ĨSOMO YA 1
“Endai . . . Mũkatwĩkĩthye Andũ . . . Amanyĩwʼa”
Maũndũ ala manene ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa na ũndũ yĩtũkonetye ũmũnthĩ
1-6. Elesya ngewa ĩkwonanyʼa ũndũ Ngũsĩ sya Yeova itavanasya isionĩ syĩ kĩvathũkanyʼo itũmĩĩte nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo.
MWĨĨTU ũmwe Ngũsĩ kuma Ghana, wĩtawa Rebecca, nĩwatavanasya mũno e sukulu. Nĩwaĩkĩĩthasya kana kĩla ĩvinda e na mavuku maneeneete Mbivilia mũvukonĩ wake. Ĩvindanĩ yĩla mathũmũĩte, nĩwamanthaa myanya nĩ kana aumĩsye syana ila ingĩ ũkũsĩ. Na nĩwambĩĩie kwĩmanyĩsya Mbivilia na syana kauta masomaa ĩmwe.
2 Kĩthamanĩ kya Madagascar, kĩla kĩsianĩtye na kĩsio kya Africa, kĩla kĩ ũtee wa ũkanga ngalĩko ya umĩlonĩ wa syũa, mavainia elĩ nĩmatembeaa kĩlomita 25 syũanĩ ĩvyũ nĩ kana mavike kĩsionĩ kĩ vaasa. Nĩmeemanyĩasya Mbivilia na andũ meana ũna mendeeawʼa kĩsionĩ kĩu.
3 Atavanyʼa Ngũsĩ sya Yeova kuma Paraguay, nĩmatetheanĩisye na atavanyʼa angĩ meeyumĩtye kuma nthĩ ingĩ 15 kũseũvya ĩsiwa yĩtonya kũtũmĩwa ta nyũmba. Mendaa kũyĩtũmĩa kũvikĩsya ũvoo mũseo andũ ala matwĩe ũtee wa mbũsĩ sya Paraguay na Paraná. Ĩsiwa yĩu yaĩ na ũito wa tani 45 na yaĩ yĩtonya kwĩkala andũ 12. Atavanyʼa asu ma Ũsumbĩ me kĩthito nĩmatũmĩie ĩsiwa yĩu kũtavanyʼa ũvoo mũseo kũndũ kũtaĩ kũvikĩka kwa nzĩa ingĩ.
4 Ngalĩ ya ĩũlũ vyũ, Ngũsĩ kuma Alaska nĩsyatũmĩie nesa mwanya mũseo wa kũtavanyʼa, ũla wĩyumĩlasya atalii mooka kũtembea kũu ĩvindanĩ ya thano. Ĩvindanĩ yĩu, meli ila ikuaa atalii nĩsyakothaa kũka ikuĩte atalii aingĩ kuma nthĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. Na Ngũsĩ kĩsionĩ kĩu nĩsyaũngamaa kĩlĩndĩnĩ nĩ kana inenge atalii mavuku maingĩ maneeneete Mbivilia kwa ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo. O kĩsionĩ kĩu, ndeke nĩyatetheeisye mũno kũvika isionĩ ila syĩ vaasa na nũndũ wa ũu, atavanyʼa meethwa matonya kũtavanyʼa isionĩ ila itwĩe mbai sya Aleut, Athabascan, Tsimshian, na Tlingit.
5 Mũndũũme wĩtawa Larry, kuma Texas, Amelika, nĩwatavasya ũvoo mũseo ala wakomanaa namo e nyũmbanĩ ya kũsũvĩa andũ akũũ na awau. O na kau atũmĩaa kĩvĩla kya kũsukuma nũndũ nĩwaũmĩĩie lelũnĩ, eethĩawa na maũndũ maingĩ ma kwĩka. Nĩwatavasya andũ angĩ ũvoo wa Ũsumbĩ, ũla nĩ vamwe na wĩkwatyo ũla waĩ nawʼo umĩte Mbivilianĩ, kana ĩvindanĩ ya Ũsumbĩ ũsu akeethĩwa atonya kwĩkinyĩa na maaũ make ĩngĩ.—Isa. 35:5, 6.
