1. Wathani ũla wĩ Mbivilianĩ ũtũtetheeasya kũmanya kyaũ?

NĨ KYAŨ kĩkilyĩ kũkwata andũ ma Yeova o mĩtũkĩ? No tũmanye ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu. Wathani ũla wĩ Mbivilianĩ nũtũtetheeasya kũmanya maũndũ manene ala makilyĩ kwĩkĩka. Kwa ngelekanyʼo, ve wathani ũmwe ũtũtetheeasya kũmanya kĩla silikalĩ imwe syĩ vinya ĩũlũ wa nthĩ ikeka. Wathani ũsu wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli kĩlungu kya 11, na ũeleetye asumbĩ elĩ amaitha. Ũmwe etĩtwe mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na ũla ũngĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo. Kĩlungu kĩnene kya wathani ũsu nĩkĩanĩĩte, na kwoou no twĩkale tũte na nzika kana kĩlungu kĩla kĩtialĩte kĩilea kwĩanĩa.

2. O tondũ vonanĩtwʼe nthĩnĩ wa Mwambĩlĩlyo 3:15 na Ũvuanyʼo 11:7 na 12:17, nĩ maũndũ meva ma vata twaĩle kwĩkala tũlilikene yĩla tũkwĩmanyĩsya wathani wa Ndanieli?

² Nĩ kana tũelewe wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli kĩlungu kya 11, mbee nĩtwaĩle kũmanya kana kĩlungu kĩu kĩneeneete o asumbĩki na silikalĩ ila syĩthĩwa syathĩnisye athũkũmi ma Ngai, kana syĩthĩwa syasumbĩkĩte nthĩ yĩ na athũkũmi ala aingĩ ma Ngai. Na o na kau ũtalo wa andũ ma Ngai nĩ mũnini waelekanwʼa na ũtalo wa andũ nthĩ yonthe, mavinda maingĩ nĩmo masyĩmawa mũno nĩ silikalĩ isu. Nĩkĩ syĩkaa ũu? Nũndũ Satani na nthĩ ĩno yake nthũku methĩawa na kĩeleelo kĩmwe kĩnene, nakyo nĩ kũmina ala mathũkũmaa Yeova na Yesũ. (Soma Mwambĩlĩlyo 3:15 na Ũvuanyʼo 11:7; 12:17.) Kelĩ, wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli no nginya ũkwatĩanĩe na mawathani angĩ me Ndetonĩ ya Ngai. Na eka ũu, tũyĩsa kũelewa wathani ũsu nesa tũtasyaĩtye ilungu ingĩ syĩ Maandĩkonĩ.

3. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe?

³ Nũndũ nĩtwamanya maũndũ asu ma vata, twĩneenea ĩandĩko ya Ndanieli 11:25-39. Nĩtũkwona nũũ ũla wĩthĩĩtwe e mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo kuma mwaka wa 1870 nginya 1991, na tũisyoka twone nĩkĩ twaĩle kũvĩndũa ũndũ twĩthĩĩtwe tũielewa kĩlungu kĩmwe kya wathani ũsu. Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe twĩneenea Ndanieli 11:40–12:1. Ĩsomonĩ yĩu nĩtũũtetheewʼa tũelewe nesanga ũndũ kĩlungu kĩu kya wathani kĩeleetye maũndũ makonetye mwaka wa 1991 nginya kaũ wa Alimaketoni. Ũyĩmanyĩsya masomo asu elĩ, nũseo ũkasiasya kyati kĩ na kyongo, “Asumbĩ Elĩ Meũsindana Ĩvindanĩ ya Mũminũkĩlyo.” Ĩndĩ mbee ekai twambe kwona ũndũ tũtonya kũmanya asumbĩ asu elĩ.

ŨNDŨ TŨTONYA KŨMANYA MŨSUMBĨ WA NGALĨ YA ĨŨLŨ NA WA NGALĨ YA ĨTHEO

4. Nĩ maũndũ meva atatũ meũtũtetheesya kũmanya mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo?

⁴ Tene ĩsyĩtwa “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ” yanengawe asumbĩ ala masumbĩka ngalĩko ya ĩũlũ ya nthĩ ĩla Aisilaeli matwĩe, nayo ĩsyĩtwa “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo” yanengawe asumbĩ ala masumbĩka ngalĩko ya ĩtheo. Nĩkĩ tũkwasya ũu? Nũndũ mũlaĩka atavisye Ndanieli atĩĩ: ‘Yu nĩnooka ũkũmanyĩthya [ũndũ] ũla ũkakwata andũ maku mĩthenya ya mũminũkĩlyo.’ (Nda. 10:14) Mbaĩ ya Isilaeli yaĩ andũ ma Ngai kũvika Vendekosito ya mwaka wa 33. Ĩndĩ kuma ĩvinda yĩu na kũendeea, Yeova nĩwoonanisye ũtheini kana amanyĩwʼa aĩkĩĩku ma Yesũ nĩmo maĩ andũ make. Kwoou maũndũ maingĩ ma wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli kĩlungu kya 11 makonetye aatĩĩi ma Klĩsto, ĩndĩ ti mbaĩ ya tene ya Isilaeli. (Meko 2:1-4; Alo. 9:6-8; Aka. 6:15, 16) Na ũndũ ũngĩ nĩ kana, asumbĩ na silikalĩ syĩ kĩvathũkanyʼo nĩsyĩthĩĩtwe iitwʼĩka mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo. Ĩndĩ o na kũtwʼĩka asumbĩ asu methĩĩtwe maivĩndũkanga, nĩmavwʼanene maũndũnĩ atatũ. Mbee, asumbĩ asu nĩmokitĩte athũkũmi ma Ngai kana makasumbĩka nthĩ yĩ na athũkũmi ala aingĩ ma Ngai. Kelĩ, nĩmonanĩtye kana nĩmamenete Ngai wa wʼo, Yeova, kwĩsĩla ũndũ makuie andũ make. Na katatũ, asumbĩ asu elĩ methĩĩtwe maisindanĩa ũkũmũ.

