1, 2. Asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko mesĩte kwĩthĩa ata ikundinĩ mbingĩ?

ĨVINDA yĩmwe mũsyaĩĩsya ũmwe wa mũthyũlũlũko nĩwathokeie kĩkundi kĩna. E kũu nĩwoombanie na nzama ya atumĩa. Akilyĩ kũmina ũmbano ũsu nĩwamaketeeie na eew’a amenda nĩkwĩthĩwa maĩ kĩthito, o na kũtw’ĩka amwe maĩ ĩika na ĩthe. Ĩndĩ ve ũndũ weew’aa ũimũthĩny’a. Nĩkyo kĩtumi wamakũlilye atĩĩ: “Ana-a-asa, nĩ ĩtambya yĩva mwosete nĩ kana mũtetheesye ana-a-asa ala angĩ wĩthĩe nĩmatonya kũkwatĩĩa maũndũ maingangĩ kĩkundinĩ?” Atumĩa asu no malilikene vyũ kana ĩla mũsyaĩĩsya ũsu wĩla kũmathokea nĩwamekĩie vinya mambe kũtata mũno kũmanyĩsya ana-a-asa ala angĩ mawĩa. Nĩvo mũtumĩa ũmwe waisye atĩĩ: “Mwa ndeũkũvitha, tũi ũndũ twĩkĩte wĩ vala ũĩ.” Atumĩa ala angĩ onthe nĩmeetĩkĩlanile nake.

² Ethĩwa wĩ mũtumĩa, ũndũ ta ũsu waaĩkĩka mũmbene na mũsyaĩĩsya? Nĩvatonyeka. Asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ nĩmesĩte kwĩthĩa kana atumĩa ma ikundi nĩmaĩle kũtata mũnango mamanyĩsye ana-a-asa ala angĩ kĩkundinĩ ũndũ matonya kũsũvĩa ĩĩthya, methĩwe nĩ ma mũika kana nĩ akũũ. Ĩndĩ kwĩka ũu ti laisi. Nĩkĩ ti laisi?

3. (a) Maandĩko monanĩtye ata vata wa kũmanyĩsya ala angĩ, na nĩkĩ ithyonthe twaĩle kwendeew’a nĩ ũndũ ũsu? (Sisya maelesyo ma kwongeleela.) (b) Nĩkĩ atumĩa amwe matonya kwĩw’a ve vinya kũmanyĩsya ana-a-asa ala angĩ?

³ Nũndũ wĩ mũtumĩa, vate nzika nĩwĩsĩ kana nĩ ũndũ wa vata mũno kũmanyĩsya ala angĩ.a Na nĩwĩsĩ kana nĩveendeka ana-a-asa aingĩ matonya kũtetheesya ikundi ila syĩ vo iendeee kwĩkala syĩ na vinya, na ũyĩthĩa ikundi ingĩ nĩsyakwata mwanya wa kwambĩĩw’a. (Soma Isaia 60:22.) O na ĩngĩ nĩwĩsĩ kana Ndeto ya Ngai nĩkwĩkĩĩte vinya ‘ũmanyĩsye angĩ.’ (Soma 2 Timotheo 2:2.) Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, nũtonya kwona ũndũ ũsu wĩ vinya o tondũ atumĩa ala mawetwa vau ĩũlũ moonaa. Nĩkĩ? Nũndũ nũtonya kwĩthĩwa wonaa ũte na ĩvinda ya kũmanyĩsya ala angĩ kĩkundinĩ ĩtina wa kũtinda ũtethetye mawĩa ala wĩw’aa maikũandũa ta kwĩanĩsya mavata ma andũ maku, mawĩa ala ũnengetwe kĩkundinĩ, wĩa wa kĩ-mwĩĩ ũla ũthũkũmaa, na mawĩa angĩ me vata. Nũndũ ũu nĩw’o vailyĩ, ekai tũsũanĩe nĩ va waĩle kũvangĩla wĩa wa kũmanyĩsya ala angĩ.

MAMANYĨSYE MĨTŨKĨ ŨNDŨ VATONYEKA

4. Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kĩtumaa atumĩa makũĩĩsya wĩa wa kũmanyĩsya angĩ?

⁴ Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma atumĩa amwe maemwa nĩ kũmantha ĩvinda ya kũmanyĩsya ana-a-asa ala angĩ? No kwĩthĩwa amwe masũanĩaa atĩĩ: ‘Kũmanyĩsya ala angĩ no kwa vata, ĩndĩ ti lasima kũtethw’e na mĩtũkĩ ta maũndũ ala angĩ ma kĩkundi matesa kweteela. O na ngakũĩĩsya wĩa wa kũmamanyĩsya, kĩkundi kĩyĩema kũendeea.’ O na kau nĩ w’o kana ve mawĩa maingĩ maĩlĩte kũtethw’a mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka, kũkũĩĩsya wĩa wa kũmanyĩsya ala angĩ nĩkũtonya kũtuma kĩkundi kĩtaendeea nesa.