6 Kĩkundi kĩmwe kya Ngũsĩ kuma Mandalay nĩkyaendie kyalo kya mĩthenya ĩtatũ kĩtũmĩĩte meli nĩ kana kĩvike ũmbanonĩ mũnene waĩ kĩsionĩ kya ĩũlũ kya Myanmar. Nĩmendaa kumya ũkũsĩ mũno na kwoou nĩmakuie mavuku maneeneete Mbivilia, ala manengae andũ angĩ ala maĩ melinĩ ĩsu. Kĩla ĩvinda meli ĩsu yaũngama taoninĩ kana kĩsionĩ kĩna, atavanyʼa asu maĩ na kĩthito nĩmaumaa na mĩtũkĩ na mainenga andũ ala me ũkuvĩnĩ mavuku. Ĩvindanĩ o yĩu, ve andũ angĩ meethĩawa maendeee kũlika melinĩ. Na kĩu nĩkyanengae atavanyʼa asu ma Ũsumbĩ mwanya mũseo wa kũtavya andũ aingangĩ ũvoo mũseo.
7. Athaithi ma Yeova matũmĩaa nzĩa syĩva syĩ kĩvathũkanyʼo kumya ũkũsĩ ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai? Kĩeleelo kyoo kĩnene nĩ kĩva?
7 O tondũ ngewa isu mbũthũ sya ana-a-asa na eĩtu-a-asa syoonanyʼa, athaithi ma Yeova me kĩthito ĩũlũ wa nthĩ nĩmaendeee “[kumya] ũkũsĩ mwĩanĩu ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai.” (Meko 28:23) Nĩmatavanasya nyũmba kwa nyũmba, makaneena na andũ ala me lelũnĩ, na o na makakũnĩa andũ simũ mamatavye ũvoo mũseo. Nĩmatũmĩaa nesa kĩla mwanya waumĩla kũtavanyʼa ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai; methwe me ngalĩnĩ, metembea kũla andũ mathũmũĩlaa, kana maumaala matemwe nĩ nzeve me wĩanĩ. O na kau nzĩa ila matũmĩaa kwĩka ũu syĩ kĩvathũkanyʼo, kĩeleelo kyoo kĩthĩawa kĩ kĩmwe, nakyo nĩ kũtavanyʼa ũvoo mũseo kwʼonthe kũla matonya kwĩthĩa andũ.—Mt. 10:11.
8, 9. (a) Nĩkĩ tũtonya kwasya kana wĩa wa kũtavanyʼa ĩũlũ wa Ũsumbĩ ndwĩsa kũvika vala ũvikĩte kwa vinya wa mũndũ? (b) Nĩ ĩkũlyo yĩva ya kwendeesya tũtonya kwĩkũlya, na twaĩle kwĩka ata nĩ kana tũkwate ũsũngĩo wayo?
8 We nĩwĩthĩwa wĩ ũmwe katĩ wa atavanyʼa aingĩ ma Ũsumbĩ ala maendeee kũnyaĩĩkya ũvoo mũseo nthĩnĩ wa nthĩ mbee wa 235? Ethĩwa ũu nĩwʼo vailye, nĩwĩanĩasya kĩanda kya vata mũno wĩanĩ ũũ ũtanĩthasya mũno wa kũtavanyʼa ũvoo wa Ũsumbĩ! Maũndũ ala meanĩĩtwʼe nthĩ yonthe wĩanĩ wa kũtavanyʼa mayĩsa kwĩanĩwʼa o kwa vinya wa mũndũ. Nĩkwĩthĩĩtwe na mawetu na isiĩĩi mbingĩ. O na isionĩ imwe wĩa wa Ngũsĩ sya Yeova nũkũnĩtwe maluvuku na kũngĩ andũ ma Yeova makathĩnwʼa. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, no maendeee kumya ũkũsĩ mwĩanĩu ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai kwa andũ ma mbaĩ syonthe.
