĩweetĩkĩlile Yosevu ose mwĩĩ wa Yesũ.

Yosevu nĩwathooie kĩtambaa kĩseo kya katane. Na ĩtina wa kũmumya Yesũ mũtĩnĩ, amwova na kĩtambaa kĩu kĩseo. Nake Nikotemo ũla “vau mbeenĩ waendie kwake [Yesũ] ũtukũ,” nĩwatetheeisye Yosevu kũmũthika Yesũ. (Yoana 19:39) Ookie akuĩte latili ta yĩana (kĩlo 33) sya manemane ĩvulanĩtwʼe na mĩtĩ ĩngĩ yĩ mũuke mũseo. Kwoou, kwosana na kĩthĩo kya Ayuti kya kũthika andũ, nĩmalingile mwĩĩ wa Yesũ na itambaa isu syaĩ na syĩndũ syĩ mũuke mũseo.

Yosevu aĩ na mbũa ĩtaĩ yaaiwa mũndũ ĩla yenzĩtwe ĩvianĩ na yaĩ vau vakuvĩ, na kwoou maia mwĩĩ wa Yesũ vo. Nĩmasyokie moosa ĩvia ĩnene yaĩ vau na mayĩvingilitya nginya mbũanĩ. Meekie ũu na mĩtũkĩ mũthenya wa Savato ũtanambĩĩa. Nĩvatonyeka Meli Makatalene na Meli inyia wa Yakovo Ũla Mũnini makethĩwa maĩ vo maitetheesya kũthika Yesũ. Aka asu nĩmasyokie mũsyĩ mekalaatĩte “makaseũvye mĩtĩ yĩ mũuke mũseo na mauta me mũuke mũseo” nĩ kana meũka kũvaka mwĩĩ wa Yesũ ĩtina wa Savato.—Luka 23:56.

Mũthenya ũla waatĩĩe, ũla waĩ mũthenya wa Savato, anene ma athembi na Avalisi nĩmaendie vala ve Vilato na mamwĩa atĩĩ: “Nĩtũlilikene kana yĩla mũkengani ũsu waĩ thayũ aisye, ‘Ĩtina wa mĩthenya ĩtatũ ngathayũũkwʼa.’ Kwoou, umya mwĩao nĩ kana mbũa ĩsungwe nginya mũthenya wa katatũ, nĩ kana amanyĩwʼa make maikese kũka mamũye na mayĩa andũ, ‘Nũnathayũũkiwʼe!’ Na ĩndĩ ũkengani ũsu wa mũthya ũkeethĩwa wĩ mũthũku kwĩ ũla wa mbee.” Nake Vilato amea: “No mwose asungi, nĩ kana ĩsungwe nesa ũndũ mũkwona vaĩle.”—Mathayo 27:63-65.

Wakyumwa kwakya tene, Meli Makatalene, Meli inyia wa Yakovo, na aka angĩ nĩmaendie mbũanĩ makuĩte syĩndũ syĩ mũuke mũseo makavake mwĩĩ wa Yesũ. Makũlanasya atĩĩ: “Nũũ ũkũtũvingilitĩlya ĩvia kuma mũomonĩ wa mbũa?” (Maliko 16:3) Ĩndĩ ũndũ wa kũsengyʼa nĩ kana kwaĩ kũneethĩwa na kĩthingitho na mũlaĩka wa Ngai avingilitya ĩvia yĩu. Namo ala masungaa mbũa mayaĩ vo, na mbũanĩ vayaĩ kĩndũ!