5, 6. Ngelekany’o ya ũla ndeleva ũlekeleelye ingyini ya ngalĩ yake yĩtũmanyĩsya kyaũ? Ngelekany’o ĩsu ĩtonya kũtũmĩwa ata maũndũnĩ makonetye kũmanyĩsya ana-a-asa kĩkundinĩ?

⁵ Kwasũanĩa ĩũlũ wa ngelekany’o ĩno: Ndeleva nũtonya kwĩthĩwa esĩ kana no nginya ekale aivĩndũa oilo ũla wĩ nthĩnĩ wa ingyini ya ngalĩ yake nĩ kana ndĩkese kũkw’a. Ĩndĩ o na esĩ oou, nũtonya kwona kũvĩndũa oilo tate ũndũ wa kwĩkwa na mĩtũkĩ ta kwĩkĩa ngalĩ mauta. Na nengĩ ũu nĩ w’o nũndũ akaema kũmĩkĩa mauta ndĩthi. Nũtonya kwasya, ‘O na naaĩwa nĩ mwanya wa kũsenzya oilo, ingyini ndĩema kũthũkũma, o na ethĩwa no kwa kavinda.’ Ĩndĩ thĩna wa kwĩka ũu nĩ wĩva? Ndeleva ũsu aendeea kũkũĩĩsya kũsenzya oilo ĩvindanĩ yĩla yaĩle, mũthenya ũkavika ĩ ngalĩ ĩũngame na ũyĩthĩa ndĩthi. Na ĩkesa kũũngama, atũmĩa ĩvinda yingĩ na mbesa mbingĩ kũmĩtũnga lelũnĩ. Ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ?

⁶ Ve maũndũ maingĩ ma vata atumĩa maĩle kwĩka na mĩtũkĩ nũndũ makaema kũmeka kĩkundi nĩkĩtonya kũũmĩa mũno. Kwoou o tondũ ndeleva ũla twaweta waĩle kũĩkĩĩthya kana nĩweekĩa ngalĩ mauta kĩla ĩvinda, atumĩa namo maĩle kwĩkaa “maũndũ ala maseo [kana, ma vata] mbee.” (Avi. 1:10) Ĩndĩ atumĩa amwe methĩawa makwatanĩtw’e mũno nĩ maũndũ ma vata vyũ ũkethĩa nĩ ta malekeleelya wĩa wa kũmanyĩsya ana-a-asa ala angĩ. Ũu wĩthĩwa no ũndũ ũmwe na kũkũĩĩsya kũsenzya oilo ũla wĩ nthĩnĩ wa ingyini. Atumĩa makaendeea kũkũĩĩsya wĩa wa kũmanyĩsya ala angĩ, vesa kũvika vandũ ũkethĩa kĩkundi kĩi na ana-a-asa meanĩtye na matonya kũkĩsũvĩa.

7. Twaĩle kwona ata atumĩa ala mamanthaa ĩvinda ya kũmanyĩsya ana-a-asa?

⁷ Kwoou, twaĩle kwĩthĩwa twĩ metho mũno tũikese kũsũanĩa kana kũmanyĩsya angĩ ti ũndũ waĩle kwĩkwa na mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka. Atumĩa ala moneaa maũndũ vaasa na matũmĩaa ĩvinda yoo kũmanyĩsya ana-a-asa ala matesĩ maũndũ maingĩ, methĩawa me asũvĩi oĩ ma kĩkundi na me ũathimo mũnene. (Soma 1 Vetelo 4:10.) Kĩkundi kĩtethekaa ata meeka ũu?

NDWĨTHĨAWA ŨYANANGA ĨVINDA

8. (a) Nĩ maũndũ meva matumaa atumĩa methĩwa na wendi wa kũmanyĩsya ana-a-asa kĩkundinĩ? (b) Nĩ wĩa wĩva atumĩa ala maendaa kũla kwĩ na vata mũnene wa atavany’a maĩle kũtethya na mĩtũkĩ? (Sisya ĩsandũkũ “Wĩa Waĩle Kũtethw’a Mĩtũkĩ.”)