5. No twasye vaĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo katĩ katĩ wa mwaka wa 100 na 1870? Elesya.

⁵ Ĩvinda ĩna ĩtina wa mwaka wa 100, Aklĩsto ma ũvũngũ nĩmalikile kĩkundinĩ kya wʼo kya Kĩklĩsto, na mambĩĩa kũmanyĩsya momanyĩsyo ma ũvũngũ na kũvithanyʼa ũwʼo ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai. Kuma ĩvinda yĩu nginya mũthyanĩ wa myaka ya 1800, Ngai ndaĩ na kĩkundi ũmbanĩtye kũũ nthĩ na akakĩseũvya kĩmũthũkũme kĩ ngwatanĩo. Aklĩsto ma ũvũngũ nĩmaingĩvie ta ĩthaaa mũũndanĩ, na nũndũ wa ũu, weethĩa ti laisi kũmanya Aklĩsto ma wʼo. (Mt. 13:36-43) Nĩkĩ ve vata wa kũmanya ũndũ ũsu? Nũndũ kĩu kĩonanyʼa kana ũvoo ũla tũkwĩmanyĩsya ĩũlũ wa mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo ndwĩsa kwĩthĩwa ũkonetye asumbĩ kana mosumbĩ ala maĩ kwʼo ĩtina wa mwaka wa 100 kũvika 1870. Myakanĩ ĩsu Ngai ndaĩ na kĩkundi ũmbanĩtye kũũ nthĩ na akakĩseũvya kĩmũthũkũme kĩ ngwatanĩo ũndũ asumbĩ asu makĩvithũkĩa.b Ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana asumbĩ asu elĩ nĩmaumĩlile ĩngĩ ĩvinda ĩkuvĩ ĩtina wa mwaka wa 1870. Twĩsĩ ũu ata?

6. Nĩ ĩndĩĩ Ngai wambĩĩie kwĩthĩwa na kĩkundi kya andũ meũmũthũkũma ũndũ vaĩle ĩngĩ? Elesya.

⁶ Kuma mwaka wa 1870 na kũendeea, Ngai nĩwambĩĩe kũmbanyʼa andũ make matwʼĩke kĩkundi. Mwakanĩ ũsu nĩwʼo Charles T. Russell na anyanyae mambĩĩe kwĩmanyĩsya Mbivilia me vamwe. Mwana-a-asa Russell na anyanyae nĩmo ũla mũtũmwa wathanĩtwe akewa “akaseũvya nzĩa” mbee wa Ũsumbĩ wa Masia kwambĩĩa. (Mal. 3:1) Kwoou mwakanĩ ũsu Ngai nĩwambĩĩe ĩngĩ kwĩthĩwa na kĩkundi kya andũ meũmũthũkũma ũndũ vaĩle! Ĩndĩ ĩkũlyo nĩ, Ĩvindanĩ yĩu kwaĩ na silikalĩ syĩ vinya mũno isumbĩkĩte kĩsio kĩ na athũkũmi aingĩ ma Ngai, kana itonya kũmokita? Ekai twone maũndũ aa maatĩĩe.

MŨSUMBĨ WA NGALĨ YA ĨTHEO NŨŨ?

7. Nũũ waĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo kũvika yĩla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe wangĩĩe kũthela?

⁷ Kũvika mwaka wa 1870, Britain nĩyasumbĩkĩte isio mbingĩ kwĩ nthĩ o na yĩva, na nĩyo yaĩ na ita sya kaũ ila syĩ vinya vyũ. Silikalĩ ĩsu ya Britain nĩyo ĩelekanĩtwʼe na ũvya mũnini ũla wakũie mbya ingĩ itatũ, nasyo nĩ France, Spain, na Netherlands. (Nda. 7:7, 8) Kwoou Britain nĩyo yaĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo kũvika yĩla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe wangĩĩe kũthela. Ĩvindanĩ o yĩu, Amelika nĩyo yaĩ nthĩ ĩla nthwii vyũ ĩũlũ wa nthĩ, na yaĩ ĩnambĩĩa kwĩthĩwa na ngwatanĩo na Britain.

8. Nũũ wĩthĩĩtwe e mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo mĩthenyanĩ yonthe ya mũminũkĩlyo?

⁸ Ĩvindanĩ ya Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe, Amelika nĩyakwatanie na Britain na maseũvya ita syĩ vinya mũno. Ĩvindanĩ yĩu, Britain na Amelika nĩsyo syatwʼĩkie Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika. Na o tondũ Ndanieli wathanĩte, mũsumbĩ ũsu nĩweeyũmbanĩsye “ita nene mũno, syĩ vinya.” (Nda. 11:25) Kwoou mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo, ngwatanĩo ĩsu ya Britain na Amelika nĩyo yĩthĩĩtwe yĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo.c Ĩndĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũũ?

MŨSUMBĨ WA NGALĨ YA ĨŨLŨ NŨŨ?

9. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ aumĩlile ĩngĩ ĩndĩĩ, na wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ndanieli 11:25 weanĩiwʼe ata?

⁹ Kwĩ mwaka wa 1871, mwaka ũmwe ĩtina wa Russell na anyanyae kwambĩĩsya kĩkundi kya kwĩmanyĩsya Mbivilia, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwaumĩlile ĩngĩ. Mũsumbĩ ũsu aĩ Germany. Mwakanĩ ũsu Otto von Bismarck akwatanisye isio iana ũna syatwʼĩka ũsumbĩ wĩ vinya wa Germany. Kĩsio kĩmwe katĩ wa isu kyeetawa Prussia na mũsumbĩki wakyo aĩ Wilhelm I. Ũsu nĩwe watwʼĩkie mũsumbĩ mweũ wa Ũsumbĩ wa Germany na amũnyuva Bismarck atwʼĩke mũnene vyũ silikalĩnĩ yake.d Kwa ĩvinda ya myaka mĩongo yĩana ũna ĩtina wa ũu, Germany nĩyambĩĩie kũsumbĩka nthĩ imwe sya Africa na sya Ũkanga wa Pacific, na yambĩĩa kũsindana na Britain. (Soma Ndanieli 11:25.) Ũsumbĩ wa Germany nĩweekie ita syĩ vinya sya nthĩ nyũmũ, na ita syayo sya kĩwʼũnĩ nĩsyo syaĩ sya kelĩ kwa ũnene nthĩ yonthe. Kaũnĩ wa mbee wa nthĩ yonthe, Germany nĩyatũmĩie ita isu kũkita amaitha mayo.

10. Wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ndanieli 11:25b, 26 weanĩiwʼe ata?

¹⁰ O na ĩngĩ, Ndanieli nĩwathanĩte kĩla kĩkakwata Ũsumbĩ wa Germany na ita syawʼo sya kaũ. Athanie kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ “ndakaũngama.” Nĩkĩ? Wathani waĩtye: ‘Nũndũ makamũsũanĩĩa maũndũ. Ĩĩ, ala maĩsaa kya ũya kyake kĩseo makamwananga.’ (Nda. 11:25b, 26a) Ĩvindanĩ ya Ndanieli, amwe maĩsaa “kya ũya kĩseo kya mũsumbĩ” maĩ anene onthe ũsumbĩnĩ ala ‘maũngamaa mbee wa mũsumbĩ.’ (Nda. 1:5) Kwoou wathani ũsu waneeneete aaũ? Waneeneete anene ala maĩ Ũsumbĩnĩ wa Germany, ala nĩ vamwe na anene ma ita na atai moo ala maĩ ungu wa mũsumbĩ. Asu nĩmo matumie mũsumbĩ woo asya vinya na silikalĩ ĩsu ya Germany yavalũka.e O na ĩngĩ, wathani ũsu nĩwawetete vakathi ata Ũsumbĩ wa Germany wokita na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo. Wathani ũsu ũiweta mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ waĩtye: “Na ita syake ikausũa itivũke; na aingĩ makavalũka me oae.” (Nda. 11:26b) O tondũ kwathanĩtwe, ĩvindanĩ ya kaũ wa mbee wa nthĩ yonthe ita sya Germany ‘nĩsyausũie syativũka,’ na aingĩ ‘mavalũka me oae.’ Andũ aingĩ mũno nĩmakwie kaũnĩ ũsu kwĩ makaũnĩ ala angĩ maĩ maaũkitwa.

11. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo meekie ata?

¹¹ Ĩvuku ya Ndanieli 11:27, 28 nĩyĩeleetye maũndũ ala maĩ mekĩke Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe ũtanambĩĩa. Yaĩtye kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo “makaneena movũngũ me mesanĩ ĩmwe.” Yongelete kwasya kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ akeyũmbĩĩa “ũthwii mwingĩ.” Na kĩu nokyo kyeekĩkie. Germany na Britain maĩtye kana meenda mũuo katĩ woo, ĩndĩ kĩu mawetie kyaĩ kya ũvũngũ nũndũ nĩmambĩĩe kũkitana mwaka wa 1914. Na eka ũu, tũivika mwaka wa 1914, Germany yaĩ na ũthwii mwingĩ nũndũ nĩyo yaĩ nthĩ ya kelĩ nthwii ĩũlũ wa nthĩ. Na ĩndĩ nĩ kana wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ndanieli 11:29 na mũsoa wa 30 ũyambĩĩa wĩanĩe, Germany nĩyokitie na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo, ĩndĩ nĩyasindiwe.

ASUMBĨ ELĨ MOKITĨTE ANDŨ MA NGAI

12. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo meekie ata ĩvinda ya kaũ wa mbee wa nthĩ yonthe?

¹² Kuma mwaka wa 1914 na kũendeea, asumbĩ asu elĩ methĩĩtwe mayũkitana mũnango na mayũkita andũ ma Ngai mũno. Kwa ngelekanyʼo, kaũnĩ wa mbee wa nthĩ yonthe silikalĩ ya Germany na ya Britain nĩsyathĩnisye athũkũmi ma Ngai nũndũ wa kũlea kũlika kaũnĩ. Nayo silikalĩ ya Amelika nĩyekisye yela ana-a-asa ala matongoetye wĩanĩ wa kũtavanyʼa. Ĩtambya yĩu silikalĩ ya Amelika yoosie yeanĩisye wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ũvuanyʼo 11:7-10.

13. Myakanĩ ya 1930 na ĩvindanĩ ya kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ eekie ata?

¹³ Na ĩndĩ myakanĩ ya 1930, na mũno mũno ĩvindanĩ ya kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwathĩnisye andũ ma Ngai ate na tei. Yĩla kyama kya Nazi kyambĩĩie kũsumbĩka nthĩ ya Germany, Hitler na aatĩĩi make nĩmakũnie maluvuku wĩa wa andũ ma Ngai. Mũsumbĩ ũsu wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwooaie andũ ma Yeova vakuvĩ 1,500, na angĩ ngili mbingĩ amatwaa kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ. Ndanieli nĩwathanĩte maũndũ asu onthe. Athanĩte kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ‘akavukya vala vandũ vatheu,’ na ‘aiveta nthembo ya kũvĩvwʼa ĩtatwʼĩkanaa,’ na eekie ũu yĩla wakũnie maluvuku wĩa wa kũtavanyʼa. (Nda. 11:30b, 31a) O na mũtongoi wa Germany, Hitler, eekũnĩte kĩthũi akasya etuta vyũ andũ ma Ngai amavete nthĩ ĩsu.

NĨVAUMĨLILE MŨSUMBĨ ŨNGĨ WA NGALĨ YA ĨŨLŨ

14. Nũũ watwʼĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ĩtina wa kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe? Elesya.

¹⁴ Ĩtina wa kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, silikalĩ ya Communist ĩla yasumbĩkĩte Soviet Union nĩyasumbĩkie isio mbingĩ ila yaĩ yatavie sya Germany. Kwoou Soviet Union nĩyo yu yatwʼĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. Nũndũ silikalĩ ya Soviet Union yaĩ ndikiteta o ta silikalĩ ya Nazi, o nayo nĩyanyamaisye andũ ala moonaa ũthaithi wa wʼo wĩ wa vata kwĩ kwĩwʼa silikalĩ.

15. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ eekie ata ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe kũthela?

¹⁵ Ĩvinda ĩkuvĩ ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, ũla nĩ Soviet Union vamwe na nthĩ ila ingĩ syaĩ ngwatanĩo nayo, nĩwambĩĩie kũthĩnyʼa andũ ma Ngai ate na tei. Ĩandĩko ya Ũvuanyʼo 12:15-17 yĩelekanĩtye kũthĩnwʼa kwa andũ ma Ngai na “ũsĩ.” Kwosana na wathani ũsu, mũsumbĩ ũsu nĩwakũnie maluvuku wĩa witũ wa kũtavanyʼa na athamĩĩsya andũ ma Yeova ngili mbingĩ kũasa na kwoo. Kwoou mĩthenyanĩ yonthe ya mũminũkĩlyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ethĩĩtwe eyovete kavyũ ũkũlĩ athĩnyʼe andũ ma Ngai, ĩndĩ ndaaĩsa kũvota kũũngamya wĩa woo.f

16. Soviet Union yeanĩisye ata wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ndanieli 11:37-39?

¹⁶ Soma Ndanieli 11:37-39. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩweanĩisye wathani ũsu nũndũ ‘ndaaona ngai sya aaĩthe make ta kĩndũ.’ Eekie ũu ata? Kuma tene Soviet Union yaĩ na kĩeleelo kya kũvetanga ndĩni syonthe, na nũndũ wa ũu nĩyatatie kũivena vinya wasyo. Na nĩ kana silikalĩ ĩsu ĩanĩsye kĩeleelo kyayo, yaĩ yaumisye mwĩao mwakanĩ wa 1918, ũla wesie kũtuma sukulu syambĩĩa kũmanyĩsya kana kũi Ngai. Nĩ kwa nzĩa yĩva mũsumbĩ ũsu wa ngalĩ ya ĩũlũ wanengie ‘ndaĩa ngai ya i ngome’? Nĩ kenda Soviet Union ĩlũlũmĩlye ũsumbĩ wayo, yaminie mbesa mbingĩ vyũ ĩyũmbanyʼa ita na kũseũvya mĩio ngili mbingĩ mũno ya nuclear. Kũvika vau mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo maĩ maneeyũmbanĩsya mĩio yĩ vinya ĩtonya kũmina andũ mbilioni mbingĩ!