9 Ĩkũlyo yĩmwe ya kwendeesya twaĩle kũvindĩĩsya nĩ, Nĩkĩ wĩa wa kũtavanyʼa ĩũlũ wa Ũsumbĩ ũendeee na mbee o na kau nĩkwĩthĩĩtwe na isiĩĩi mbingĩ na maũndũ maingĩ Satani wĩkĩte nĩ kana asiĩĩe wĩa ũsu? Nĩ kana tũsũngĩe ĩkũlyo yĩu, ekai tũtũnge ilĩko sitũ ĩtina vanini ĩvindanĩ ya atũmwa. Kĩtumi nũndũ wĩa ũla tũtethasya ũmũnthĩ twĩ Ngũsĩ sya Yeova wambĩĩe ĩvindanĩ yĩu.
Mwĩao wa Mwanya Mũno
10. Nĩ wĩa wĩva waĩ wa vata vyũ thayũnĩ wa Yesũ, na nĩ kyaũ weesĩ ĩũlũ wa wĩa ũsu?
10 Mwambĩlĩĩlya wa kĩkundi kya Kĩklĩsto, Yesũ Klĩsto, nĩweeyumĩtye vyũ kũtavanyʼa ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai. Nĩwʼo waĩ wĩa ũla wa vata vyũ thayũnĩ wake. Ĩvinda yĩmwe aisye atĩĩ: “No nginya nĩtavanyʼe ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai, . . nũndũ natũmiwe kwondũ wa ũu.” (Luka 4:43) Yesũ nĩweesĩ kana ndaĩ atonya kũmina wĩa ũsu wambĩĩsye e weka. Ĩvinda ĩkuvĩ atanamba kũawa, nĩwathanie kana ũvoo wa Ũsumbĩ waĩ ũtavanwʼe “mbaĩnĩ syonthe.” (Mko. 13:10) Ĩndĩ o na vailye ũu, wĩa ũsu waĩ ũtethwʼe ata, na nũũ waĩ aũtethye?
“Endai . . . mũkatwʼĩkĩthye andũ ma mbaĩ syonthe amanyĩwʼa.”—Mathayo 28:19
11. Nĩ mwĩao wĩva mũito Yesũ wanengie amanyĩwʼa make, na nĩ kyaũ kyaĩ kĩmatetheesye mawĩanĩsye nesa?
11 Ĩtina wa kũkwʼa na kũthayũũka, Yesũ nĩwaumĩlĩĩile amanyĩwʼa make na amanenga mwĩao ũũ wa vata: “Endai ĩndĩ mũkatwʼĩkĩthye andũ ma mbaĩ syonthe amanyĩwʼa, na kũmavatisa ĩsyĩtwanĩ ya Asa na ya Mwana na ya veva mũtheu, na mũimamanyĩsya kũkwata maũndũ onthe ala namwĩaĩe. Na sisyai! nyie nĩ vamwe nenyu mĩthenya yonthe nginya mũminũkĩlyo wa ĩvinda yĩĩ.” (Mt. 28:19, 20) Ndeto “nyie nĩ vamwe nenyu” syonanasya kana Yesũ aĩ atetheesye amanyĩwʼa make wĩanĩ wa kũtavanyʼa na kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa. Nũndũ Yesũ nĩwaathanie kana “[makamenwa] nĩ mbaĩ syonthe,” maĩ na vata wa kũtetheewʼa nĩwe. (Mt. 24:9) Ĩndĩ ve ũtethyo ũngĩ maĩ makwate. Ĩvinda ĩkuvĩ Yesũ atanamba kwambata ĩtunĩ, ameie makeekĩwa vinya nĩ veva mũtheu na mayĩthĩwa me Ngũsĩ syake “kũvika itulu sya nthĩ.”—Meko 1:8.