⁸ O na atumĩa ala me na ũmanyi mwingĩ maĩle kwĩthĩwa me na wĩnyivyo na maimanya kana o ũndũ maendeee kũkũa, now’o makethĩawa matatonya kũtethya mawĩa amwe matethasya. (Nth. 11:2) O na ĩngĩ, nĩmaĩle kũmanya kana kĩtaee nĩkyũkaa nũndũ wa “ĩvinda na ĩvuso [kana, ũndũ ũtataĩĩwe],” na nũndũ wa ũu no mese kũemwa nĩ kũtethya mawĩa ala maaĩwe kĩkundinĩ. (Mũta. 9:11, 12; Yak. 4:13, 14) Kwoou nũndũ atumĩa ala mene vaasa nĩmethĩawa me na wendi wa kwona malondu ma Yeova maendeee nesa, nĩmamanthaa ĩvinda yĩla yaĩle mamanyĩsye ana-a-asa ma mũika kĩla memanyĩĩtye ĩvinda yĩla methĩĩtwe maimũthũkũma Yeova me aĩkĩĩku.—Soma Savuli 71:17, 18.

9. Nĩ maũndũ meva mokĩte ala meũtwony’a vata wa kũmanyĩsya ala angĩ?

⁹ Nĩ kyaũ kĩngĩ kĩtumaa atumĩa ala mamanyĩasya ana-a-asa ala angĩ methĩwa me ũathimo kĩkundinĩ? Nĩmatumaa kĩkundi kĩthĩwa kĩ kĩlũmu. Kwa nzĩa yĩva? Ĩla atumĩa matata mũno mamanyĩsye ala angĩ, kĩkundi nĩkĩmeasya ana-a-asa aingĩ ala makethĩawa meyũmbanĩtye kũkĩtetheesya kĩkale kĩ kĩlũmu na kĩ na ngwatanĩo ĩvindanĩ yĩĩ, o na ĩla kũkaumĩla mathĩna maingĩ ĩvindanĩ ya ũla thĩna mũnene. (Esek. 38:10-12; Mika 5:5, 6) Kwoou atumĩa endwa, nĩtũũmũkũlya mũtw’ĩkĩthye kũmanyĩsya ala angĩ ũmwe wa wĩa wenyu kwambĩĩa ũmũnthĩ na kũendeea mũteũtĩĩa.

10. Mũtumĩa atonya kwĩka ata nĩ kana akwate ĩvinda ya kũmanyĩsya ala angĩ?

¹⁰ Nĩtũeleawa kana nũndũ mũtũmĩaa ĩvinda yingĩ mũitethya mawĩa ma vata kĩkundinĩ, nĩmũtonya kwĩthĩwa mũtiawa mwĩ avinyu ki. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo no mũole ĩvinda yĩu mũtũmĩaa kwĩka maũndũ asu nĩ kana mũkwate mwanya wa kũmanyĩsya angĩ. (Mũta. 3:1) Kwĩka ũu ti kwananga ĩvinda, na nĩkũtonya kũtetheesya kĩkundi mũno ĩvinda yĩla yũkĩte.

MATETHEESYE MEW’E ME EANĨE

11. (a) Nĩkĩ ũtao ũla ũnanenganiwe nĩ atumĩa kuma nthĩ syĩ kĩvathũkany’o ĩũlũ wa kũmanyĩsya angĩ ne wa ũsengy’o? (b) Kwosana na ĩandĩko ya Nthimo 15:22, nĩkĩ tũtonya kũtetheka mũno twasũanĩa vamwe ũtao ũla atumĩa angĩ mananenganie?

¹¹ O mĩtũkĩ ve atumĩa amwe ala methĩĩtwe maimanyĩsya ana-a-asa ala angĩ nesa manakũlilw’e nzĩa ĩla matũmĩaa nĩ kana mamatetheesye methĩwe me ma kwĩkwatw’a kĩkundinĩ.b O na kau maumĩte kũndũ kwĩ kĩvathũkany’o, ũndũ wa ũsengy’o nĩ kana ũtao ũla mananenganie nũvw’anene. Ũu wĩonany’a kyaũ? Wĩonany’a kana ethĩwa nzĩa ya kũmanyĩsya nĩyosanĩte na Mbivilia, nĩtonya kũtũmĩwa ‘kũndũ kw’onthe nthĩnĩ wa kĩla ĩkanisa,’ o tondũ kwailyĩ ĩvindanĩ ya mũtũmwa Vaulo. (1 Ako. 4:17) Kwoou nthĩnĩ wa ĩsomo yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe, nĩtũũneenea maũndũ amwe manawetiwe nĩ atumĩa asu. (Nth. 15:22) Nĩ kana ũvoo ũũ ũeleeke nesa, nthĩnĩ wa masomo asu elĩ ala meũmanyĩsya twĩmeta “alimũ” namo ala meũmanyĩw’a twĩmeta “amanyĩw’a.”