AMAITHA ELĨ MATHŨKŨMAA ME NGWATANĨO

17. “Ũthatyo ũla wanangaa” nĩ kyaũ?

¹⁷ Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũkwatĩte mbau mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo ũndũnĩ ũmwe mũnene, nawʼo nĩ ‘kũũngamya ũthatyo ũla wanangaa.’ (Nda. 11:31) Ngwatanĩo ya Nthĩ (UN) nĩyo “ũthatyo” ũsu.

18. Nĩkĩ Ngwatanĩo ya Nthĩ yĩtĩtwe “ũthatyo”?

¹⁸ Ngwatanĩo ya Nthĩ yĩtĩtwe “ũthatyo” nũndũ yaasya yĩete mũuo ĩũlũ wa nthĩ, na kaĩ no Ũsumbĩ wa Ngai wĩ wʼoka ũtonya kwĩka ũu! Na wathani ũsu wĩ ĩandĩkonĩ ya Ndanieli waĩtye ũthatyo ũsu nĩwʼo “ũla wanangaa” nũndũ Ngwatanĩo ya Nthĩ nĩyo ĩkethĩwa mũsitalĩnĩ wa mbee kũvithũkĩa na kwananga ndĩni syonthe sya ũvũngũ.—Sisya kyati “Asumbĩ Elĩ Meũsindana Ĩvindanĩ ya Mũminũkĩlyo.”

NĨKĨ TWAĨLE KŨMANYA ŨVOO ŨSU WʼONTHE?

19-20. (a) Nĩkĩ twaĩle kũmanya ũvoo ũsu wʼonthe? (b) Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe twĩsũngĩa ĩkũlyo yĩva?

¹⁹ Nĩtwaĩle kũmanya ũvoo ũsu nũndũ wĩĩkĩĩthya kana kuma mwaka wa 1870 nginya 1991, wathani wa Ndanieli ĩũlũ wa mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo nĩwĩanĩĩte. Kwoou no twĩkale tũte na nzika kana kĩlungu kĩla kĩtialĩte kya wathani ũsu nĩkĩkwĩanĩa.

²⁰ Mwaka wa 1991 Soviet Union nĩyavalũkile. Kwoou ũmũnthĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũũ? Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩũsũngĩa ĩkũlyo yĩu.

1-2. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

ŨMŨNTHĨ, kũte ĩvinda yĩngĩ o na yĩva, twĩ na maũndũ maingĩ meũtũĩkĩĩthya kana twĩkalĩte mũthyanĩ wa ĩvinda ya mũminũkĩlyo wa nthĩ ĩno nthũku. O mĩtũkĩ, Yeova na Yesũ Klĩsto nĩmekwananga silikalĩ ila ivĩngaa Ũsumbĩ wa Ngai. Ĩndĩ ũu ũtanamba kwĩkĩka, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo meendeea kũkitana mo ene, na kũkita andũ ma Ngai.

² Ĩsomonĩ yĩĩ twĩneenea wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli 11:40–12:1. Nĩtũkwona nũũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ũmũnthĩ, na tũisyoka twone nĩkĩ tũtonya kwĩkala tũuĩtye na tũte na nzika kana Yeova akatũtangĩĩa o na maũndũ maia.

MŨSUMBĨ WA NGALĨ YA ĨŨLŨ NĨWUMĨLĨTE ĨNGĨ

3-4. Nũũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ũmũnthĩ? Elesya.

³ Ĩtina wa Soviet Union kũvalũka mwaka wa 1991, andũ ma Ngai ala maĩ isionĩ ila syasumbĩkĩtwe nĩyo nĩmakwatie “ũtethyo mũnini,” kana ũthasyo wa kavinda. (Nda. 11:34) Na nũndũ wa ũu, nĩmambĩĩe kũtavanyʼa mateũsiĩĩwa, na ĩtina wa ĩvinda ĩnini atavanyʼa ngili maana maingĩ nĩmongelekile isionĩ ila tene syaĩ ungu wa Soviet Union. Ĩndĩ ĩtina wa myaka mĩna, Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩyatwʼĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. O tondũ ĩsomo ĩvĩtu yonanĩtye, nĩ kana silikalĩ ĩtwʼĩke nĩyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ kana wa ngalĩ ya ĩtheo, no nginya yĩke maũndũ aa atatũ: (1) yũkite athũkũmi ma Ngai, kana ĩsumbĩke vandũ ve athũkũmi ala aingĩ ma Ngai, (2) yonanyʼe kwĩsĩla meko mayo kana nĩmenete Yeova na andũ make, na (3) ĩisindanĩa ũkũmũ na mũsumbĩ ũsu ũngĩ.

⁴ Nĩkĩ tũtonya kwasya kana ũmũnthĩ Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ? Kĩtumi nũndũ (1) nĩmokitĩte athũkũmi ma Ngai kwa kũkũna maluvuku wĩa woo wa kũtavanyʼa na kũthĩnyʼa ana-a-asa na eĩtu-a-asa ngili maana maingĩ ala mekalaa isionĩ ila masumbĩkĩte. (2) Kwĩka ũu kwonanasya kana nĩmamenete Yeova na andũ make. (3) Methĩĩtwe maisindana na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo, ũla nĩ Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika. Ekai twone maũndũ ala mekĩtwe nĩ Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo, na tũyona nĩkĩ tũkwasya kana nĩyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ.

MŨSUMBĨ WA NGALĨ YA ĨŨLŨ NA WA NGALĨ YA ĨTHEO NO MAENDEEE KŨKĨLANYʼA VINYA

5. Ĩandĩko ya Ndanieli 11:40-43 yĩneeneete ĩvinda yĩva, na yathanie nĩ kyaũ kĩkekĩka ĩvindanĩ yĩu?

⁵ Soma Ndanieli 11:40-43. Kĩlungu kĩĩ kya wathani kĩeleetye mĩthenya ya mũminũkĩlyo. Kĩeleetye ũndũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo methĩĩtwe maisindana. Ndanieli athanie kana ĩvindanĩ ya mũminũkĩlyo, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo “nũkakĩlanʼya vinya” na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ.​—Nda. 11:40.