12. Nĩ makũlyo meva ma vata tũtonya kwĩkũlya na nĩkĩ twaĩle kũmantha mosũngĩo mamo?
12 Ĩndĩ no twĩkũlye makũlyo aa ma vata: Mo atũmwa ma Yesũ na amanyĩwʼa angĩ ĩvindanĩ yĩu nĩmoosie kwa ũito wĩa ũsu manengetwe? Yo kĩkundi kĩu kĩnini kya aũme na aka Aklĩsto nĩkyavotie kumya ũkũsĩ mwĩanĩu ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai o na yĩla mathĩnawʼa mũno? Kwa wʼo, mo nĩmakwatie ũtethyo kuma ĩtunĩ na matetheewʼa nĩ veva mũtheu wa Yeova wĩanĩ woo wa kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa? Makũlyo aa na angĩ ta asu nĩmasũngĩĩtwe Mbivilianĩ ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa. Nĩ ũndũ wa vata tũkwate mosũngĩo ma makũlyo asu. Nĩkĩ? Nũndũ Yesũ nĩwawetie kana wĩa ũsu weeĩaĩe amanyĩwʼa make matethye waĩ ũendeee “nginya mũminũkĩlyo wa ĩvinda yĩĩ.” Kwoou mwĩao ũsu ũkonetye Aklĩsto onthe ma wʼo, o vamwe naitũ, ala tũtwĩe ĩvindanĩ yĩĩ ya mũminũkĩlyo. Na kwoou twĩ na kĩtumi kya kwendeewʼa nĩ ngewa ila ieleetwʼe ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa.
Maũndũ Ala Manene Ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa
13, 14. (a) Nũũ waandĩkie ĩvuku ya Meko ma Atũmwa, na aumisye va ũvoo ũla waandĩkie? (b) Ĩvuku ya Meko ma Atũmwa yĩneeneete kyaũ?
13 Nũũ waandĩkie ĩvuku ya Meko ma Atũmwa? Ĩvuku yĩu yĩiwetete ũla wayĩandĩkie. Ĩndĩ ndeto sya mwambĩĩo nĩsyonanĩtye nesa kana o ũla waandĩkie ĩvuku ya Ũvoo Mũseo ya Luka, no we waandĩkie ĩvuku yĩu. (Luka 1:1-4; Meko 1:1, 2) Na kwoou kwa ĩvinda ĩasa, Luka, ũla waĩ “mũiiti mwendwa” na mũandĩki wa isitoli weekaa ũkunĩkĩli nesa, nĩwĩthĩĩtwe aiwetwa ta we mũandĩki wa ĩvuku ya Meko ma Atũmwa. (Ako. 4:14) Ĩvuku yĩĩ nĩyĩneeneete maũndũ ala mekĩkie ĩvindanĩ ya myaka 28, kuma yĩla Yesũ wambatie ĩtunĩ mwakanĩ wa 33, nginya yĩla mũtũmwa Vaulo wooviwe yela Lomi ta mwakanĩ wa 61. Mavinda maingĩ Luka aielesya ngewa isu, nũeleasya ta ũmwe katĩ wa ala maĩ vo maũndũ ala ũeleetye mayĩkĩka. (Meko 16:8-10; 20:5; 27:1) Nũndũ Luka nĩweekaa ũkunĩkĩli nesa, vate nzika nĩwatataa ũndũ ũtonya aĩkĩĩthye nĩwakwata ũvoo wa wʼo kuma kwa Vaulo, Valanava, Vilivu, na angĩ ala mawetetwe ngewanĩ isu.
14 Ĩvuku ya Meko ma Atũmwa yĩneeneete kyaũ? Mwambĩĩonĩ wa ĩvuku yake ya Ũvoo Mũseo, Luka nĩwaandĩkie ĩũlũ wa maũndũ ala Yesũ wawetie, na ala weekaa. Ĩndĩ Ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa, aandĩkĩte ĩũlũ wa maũndũ ala aatĩĩi ma Yesũ mawetie na mekaa. Kwoou ĩvuku ya Meko ma Atũmwa yĩneeneete ĩũlũ wa andũ meanĩisye maũndũ ma mwanya mũno o na kau aingĩ moo moonekaa nĩ andũ ala angĩ ta andũ “mate asomu na mate nguma.” (Meko 4:13) Kwa ũkuvĩ, ĩvuku yĩĩ ĩveveee yĩtũeleetye ĩũlũ wa ũndũ kĩkundi kya Kĩklĩsto kyambĩĩiwʼe na kyeana. Ĩvuku yĩu nĩyonanĩtye ũndũ Aklĩsto ma ĩvindanĩ ya atũmwa matavanasya. Nĩyĩeleetye nzĩa ila matũmĩaa na woni ũla maĩ nawʼo maitethya wĩa ũsu. (Meko 4:31; 5:42) O na ĩvuku yĩĩ nĩyĩeleetye ũndũ veva mũtheu watetheeasya wĩanĩ wa kũnyaĩĩkya ũvoo mũseo. (Meko 8:29, 39, 40; 13:1-3; 16:6; 18:24, 25) O na ĩngĩ, nĩyĩneeneete ũndũ ũla mũnene ũneenewe Mbivilianĩ, ũla ũkonanĩtye na kũthewʼa kwa ĩsyĩtwa ya Ngai kwĩsĩla Ũsumbĩ wake wĩ mokonĩ ma Klĩsto. Na ĩndĩ, nĩyĩeleetye ũndũ ũvoo wa ũsumbĩ waendeeie na kũnyaĩĩkwʼa o na kau kwaĩ na ũvĩnganĩsya mwingĩ.—Meko 8:12; 19:8; 28:30, 31.