12. Mwalimũ aĩle kwĩka ata, na nĩkĩ waĩle kwĩka ũu?

¹² Mwalimũ aĩle kwamba kũtetheesya mũmanyĩw’a ew’e e mwĩanĩe. O tondũ mũĩmi waĩle kwamba kũsimba mũũnda na ayũwaa mavali atanamba kũvanda, now’o mwalimũ waĩle kwamba kwĩkĩa mũmanyĩw’a vinya kwa kũmũtetheesya ew’e e mwĩanĩe ngoonĩ. Kwoou alimũ matonya ata kũtetheesya amanyĩw’a mew’e me eanĩe? Nĩ kwa kũtũmĩa nzĩa ta ĩla yatũmĩiwe nĩ mwathani ũmwe wa tene. Atũmĩie nzĩa yĩva?

13-15. (a) Mwathani Samueli anengiwe wĩa wĩva? (b) Samueli athũkũmie wĩa wake ata? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 3.) (c) Nĩkĩ ũmũnthĩ atumĩa maĩle kwenda mũno ngewa ĩsu ya Samueli?

¹³ Mũthenya ũmwe mbee wa myaka 3,000 mĩvĩtu, Yeova nĩwaneenie na mwathani ũmwe mũkũũ weetawa Samueli, na amwĩa atĩĩ: “Ũnĩ ta ĩvinda yĩĩ ngatũma mũndũ kwaku kuma nthĩ ya Mbenyamini, na wĩmwĩtĩkĩsya mauta ethĩwe mũnene wĩ mbee ũsumbĩnĩ andũnĩ makwa Isilaeli.” (1 Sam. 9:15, 16) Samueli nĩwamanyie kana wĩa wake wa kũtongoesya mbaĩ ya Isilaeli wakilyĩ kũthela, na kana Yeova amwĩaa etĩkĩsye mũndũ ũngĩ mauta ose wĩa ũsu. No nginya ethĩwe eesililye atĩĩ, ‘Ndonya kũmũmbany’a ata kwondũ wa wĩa ũsu?’ Nĩwaĩsanie na mũtwe na amanya ũndũ ũkwĩka.

¹⁴ Ĩla Samueli woonie Saulo mũthenya ũla waatĩĩe, Yeova amwĩie ũũ: “Sisya, mũndũ ũla nĩnakũtavisye!” Nĩvo ĩndĩ Samueli weekie ũndũ wavangĩte. Nĩwamũthokisye Saulo maĩsanĩe lĩu. Atwaie Saulo na mũthũkũmi wake vala ve ivĩla ila nzeo vyũ na amanenga kĩlungu kĩla kĩseo vyũ kya nyama, na ĩndĩ Samueli asya: “Kie mbee waku na ũkĩya; nĩkwĩthĩwa kũvika ĩvinda yĩla [yĩĩtw’ĩtwe] nĩkiiwe nũndũ waku.” Mamina ũu, Samueli na Saulo nĩmaumaalile na mathi nginya kwa Samueli o maeete ngewa. Nũndũ maĩ manatuma ndũũ ĩtina wa kũĩsanĩa na kũea ngewa, Samueli nĩwendie kũtũmĩa nesa katũlũ kau kaĩ kanambĩĩa katĩ woo. Nĩkyo kĩtumi wamũthokisye mambate nyũmbanĩ ĩũlũ. Me vau “nyũmbanĩ ĩũlũ” makũnĩtwe nĩ kala kaseve ka mawĩoo, Samueli nĩwaendeeie ‘kũneena na Saulo’ nginya ĩla saa sya kũkoma syavikie. Ũnĩ ũũngĩ, Samueli nĩwetĩkĩsye Saulo mauta, amũmumunya, na amũtavya maũndũ angĩ ala waaĩle kwĩka. Na ĩndĩ ataanĩsya na Saulo, e na mũĩkĩĩo kana nĩwamũmbany’a nesa kwondũ wa mawĩa ala mamweteele.—1 Sam. 9:17-27; 10:1.

¹⁵ Vate nzika, kwĩtĩkĩsya mũndũ mauta nĩ kana atw’ĩke mũnene wa mbaĩ ti ũndũ ũmwe na kũmanyĩsya mwana-a-asa nĩ kana atw’ĩke mũtumĩa kana mũtetheesya wa kĩkundi. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, nzĩa ĩsu Samueli watũmĩie no ĩmanyĩsye atumĩa maũndũ ma vata. Ekai tũneenee maũndũ elĩ matonya kwĩmanyĩsya.