6. Nĩ maũndũ meva mekwonanyʼa kana asumbĩ asu elĩ nĩmethĩĩtwe maikĩlanyʼa vinya?

⁶ Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo methĩĩtwe maisindanĩa ũkũmũ, kĩla ũmwe ayenda kũtwʼĩka mũsumbĩ mũnene wa nthĩ. Kwa ngelekanyʼo, ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, Soviet Union vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩyasumbĩkie isio mbingĩ sya Europe. Kĩu nĩkyatumie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo aseũvya ngwatanĩo ya ita sya nthĩ syĩ kĩvathũkanyʼo yĩtawa NATO. O na ũmũnthĩ, asumbĩ asu elĩ no maendeee kũsindana kwa kũtũmĩa mbesa mbingĩ maiseũvya mĩio yĩ vinya ya kaũ. Na ĩvinda yĩla kwaĩ na makaũ na ithokoo Africa, Asia, na nthĩ sya Amelika ila ineenaa Kĩlatinĩ, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ okitie wa ngalĩ ya ĩtheo kwa kũtetheesya amaitha ma mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo makaũnĩ asu. Myakanĩ ya mĩtũkĩ, Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩtwʼĩkĩte nthĩ yĩ vinya mũno ĩũlũ wa nthĩ. O na nĩyũkitĩte mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo ĩitũmĩa kombiũta. Na eka ũu, mũsumbĩ ũsu aasya kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo atũmĩaa vulongulamu nthũku sya kombiũta kũmwanangĩa maũndũ ma viasala na siasa, nake mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo aasya oou. Na o tondũ Ndanieli wathanĩte, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũendeee kũthĩnyʼa andũ ma Ngai.​—Nda. 11:41.

MŨSUMBĨ WA NGALĨ YA ĨŨLŨ NŨVOTETE ĨLA “NTHĨ NZEO”

7. Ĩla “nthĩ nzeo” nĩ kyaũ?

⁷ Ndanieli 11:41 yaĩtye kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũkavota ĩla “nthĩ nzeo.” Nthĩ ĩsu nĩ yĩva? Ĩvindanĩ ya tene, nthĩ ya Isilaeli nĩyo yaĩ “nthĩ ĩla nzeo mũno kwĩ nthĩ ila ingĩ syonthe.” (Esek. 20:6, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Kĩla kyatumaa nthĩ ĩsu yĩthĩwa yĩ ya mwanya mũno nĩ kana vau nĩ vo ũthaithi wa wʼo watwaĩĩawʼa. Ĩndĩ kwambĩĩa Vendekosito ya mwaka wa 33, “nthĩ” ĩsu ti nthĩ yĩ vandũ ũtonya kũthi, na ũu nĩ wʼo nũndũ ũmũnthĩ athũkũmi ma Yeova me kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ. Kĩvathũkanyʼo na ũu, ĩla “nthĩ nzeo” ũmũnthĩ nĩ maũndũ onthe ala andũ ma Yeova mekaa, ta kũmũthaitha kwa kũthi maũmbanonĩ na ũtavanyʼa.

8. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ alikĩte ĩla “nthĩ nzeo” ata?

⁸ Mĩthenyanĩ ĩno ya mũminũkĩlyo, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũlikĩte ĩla “nthĩ nzeo” mavinda maingĩ. Kwa ngelekanyʼo, yĩla Germany ĩsumbĩkĩtwe nĩ kyama kya Nazi yatwʼĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, na mũno mũno ĩvinda ya kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, mũsumbĩ ũsu nĩwalikile ĩla “nthĩ nzeo” kwa kũthĩnyʼa na kũaa andũ ma Ngai. Ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe yĩla Soviet Union yatwʼĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, nĩyalikile ĩla “nthĩ nzeo” kwa kũthĩnyʼa andũ ma Ngai na kũmathamĩĩsya kũasa na kwoo.

9. Myakanĩ ya mĩtũkĩ, Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo ĩlikĩte ĩla “nthĩ nzeo” ata?

⁹ Myakanĩ ya mĩtũkĩ, o nayo Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩlikĩte ĩla “nthĩ nzeo.” Yĩkĩte ũu ata? Mwakanĩ wa 2017, mũsumbĩ ũsu wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwakũnie maluvuku wĩa wa andũ ma Yeova na ekya ana-a-asa na eĩtu-a-asa amwe yela. O na ĩngĩ nĩwakũnie maluvuku mavuku maitũ, vamwe na Mbivilia ya New World Translation. Na eka ũu, nĩwoosie ovisi wa ũvonge wa Russia, o vamwe na Nyũmba sya Ũsumbĩ na Nyũmba sya Maũmbano Manene. Nũndũ wa ũu, mwaka wa 2018 Nzama Ĩla Ĩtongoesye nĩyatangaasie kana Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. Ĩndĩ o na andũ ma Yeova mathĩnwʼa mũno wĩana ata, mayĩtĩkĩlaa kwĩka ũndũ ũkwonanyʼa nĩmeũvĩnga silikalĩ, kana nĩmekwenda kũmĩvĩndũa. Vandũ va ũu, tũatĩĩaa ũtao wa Mbivilia kwa kũvoyea “onthe ala me na ũkũmũ,” na mũno mũno yĩla mekwĩka ũtwi ũtonya kũvĩngĩĩsa ũthasyo witũ wa ũthaithi.​—1 Tim. 2:1, 2.

WE MŨSUMBĨ WA NGALĨ YA ĨŨLŨ NŨKASINDA WA NGALĨ YA ĨTHEO?

10. We mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũkasinda wa ngalĩ ya ĩtheo? Elesya.

¹⁰ Wathani ũla ũandĩkĩtwe nthĩnĩ wa Ndanieli 11:40-45 ũneeneete mũno maũndũ ala mekwĩkwa nĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. Ĩndĩ ũu nĩ kwonanyʼa kana akasinda mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo? Aiee. Nĩkĩ tũkwasya ũu? Nũndũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo akeethĩwa e o “thayũ” yĩla Yeova na Yesũ makananga silikalĩ syonthe sya andũ kaũnĩ wa Alimaketoni. (Ũvu. 19:20) Nĩkĩ tũte na nzika na ũndũ ũsu? Ekai twone kĩla wathani wa Ndanieli na wa Ũvuanyʼo ũwetete.

11. Ĩandĩko ya Ndanieli 2:43-45 yĩwetete ĩũlũ wa kyaũ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya mbee vyũ.)