15. Kwĩmanyĩsya ĩvuku ya Meko ma Atũmwa kũtonya kũtũtethya kwa nzĩa syĩva?
15 Kwa wʼo, no twendeewʼe na tũkekĩwa vinya mũno twasũanĩa maũndũ ala me ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa! Kũvindĩĩsya ĩũlũ wa ũkũmbaũ na kĩthito kĩla aatĩĩi ma Klĩsto ma ĩvinda ya tene maĩ nakyo, no kũtũkiite ngoo mũno. Kĩu no kĩtume twenda kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo ta woo. Na tũyĩthĩwa twĩyũmbanĩtye nesanga kwĩanĩsya mwĩao ũũ tũnengetwe: “Endai . . . mũkatwʼĩkĩthye andũ . . . amanyĩwʼa.” Ĩvuku yĩĩ yĩseũvĩtwʼe nĩ kana yĩũtetheesye ũelewe nesanga ĩvuku ya Meko ma Atũmwa.
Ĩvuku Yĩtonya Kũtũtetheesya Kwĩmanyĩsya Mbivilia
16. Ĩvuku yĩĩ yĩtũtetheesya maũndũnĩ meva atatũ?
16 Kĩeleelo kya ĩvuku yĩĩ nĩ kyaũ? Kĩeleelo kya ĩvuku yĩĩ nĩ kũtũtetheesya maũndũnĩ aa atatũ: (1) kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo witũ kana Yeova atũmĩaa veva wake mũtheu kũtongoesya wĩa wa kũtavanyʼa ĩũlũ wa Ũsumbĩ wake na kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa, (2) kũtũtetheesya kwongelanga kĩthito kitũ wĩanĩ wa kũtavanyʼa kwa kwĩmanyĩsya ngelekanyʼo sya aatĩĩi ma Klĩsto ma ĩvindanĩ ya atũmwa, na (3) kũnenga ndaĩa ũseũvyo wa Yeova na ala matongoesye wĩanĩ wa kũtavanyʼa na matongoesye ikundi.
17, 18. Ĩvuku yĩĩ yĩvangĩtwe ata, na nĩ maũndũ amwe meva me ĩvukunĩ yĩĩ matonya kũũtetheesya yĩla ũkwĩmanyĩsya Mbivilia?
17 Yo ĩvuku yĩĩ yĩvangĩtwe ata? Yĩ na ilungu nyanya, na kĩla kĩlungu kĩneenee ilungu syĩana ũna ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa. Kĩeleelo kya masomo ala me ĩvukunĩ yĩĩ ti kũneenea mũsoa kũthi ũla ũngĩ ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa, ĩndĩ nĩ kũtũtetheesya twone maũndũ ala manene ĩvukunĩ yĩu ya Mbivilia na ũndũ tũtonya kũmatũmĩa thayũnĩ witũ. Mwambĩĩonĩ wa kĩla ĩsomo, ve na maelesyo makuvĩ mawetete ũndũ ũla mũnene ĩsomonĩ yĩu na mĩsoa ĩla ĩkũneenewa kuma ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa.