MAMANYĨSYE NA NGENDA NA ŨITUMA NDŨŨ NAMO

16. (a) Samueli eewie ata ĩla Aisilaeli meetisye mũsumbĩ? (b) Samueli eew’aa ata ngoonĩ ĩla wamwĩtĩkĩĩasya Saulo mauta?

¹⁶ Manyĩsya na ngenda, na ndũkethĩwe na kĩima. Ĩla Samueli weewie kana Aisilaeli nĩmekwenda mũsumbĩ, nĩwakwie ngoo na oona andũ make ta meĩka kũmũlea. (1 Sam. 8:4-8) Ekalile atekwenda kwĩka kĩla andũ mendaa nginya Yeova esa kũmwĩa katatũ amethukĩĩsye. (1 Sam. 8:7, 9, 22) O na vailyĩ ũu, Samueli ndaaĩtĩkĩla kũmwĩw’ĩa woo kana kũmũthatĩa ũla wesaa kwosa wĩa wake. Na ĩla Yeova wamwĩie etĩkĩsye Saulo mauta, ndaalea, na ndaaĩka ta ũkũingĩĩw’a, ĩndĩ eekie ũu na ngoo ĩmwe.

17. Ũmũnthĩ atumĩa maatĩĩaa ngelekany’o ya Samueli ata? Nĩkĩ meeka ũu mew’aa me eanĩe?

¹⁷ Ũmũnthĩ kwĩ atumĩa aingĩ me na ũmanyi mwingĩ ala methĩawa mailyĩ ta Samueli ĩla meũmanyĩsya ala angĩ. (1 Vet. 5:2) Atumĩa ta asu maiemawa nĩ kũmanyĩsya ala angĩ maikĩa maikamatiĩe ianda imwe me nasyo kĩkundinĩ. Alimũ me tei na me na wendi wa kũtetheesya ala angĩ mayonaa ala meũmamanyĩsya ta mekũsindana namo, ĩndĩ mamonaa ta “atethya” ma wĩa vamwe namo, na ta mĩthĩnzĩo yĩ vata kĩkundinĩ. (2 Ako. 1:24; Aevl. 13:16) Alimũ mate kĩima mew’aa me eanĩe vyũ moona ũndũ amanyĩw’a moo meũtũmĩa ũtonyi woo matetheesye kĩkundi.—Meko 20:35.

18, 19. Mũtumĩa aĩle kwamba kwĩka ata atanesa kwambĩĩa kũmanyĩsya mũmanyĩw’a, na nĩkĩ nĩ ũndũ wa vata eke ũu?

¹⁸ Ndũkethĩwe wĩ mwalimũ tũ, tuma ndũũ namo. Mũthenya ũla Samueli wakomanie na Saulo ethĩwa eekie o kũkusũũkya sũva wa mauta, akamwĩtĩkĩsya mauta na mĩtũkĩ, na akamwĩa akwate nzĩa athi. Takethĩwa Samueli nĩweekie ũu, ethĩwa atumie Saulo enũka e mũsumbĩ mũnyuve nesa vyũ, ĩndĩ ũteyũmbanĩsye o na vanini kũtongoesya andũ. Vandũ va ũu, Samueli nĩwoosie ĩvinda ombany’e Saulo o kavola kwa kavola. Ambie kũmũthokya maĩsanĩe, masyoka mathi makootangĩte maaũ, maea ngewa mbingĩ, na ĩndĩ mesa kũkoma mathũmũa vyũ. Ĩtina wa maũndũ asu onthe now’o Samueli woonie ĩvinda yeanĩa ya kwĩtĩkĩsya Saulo mauta.

¹⁹ O ta ũu, mwalimũ atanesa kwambĩĩa kũmanyĩsya mũmanyĩw’a aĩle kwamba kwosa ĩvinda amũtetheesye ew’e e mwĩanĩe ĩla wĩ nake, na aituma ndũũ nake. Ĩndĩ nũndũ nthĩ na syĩthĩo iivw’ananaa, maũndũ ala mũtumĩa wĩ vandũ vana ũtonya kwĩka nĩ kana atetheesye mũmanyĩw’a ew’e e mwĩanĩe na maituma ndũũ, nĩmatonya kwĩthĩwa me kĩvathũkany’o na ala matonya kwĩkwa nĩ mũtumĩa wĩ kũndũ kũngĩ. Ĩndĩ o na wĩthĩwe wĩkalaa va na wĩthĩawa ũkwatene ata, ĩla wamantha ĩvinda ũtũmĩe na mũmanyĩw’a, wĩthĩawa no ta ũũmwĩa atĩĩ, “Nĩ vata naku.” (Soma Alomi 12:10.) O na kau no kwĩthĩwa alimũ matetavya amanyĩw’a ndeto isu na kanyw’a, ĩla amanyĩw’a onthe ala me na wendi wa kũmanyĩw’a moona alimũ maimantha ĩvinda kwondũ woo, maileaa kũmanya kana nĩmonekaa me ma vata vyũ, o na ethĩwa nĩ ma nthĩ yĩva.