¹¹ Soma Ndanieli 2:43-45. Mwathani Ndanieli nĩwawetie ĩũlũ wa mũvwʼanano mũnene ũla waseũvĩtwʼe na syũma syĩ kĩvathũkanyʼo. Kĩla kĩlungu mũvwʼananonĩ ũsu kyonanasya silikalĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ila syasumbĩkie nthĩ syĩ na andũ aingĩ ma Ngai, na syĩthĩĩtwe iisumbĩka myaka yĩ kĩvathũkanyʼo. Nyaaĩ sya mũvwʼanano ũsu iseũvĩtwʼe na kĩaa kĩvulanĩte na yũmba. Nyaaĩ isu syonanasya silikalĩ ya mũthya mũvwʼananonĩ ũsu, ĩla nĩ Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika. Kwoou wathani ũsu wonanasya kana Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika ũkeethĩwa o ũendeee kũsumbĩka yĩla Ũsumbĩ wa Ngai ũkoka kwananga silikalĩ syonthe sya andũ.

12. Mũtwe wa mũonza wa ĩla nyamũ ya kĩthekanĩ wonanasya kyaũ, na nĩkĩ kũmanya ũu nĩ kwa vata?

¹² O nake mũtũmwa Yoana nĩwawetie ĩũlũ wa mosumbĩ manene ma nthĩ ala makasumbĩka nthĩ syĩ na andũ aingĩ ma Yeova. Aelekanilye mosumbĩ asu na nyamũ ya kĩthekanĩ yĩ na mĩtwe mũonza. Mũtwe wa mũonza wa nyamũ ĩsu wonanasya Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika. Kũmanya ũndũ ũsu nĩ kwa vata nũndũ vaiĩ vandũ vonanĩtye kana nyamũ ĩsu nĩmeasya mũtwe ũngĩ ĩtina wa ũsu. Mũtwe ũsu wa mũonza ũkeethĩwa o ũendeee kũsumbĩka yĩla Klĩsto na ita syake sya ĩtunĩ makawananga vamwe na ĩ nyamũ yonthe.b​—Ũvu. 13:1, 2; 17:13, 14.

NĨ KYAŨ MŨSUMBĨ WA NGALĨ YA ĨŨLŨ ŨKILYĨ KWĨKA O MĨTŨKĨ?

13-14. Nũũ “Ngoki, wa nthĩ ya Makoki,” na nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma avithũkĩa andũ ma Ngai?

¹³ Wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Esekieli 38:10-23 nũtonya kũtũtetheesya kũmanya kĩla kĩtonya kwĩkĩka mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo matanamba kwanangwa. Veonekana wathani ũsu wa Esekieli na mawathani ala me ĩvukunĩ ya Ndanieli 2:43-45; 11:44–12:1; na Ũvuanyʼo 16:13-16, 21 maneeneete o kĩndũ kĩmwe. Ethĩwa ũu nĩ wʼo, twĩĩsilya maũndũ aa maatĩĩe nĩmo makekĩka.

¹⁴ Ĩvinda ĩna ĩtina wa ũla thĩna mũnene kwambĩĩa, “asumbĩ ma nthĩ yonthe” makoombana vamwe me ngwatanĩo. (Ũvu. 16:13, 14; 19:19) Mbaĩ isu ikethĩwa syĩ ngwatanĩo nĩsyo Maandĩkonĩ syĩtĩtwe “Ngoki, wa nthĩ ya Makoki.” (Esek. 38:2) Mbaĩ isu ikavithũkĩa andũ ma Ngai na kũtata kũmamina vyũ. Nĩ kyaũ kĩkatuma syĩka ũu? Wathaninĩ ũla mũtũmwa Yoana waandĩkie aielesya ĩvinda yĩu aisye kana mbua nene mũno ya mavia ĩkauĩĩa amaitha ma Ngai. Nĩvatonyeka mbua ĩsu ya ngelekanyʼo ĩkethĩwa ne ũvoo ũla andũ ma Yeova makatavanyʼa ĩũlũ wa ũsilĩlo mateũvuva andũ. Ũvoo ũsu nũtonya kwĩthĩwa newʼo ũkatuma Ngoki wa Makoki avithũkĩa andũ ma Ngai e na kĩeleelo kya kũmatuta vyũ ĩũlũ wa nthĩ.​—Ũvu. 16:21.

15-16. (a) Ĩandĩko ya Ndanieli 11:44, 45 yĩtonya kwĩthĩwa yĩneeneete kyaũ? (b) Nĩ kyaũ kĩkakwata mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na mbaĩ ila ingĩ ikatwʼĩka Ngoki wa Makoki?

¹⁵ Maũndũ ala mawetetwe nthĩnĩ wa Ndanieli 11:44, 45 (soma) nĩmatonya kwĩthĩwa maneeneete o ũvoo ũsu mũito vamwe na ĩvinda yĩu amaitha ma Ngai makavithũkĩa andũ make. Ĩandĩkonĩ yĩu Ndanieli aĩtye kana “maũvoo ala makauma wumĩlonĩ wa syũa na ala makauma ngalĩ ya ĩũlũ” makathĩnyʼa mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, ũla ũkauma na aithi e na “ũthilĩku mũnene.” Mũsumbĩ ũsu akethĩwa aendete “kũmaveta vyũ aingĩ.” Nĩvatonyeka ndeto “aingĩ” ĩkethĩwa ĩyonanyʼa andũ ma Yeova.c Kwoou no kwĩthĩwa Ndanieli aneeneaa ĩvinda yĩla amaitha ma Ngai makavithũkĩa andũ make ya mũthya na maitata kũmamina vyũ.

¹⁶ Yĩla mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ vamwe na silikalĩ ila ingĩ sya andũ ikavithũkĩa andũ ma Ngai, ũndũ ũsu ũkathatya mũno Ngai Mwene Vinya Wʼonthe na ĩndĩ kaũ wa Alimaketoni ũyambĩĩa. (Ũvu. 16:14, 16) Ĩvindanĩ yĩu mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, vamwe na mbaĩ ila ikatwʼĩka Ngoki wa Makoki, nũkavika mũminũkĩlyo wake, na “vati ũmwe ũkamũtethya.”​—Nda. 11:45.