18 Ve maũndũ angĩ me ĩvukunĩ yĩĩ matonya kũũtetheesya yĩla ũkwĩmanyĩsya Mbivilia. Kwa ngelekanyʼo, ve na mavisa manake monanĩtye maũndũ ma kwendeesya ala maeleetwʼe ngewanĩ ila syĩ ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa, na mavisa asu no maũtetheesye ũkũne visa kĩlĩkonĩ ĩũlũ wa kĩla kyaendeee ũivindĩĩsya ngewa ila ieleetwʼe. Masomo maingĩ me na masandũkũ me na ũvoo ũngĩ wa kwongeleela ũtonya kũtũtethya. Masandũkũ amwe katĩ wa asu nĩmaneeneete mũndũ mũna ũwetetwe Mbivilianĩ waĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo yake. Na ve masomo angĩ me na ũvoo wa kwongeleela ĩũlũ wa isio, maũndũ meekĩkie, syĩthĩo, kana o andũ angĩ mawetetwe ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa.
Tũmĩa nesa mwanya ũla wĩ vo kũtavanyʼa kĩsionĩ kĩla ũaĩwe
19. Nĩ makũlyo meva twaĩle kwĩkũlasya mavinda kwa mavinda?
19 Ĩvuku yĩĩ no yĩũtetheesye wĩthiane nesa. O na ethĩwa wĩthĩĩtwe wĩ mũtavanyʼa wa Ũsumbĩ kwa ĩvinda yĩana ata, nũseo mavinda kwa mavinda ũkosaa mwanya ũvindĩĩsye nĩ maũndũ meva ũvĩtasya mbee thayũnĩ waku na ũndũ wonaa wĩa wa kũtavanyʼa. (2 Ako. 13:5) Ĩkũlye-ĩ, ‘Nyie nĩnonaa wĩa wa kũtavanyʼa waĩle kũtethwʼa na mĩtũkĩ? (1 Ako. 7:29-31) Nyie nĩnĩtũngĩte ngoo yakwa yonthe wĩanĩ wa kũtavanyʼa ũvoo mũseo na nĩnĩũtavanasya na kĩthito? (1 Ath. 1: 5, 6) Nĩnĩkaa kyonthe kĩla ndonya nĩ kana nĩtetheesye wĩanĩ wa kũtavanyʼa na kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa?’—Ako. 3:23.
20, 21. Nĩkĩ wĩa ũla twĩaĩwe tũtethye waĩle kũtethwʼa na mĩtũkĩ, na twaĩle kũtwʼa kwĩka ata?
20 Ekai mavinda onthe tũlilikanae kana nĩtũnengetwe wĩa wa vata mũno wa kũtavanyʼa na kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa. O ũndũ mĩthenya ĩendeee kũvĩta, nowʼo twaĩle kũtethya wĩa ũũ na mĩtũkĩ. Mũthya wa nthĩ ĩno nthũku nũendee kũthengeea na mĩtũkĩ. Vaiĩ ĩvinda yĩngĩ andũ aingĩ maaĩthĩwa me mũisyonĩ ta ũmũnthĩ. Tũyĩsĩ nĩ andũ meana ata me na ngoo nzeo matonya kwĩsa kwĩtĩkĩla ũvoo witũ. (Meko 13:48) Ĩndĩ nĩ kĩanda kitũ kũtetheesya andũ ta asu oyu twĩ na mwanya wa kwĩka ũu.—1 Tim. 4:16.
21 Kwoou nĩ ũndũ wa vata tũatĩĩe ngelekanyʼo nzeo ya atavanyʼa ma Ũsumbĩ ma ĩvindanĩ ya atũmwa ala maĩ na kĩthito kingĩ. Eka kwĩmanyĩsya ĩvuku yĩĩ kũũtetheesye wongelange kĩthito na ũkũmbaũ waku wĩanĩ wa kũtavanyʼa. Na eka ĩvuku yĩĩ yĩũtetheesye ũlũmanyʼe na ũtwi waku wa kũendeea “[kumya] ũkũsĩ mwĩanĩu ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai”—Meko 28:23.