20, 21. (a) Mwalimũ mũseo nĩ wĩva? (b) Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe yĩneeneete kyaũ?

²⁰ Atumĩa lilikanai ũndũ ũũ: Mwalimũ mũseo ti ũla wendete wĩa wa kũmanyĩsya tũ, ĩndĩ nĩ ũla wendete wĩa wa kũmanyĩsya vamwe na mũndũ ũla ũkũmũmanyĩsya. (Sianĩsya na Yoana 5:20.) Nĩkĩ ũsu nĩ ũndũ wa vata vyũ? Nũndũ mũmanyĩw’a amanya kana nũmwendete, nĩwĩthĩawa eyũmbanĩtye kwĩmanyĩsya. Kwoou inyw’ĩ atumĩa endwa, ĩla mũũmanyĩsya ana-a-asa ala angĩ mũikethĩwe alimũ tũ, ĩndĩ tumai ndũũ namo.—Nth. 17:17; Yoa. 15:15.

²¹ Mũtumĩa amina kũmbany’a mũmanyĩw’a, nĩw’o waĩle kwambĩĩa kũmũmanyĩsya. Atonya kũtũmĩa nzĩa syĩva? Ũndũ ũsu nũneeneetwe ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe.

1. (a) Athũkũmi ma Ngai kuma tene matũaa mesĩ kyaũ ĩũlũ wa kũmanyĩsya angĩ, na ũndũ ũsu ũkonanĩtye ata na ĩvinda yitũ? (b) Twĩĩmanyĩsya kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

KUMA tene athũkũmi ma Ngai nĩmethĩawa mesĩ kana kũmanyĩsya mũndũ nĩkũetae moseo. Kwa ngelekany’o, ve ĩvinda mũtumĩa ũmwe wa tene weetawa Avalamu ‘waumisye andũ make ala wamamanyĩĩtye’ mathi makamwĩtaane Loto, na andũ asu nĩmavotie kũmwĩtaana. (Mwa. 14:14-16) Ĩvindanĩ ya Mũsumbĩ Ndaviti, aini ma nyũmba ya Ngai ‘nĩmamanyĩĩtw’e kũmwinĩa Yeova,’ na ũu nĩwamũeteae ũ Yeova ngatho. (1 Mav. 25:7) Naitũ matukũ aa nĩtũkitaa na Satani na aatĩĩi make. (Aev. 6:11-13) O na ĩngĩ nĩtwĩkĩaa kĩthito kingĩ mũno nĩ kana tũtume Yeova akwata ngatho. (Aevl. 13:15, 16) Kwoou o ta athũkũmi ma Ngai ma ĩvinda ya tene, nĩtwaĩlĩte kũmanyĩw’a nĩ kana tũvote kwĩanĩsya maũndũ asu. Yeova anengete atumĩa wĩa wa kũmanyĩsya ala angĩ kĩkundinĩ. (2 Tim. 2:2) Atumĩa ala me na ũmanyi matũmĩaa nzĩa syĩva kũmanyĩsya ana-a-asa methĩwe matonya kũkwatĩĩa maũndũ kĩkundinĩ?

TETHEESYA MŨMANYĨW’A AMWENDE YEOVA MŨNANGO

2. Mũtumĩa atonya kũtw’a kwĩka ata atanamba kũmanyĩsya mũmanyĩw’a mawĩa mana, na nĩkĩ?

² Ethĩwa wĩ mũtumĩa wa kĩkundi no tũkũelekany’e na mũĩmi. Mũĩmi atanamba kũvanda mũũnda wake, nũtonya kwona waĩle kwamba kwĩkĩwa vũũ nĩ kana wĩthĩwe wĩ mũnou. O ta ũu, ũtanamba kũmanyĩsya mwana-a-asa ũte na ũmanyi mwingĩ, no wone ve vata wa kũmwony’a maũndũ amwe ma kwaka me Maandĩkonĩ nĩ kana wĩthĩe nũtonya kũkwatya nesa ĩla ũkwĩsa kwĩthĩwa ũimũmanyĩsya.—1 Tim. 4:6.