17. Nũũ ĩandĩkonĩ ya Ndanieli 12:1 wĩtĩtwe Mikaeli, “ũla mũnene wĩ mbee mũno ũsumbĩnĩ,” na athaniwe akeka ata?

¹⁷ Mũsoa ũla ũatĩĩe ĩvukunĩ yĩu ya Ndanieli nũeleetye mũnango ũndũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ vamwe na silikalĩ ila ingĩ ikethĩwa nake makavika mũminũkĩlyo woo, na ũndũ ithyĩ tũkatangĩĩwa. (Soma Ndanieli 12:1.) Mũsoa ũsu ũeleetye kyaũ? Mikaeli nĩ ĩsyĩtwa yĩngĩ ya Mũsumbĩ witũ, Klĩsto Yesũ. Nĩwe ũla “ũũngamaa kwondũ” wa andũ ma Ngai, na ethĩĩtwe ayĩka ũu kuma mwaka wa 1914 yĩla watwʼĩkie Mũsumbĩ wa Ũsumbĩ wa Ngai ĩtunĩ. Ĩvinda yĩte vaasa, “nũkaũngama,” kana nũkosa ĩtambya ya kwananga amaitha make, kaũnĩ wa Alimaketoni. Kaũ ũsu nĩwʼo ũkaminĩĩa ĩvinda yĩla Ndanieli wĩtĩte “ĩvinda ya thĩna” ũla ũtaaoneka ĩngĩ ĩũlũ wa nthĩ. Nawʼo wathani wa Yoana ũla wĩ nthĩnĩ wa Ũvuanyʼo wĩtĩte ĩvinda yĩu ya thĩna vamwe na kaũ ũsu ‘ũla thĩna mũnene.’​—Ũvu. 6:2; 7:14.

YO ĨSYĨTWA YAKU YĨKEETHĨWA ‘YĨANDĨKĨTWE ĨVUKUNĨ’?

18. Nĩkĩ tũtonya kweteela maũndũ ala me mbee witũ tũteũtelemanga?

¹⁸ No tweteele ĩvinda yĩu tũteũtelemanga nũndũ Ndanieli na Yoana nĩmatũĩkĩĩthĩtye kana ala mamũthũkũmaa Yeova na Yesũ makavonoka thĩna ũsu mũnene. Ndanieli aĩtye kana ala makavonoka no ala masyĩtwa moo ‘maandĩkĩtwe ĩvukunĩ.’ (Nda. 12:1) Twaĩle kwĩka ata nĩ kana masyĩtwa maitũ malike ĩvukunĩ yĩu? No nginya twonanyʼe nesa kana nĩtũmũĩkĩĩe Yesũ, ũla nĩwe Kalondu ka Ngai. (Yoa. 1:29) No nginya twĩyumye tũmũthũkũme Ngai na tũivatiswa. (1 Vet. 3:21) Na no nginya tũkwate mbau Ũsumbĩ wa Ngai kwa kwĩka kyonthe kĩla tũtonya tũtetheesye angĩ mamũmanye Yeova.

19. Yĩĩ nĩ ĩvinda ya kwĩka ata, na nĩkĩ?

¹⁹ Yĩĩ nĩyo ĩvinda ya kwĩmanyĩsya kũmũĩkĩĩa Yeova vamwe na ũseũvyo wake. Na nĩyo ĩvinda ya kũkwata mbau Ũsumbĩ wa Ngai vyũ. Tweeka ũu, tũkatangĩĩwa yĩla mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo makethĩwa mayanangwa nĩ Ũsumbĩ wa Ngai.

Mawathani amwe monanĩtwʼe kyatinĩ kĩĩ maeleetye maũndũ mekwĩkĩka ĩvinda yĩmwe na angĩ. Na onthe meonanyʼa kana twĩkalĩte “ĩvinda ya mũminũkĩlyo.”​—Nda. 12:4.

• 

  

  Maandĩko Ũvu. 11:7; 12:13, 17; 13:1-8, 12

  Wathani Ĩla “nyamũ ya kĩthekanĩ” ĩsumbĩkĩte andũ ĩũlũ wa nthĩ kwa myaka ngili mbingĩ. Ĩvindanĩ ya mũminũkĩlyo, mũtwe wa mũonza wa nyamũ ĩsu nĩwaũmĩiwʼe. Ĩtina, kĩtau kyayo nĩkyavoie na “andũ onthe ma nthĩ” mamĩatĩĩa. Satani atũmĩaa nyamũ ĩsu “kũkita na ala matialĩte.”

  Ũndũ weanĩiwʼe Ĩtina wa mbua ya ĩvinda ya Noa, silikalĩ iũmũvĩnga Yeova nĩsyambĩĩie kũsumbĩka andũ. Ĩtina wa myaka ngili mbingĩ, ĩvindanĩ ya Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe Ũsumbĩ wa Britain nĩwathelile vinya. Ũsumbĩ ũsu nĩwakwatie vinya ĩngĩ yĩla wakwatanie na Amelika. Satani ethĩĩtwe aitũmĩa silikalĩ syonthe sya andũ kũthĩnyʼa andũ ma Ngai, na ekĩte ũu mũno mũno ĩvindanĩ yĩĩ ya mũminũkĩlyo.

• 

  Ĩandĩko Nda. 11:25-45

  Wathani Ĩvinda ya mũminũkĩlyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo makasindanĩa ũkũmũ.

  Ũndũ weanĩiwʼe Germany nĩyokitie na Britain na Amelika. Mwakanĩ wa 1945, Soviet Union vamwe na nthĩ ila ingĩ syaĩ ngwatanĩo nayo nĩyatwʼĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. Mwaka wa 1991, Soviet Union nĩyavalũkile, na ĩtina wa ĩvinda Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo yatwʼĩka mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ.

• 

  Maandĩko Isa. 61:1; Mal. 3:1; Luka 4:18

  Wathani Yeova nĩwatũmie “mũtũmwa” wake ‘aseũvye nzĩa’ Ũsumbĩ wa Masia ũtanambĩĩa. “Mũtũmwa” ũsu nĩwambĩĩie ‘kũtavya ala auu ũvoo mũseo.’

  Ũndũ weanĩiwʼe Kwambĩĩa mwaka wa 1870, C. T. Russell na anyanyae nĩmatwie kũmanyĩsya ũwʼo ũla wĩ Mbivilianĩ na kĩthito. Mwakanĩ wa 1881, nĩmambĩĩe kũkindĩlĩĩla kana athũkũmi ma Ngai nĩmaĩle kũtavanyʼa. Matumbĩthisye maũvoo ta, “Atavanyʼa 1,000 Nĩmekwendeka” na “Mwĩtĩkĩwʼe Mauta Nĩ Kana Mũtavanyʼe.”

• 

  Ĩandĩko Mt. 13:24-30, 36-43

  Wathani Mũmaitha nĩwavandie ĩthaaa mũũndanĩ wa nganũ. Ĩthaaa nĩyeanie yavwʼĩka nganũ. Ĩvinda ya ngetha, ĩthaaa nĩyavathaniwʼe na nganũ.

  Ũndũ weanĩiwʼe Kwambĩĩa mwaka wa 1870, kĩvathũkanyʼo katĩ wa Aklĩsto ma wʼo na ma ũvũngũ nĩkyambĩĩe kwoneka ũtheinĩ. Ĩvindanĩ ya mũminũkĩlyo, Aklĩsto ma wʼo nĩmombanĩtwʼe kĩkundinĩ na makavathanwʼa na Aklĩsto ma ũvũngũ.