3. (a) Mũtumĩa atonya kũtũmĩa ata ndeto sya Yesũ ila syĩ nthĩnĩ wa Maliko 12:29, 30 ĩla ũkũea ngewa na mũmanyĩw’a? (b) Mũmanyĩw’a atonya kũtetheka ata ĩla mũtumĩa wavoya vamwe nake?

³ Nĩ kana ũmanye ũvoo wa Ũsumbĩ ũalyũlĩte mesilya na meko ma mũmanyĩw’a mũno wĩana ata, no ũmũkũlye-ĩ, ‘Ĩtina wa kwĩyumya ũmũthũkũme Yeova wĩkaa motwi mailyĩ ata?’ Kũmũkũlya ũu nĩkũtonya kũmũnenga inywelĩ mwanya mũseo wa kũneenea ũndũ mũndũ ũtonya kũmũthũkũma Yeova na ngoo yonthe. (Soma Maliko 12:29, 30.) Mwamina kũea ngewa ta isu, nũtonya kũmũvoya Yeova anenge mũmanyĩw’a veva mũtheu nĩ kana veva ũsu ũmũtetheesye kũkwatya nesa kyonthe kĩla ũkwĩsa kũmũmanyĩsya. We wĩona mwana-a-asa ũsu ta ũtonya kwĩkĩwa vinya mũno wĩana ata eew’a ũivoya kuma ngoonĩ kwondũ wake?

4. (a) Weta ngewa imwe syĩ Mbivilianĩ ila itonya kũtetheesya mũmanyĩw’a eke maendeeo mĩtũkĩ. (b) Atumĩa methĩawa na kĩeleelo kĩva ĩla meũmanyĩsya ana-a-asa ala angĩ?

⁴ Wambĩĩa kũmanyĩsya mwana-a-asa oou, sũanĩa vamwe nake ngewa imwe syĩ Mbivilianĩ ila itonya kũmũtetheesya ethĩwe e na mea ma kũmanyĩw’a, atonya kwĩkwatw’a, na enyivĩtye. (1 Asu. 19:19-21; Nee. 7:2; 13:13; Meko 18:24-26) Nguma ta isu nĩ sya vata ĩla mwana-a-asa ũkũmanyĩw’a o tondũ vũũ wĩthĩawa wĩ wa vata mũũndanĩ. Nĩkĩ? Nitetheeasya mũndũ eke maendeeo mĩtũkĩ. Mũtumĩa wĩ France wĩtawa Jean-Claude easya ũũ: “Kĩeleelo kyakwa ĩla ngũmanyĩsya mũndũ nĩ kũmũtetheesya ende mũno maũndũ ma kĩ-veva. Nĩkalaa nĩmanthanĩte na kamwanya ka kwony’a mũmanyĩw’a maandĩko mana ala matonya ‘kũsalukya metho’ make mone ‘maũndũ ma ũsengy’a’ ala me Ndetonĩ ya Ngai.” (Sav. 119:18) Nĩ nzĩa ingĩ syĩva ũtonya kũtũmĩa ũkekĩa mũmanyĩw’a vinya?

MŨTAVYE KĨLA ŨTONYA KWĨVANGĨĨA NA ŨIMŨELESYA NĨKĨ

5. (a) Ve vata mwaũ wa kũneena na mũmanyĩw’a ĩũlũ wa kĩla ũvangĩte kwĩanĩsya ũthũkũminĩ wa Yeova? (b) Nĩkĩ atumĩa maĩle kũmanyĩsya ana-a-asa ala me na myaka mĩnini? (Sisya maelesyo ma kwongeleela.)