• 

  Ĩandĩko Nda. 2:31-33, 41-43

  Wathani Nyaaĩ sya kĩaa na yũmba sya mũvwʼanano ũseũvĩtwʼe na syũma syĩ kĩvathũkanyʼo.

  Ũndũ wĩanĩĩtwʼe Yũmba yĩonanyʼa andũ ala maleaa kũsumbĩkwa nĩ Britain na Amelika. Andũ asu matumaa ũsumbĩ ũsu ũtatũmĩa vinya wawʼo nesa, ũla ũelekanĩtwʼe na kĩaa.

• 

  

  Ĩandĩko Mt. 13:30; 24:14, 45; 28:19, 20

  Wathani “Nganũ” nĩyoombaniwʼe “ĩkũmbĩnĩ” na “ngombo ndĩkĩĩku na mbũĩ” yanyuvwa ĩũngamĩe “andũ ma nyũmba” ya Vwana. ‘Ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ’ nĩwambĩĩie kũtavanwʼa “nthĩ yonthe.”

  Ũndũ weanĩiwʼe Mwaka wa 1919, ngombo ndĩkĩĩku nĩyanyuviwe ĩũngamĩe andũ ma Ngai. Kuma mwaka ũsu na kũendeea, Amanyĩwʼa ma Mbivilia nĩmeekĩie kĩthito wĩanĩ wa kũtavanyʼa. Ũmũnthĩ Ngũsĩ sya Yeova itavanasya nthĩ mbee wa 200 na ikatumbĩthya mavuku na ithyomo mbee wa 1,000.

• 

  Maandĩko Nda. 12:11; Ũvu. 13:11, 14, 15

  Wathani Nyamũ ya kĩthekanĩ yĩ na mbya ilĩ nĩtavasya andũ ĩũlũ wa nthĩ maseũvye “mũvwʼanano wa ĩla nyamũ ya kĩthekanĩ,” na nĩnengae mũvwʼanano ũsu “mĩthũmũ ya thayũ.”

  Ũndũ weanĩiwʼe Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika nĩwambĩĩisye Wovano wa Mbaĩ. Wovano ũsu nĩwakwatiwe mbau nĩ nthĩ ingĩ. Nake mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwaũkwatie mbau kuma mwaka wa 1926 nginya 1933. Ĩtina wa ĩvinda, Ngwatanĩo ya Nthĩ (UN) nĩyambĩĩiwʼe. Na o ta Wovano wa Mbaĩ, ĩnengawe ndaĩa ĩla yaĩlĩte kũnengwa Ũsumbĩ wa Ngai wĩ wʼoka.

• 

  

  Ĩandĩko Nda. 8:23, 24

  Wathani Mũsumbĩ wĩ ũthyũ mwai “nũkananga kũvika kũsengʼya.”

  Ũndũ weanĩiwʼe Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika nĩwatumie andũ aingĩ makwʼa na waete wanangĩko mũnene. Kwa ngelekanyʼo, ĩvindanĩ ya Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, Amelika nĩyalekilye mbomu ilĩ sya atomu nthĩ ya amaitha ma Britain na Amelika, na syaete wanangĩko mũnene ũtaĩ waaoneka ĩngĩ.

• 

  Maandĩko Nda. 11:31; Ũvu. 17:3, 7-11

  Wathani Nyamũ ya kĩthekanĩ “ndune mũno” yĩ na mbya ĩkũmi nĩyaumie yĩla ĩimanĩ yĩte kĩtulu na nĩyo mũsumbĩ wa nyanya. Ĩvuku ya Ndanieli yĩtĩte mũsumbĩ ũsu “ũthatyo ũla wanangaa.”

  Ũndũ weanĩiwʼe Wovano wa Mbaĩ nĩwathelile vinya Kaũnĩ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe. Ĩtina wa kaũ ũsu, UN ‘nĩyaũngamiwʼe.’ O ta Wovano wa Mbaĩ, UN ĩnengawe ndaĩa ĩla yaĩlĩte kũnengwa Ũsumbĩ wa Ngai wĩ wʼoka. UN nĩyo ĩkavithũkĩa ndĩni.

• 

  

  Maandĩko 1 Ath. 5:3; Ũvu. 17:16

  Wathani Mbaĩ ikatangaasa kana “kwĩ mũuo na kũi mũisyo,” na ĩndĩ ila “mbya ĩkũmi” na “ĩla nyamũ ya kĩthekanĩ” iivithũkĩa “yĩla ĩlwaya” na iiyananga. Ĩtina wa vau, mbaĩ ikaanangwa.

  Ũndũ ũkeanĩwʼa Mbaĩ ikasya kana nivotete kũete mũuo na kũveta mũisyo. Na ĩndĩ mbaĩ ila ikwete mbau UN ikaananga ndĩni syonthe sya ũvũngũ. Ũsu nĩwʼo ũkethĩwa mwambĩĩo wa ũla thĩna mũnene. Thĩna ũsu ũkathela yĩla Yesũ ũkananga kĩlungu kĩla kĩkethĩwa kĩtiele kya nthĩ ĩno ya Satani kaũnĩ wa Alimaketoni.

• 

  Maandĩko Esek. 38:11, 14-17; Mt. 24:31

  Wathani Ngoki akavithũkĩa nthĩ ya andũ ma Ngai. Na ĩndĩ alaĩka makamombanyʼa “ala anyuve.”

  Ũndũ ũkeanĩwʼa Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ e na silikalĩ ila ingĩ makavithũkĩa andũ ma Ngai. Kavinda kakuvĩ ĩtina wa ũu, etĩkĩwʼa mauta ala matiele makoombanwʼa mathi ĩtunĩ.

• 

  Maandĩko Esek. 38:18-23; Nda. 2:34, 35, 44, 45; Ũvu. 6:2; 16:14, 16; 17:14; 19:20

  Wathani “Ũla wekalĩte” ĩũlũ wa “mbalasi nzaũ” nĩwaminũkĩlilye “ũsindi wake” kwa kwananga Ngoki na ita syake. Nayo “ĩla nyamũ ya kĩthekanĩ” nĩyekiwʼe “ĩianĩ ya mwaki,” na ũla mũvwʼanano mũnene waanangwa.

  Ũndũ ũkeanĩwʼa Yesũ, ũla nĩwe Mũsumbĩ wa Ũsumbĩ wa Ngai, akooka kũvonokya andũ ma Ngai. We vamwe na ala 144,000 makasumbĩka nake na ita syake sya alaĩka, makaananga mbaĩ syonthe ila ikavithũkĩa andũ ma Ngai. Ũsu nĩwʼo ũkethĩwa mũthya wa nthĩ ya Satani.