⁵ No ũkũlye mũmanyĩw’a atĩĩ: ‘Wĩ na mĩvango myaũ ĩkonetye kũmũthũkũma Yeova?’ Ethĩwa nde na mũvango o na ũmwe kĩlĩkonĩ, no ũmũtetheesye evangĩĩe kwĩka ũndũ ũmwaĩle na ũtonya kwĩanĩsya. Mũtavye ũndũ mũna we mwene wevangĩĩie kwĩka, na ũimũelesya mũyo ũla weewie ĩla wesie kũwĩanĩsya. Ũimũtavya kĩu ndũkethĩwe ũtukĩtye ũthyũ. O na kau nzĩa ĩsu nĩtonya kwoneka ta nzĩa ĩte vala yĩĩ, no ĩtethye mũno. Mũtumĩa wĩtawa Victor, ũla wĩthĩawa e vainia nthĩ yĩ Africa, awetete atĩĩ: “Nĩ mũnini ve mũtumĩa mũna wangũlilye tũmakũlyo tũseo mũno ĩũlũ wa mĩvango yakwa. Tũkũlyo tu twatumie nambĩĩa kũsũanĩa mũno ĩũlũ wa ũthũkũmi wakwa.” Atumĩa me na ũmanyi nĩmawetaa kana ve vata mũnene wa kwambĩĩa kũmanyĩsya ana-a-asa me o ma mũika kwa kũmaaĩa mawĩa kĩkundinĩ ala meanĩe myaka yoo. No mambĩĩe kũmanyĩw’a o na ethĩwa me na myaka mĩnini. Wambĩanĩa namo tene ũu, makekalaa malilikene kĩla mavangie kwĩanĩsya, o na meananga na mambĩĩa kũkomana na maũndũ me vinya.—Soma Savuli 71:5, 17.a

6. Nĩ ũndũ wĩva wa vata Yesũ weekaa ĩla ũkũmanyĩsya andũ?

⁶ Ũndũ ũngĩ ũtonya kwĩka ũtetheesye mũmanyĩw’a ethĩwe na wendi wa kũthũkũma kĩkundinĩ nĩ kũmũelesya wĩa ũla ũtonya kũtethya vamwe na kĩtumi kya kũtethya wĩa ũsu. Wamũelesya itumi sya kũtethya wĩa ũla wamũnenga, ũkeethĩwa watutya ũla Mwalimũ Mũnene, nake nĩ Yesũ. Kwa ngelekany’o, Yesũ atanamba kũnenga atũmwa make wĩa wa kũtw’ĩkĩthya andũ amanyĩw’a, ambie kũmanenga kĩtumi kya kũtethya wĩa ũsu. Ambie kũmea: “Nĩnĩnengetwe ũkũmũ w’onthe ĩtunĩ na kũũ nthĩ.” Na ĩndĩ asyoka amatavya atĩĩ: “Endai ĩndĩ mũkatw’ĩkĩthye mbaĩ syonthe amanyĩw’a.” (Mt. 28:18, 19) Ũtonya ata kũatĩĩa nzĩa ĩsu ya Yesũ ya kũmanyĩsya?

7, 8. (a) Atumĩa matonya kũatĩĩa ata nzĩa ya Yesũ ya kũmanyĩsya? (b) Ve vata mwaũ wa kũkatha mũmanyĩw’a? (c) Nĩ maũndũ meva matonya kũtetheesya atumĩa ĩla meũmanyĩsya angĩ? (Sisya ĩsandũkũ “Ũndũ Ũtonya Kũmanyĩsya Angĩ.”)

⁷ Ĩla wanenga mũmanyĩw’a wĩa mũna, tũmĩa Maandĩko ũmũelesye nĩkĩ wĩa ũsu nĩ wa vata. Weeka ũu, ũkeethĩwa wamũtetheesya amanye kwĩka maũndũ aatĩĩe myolooto ya Mbivilia ĩndĩ ti aatĩĩe mĩao. Kwa ngelekany’o, twasye nĩwanenga mwana-a-asa mũna wĩa wa kũtheasya kasĩla kala kalikĩte Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ, wĩthĩe o na mũndũ ndaũmĩa esĩle vo. No mũsũanĩe vamwe ĩandĩko ya Tito 2:10, na ũimũelesya ũndũ wĩa ta ũsu wa kũthesya Nyũmba ya Ũsumbĩ ‘ũkanakavasya ũmanyĩsyo wa Ngai Mũtangĩĩi waitũ.’ Ũndũ ũngĩ ũtonya kwĩka nĩ kũmũlilikany’a ĩũlũ wa andũ ala akũũ me kĩkundinĩ, na ũimũtetheesya one ũndũ kũkũna wĩa ũsu kũtonya kũmatetheesya. Kũneenea maũndũ ta asu ĩla ũũmũmanyĩsya nĩkũtonya kũmũtetheesya asũanĩe mũno mũno ũndũ wĩa ũsu ũũtethya andũ vandũ va kwonaa no mĩao ũkwĩanĩsya. Kĩu kĩkatuma atanĩa mũno kwona ũndũ wĩa wake ũũtethya ana-a-asa na eĩtu-a-asa kĩkundinĩ.

⁸ O na ĩngĩ ndũkolwe nĩ kũmũkatha nũndũ wa kĩthito kyake kya kũtũmĩa maũndũ ala ũũmũtavya. Ve vata mwaũ wa kwĩka ũu? O tondũ mũtĩ wang’ithw’a ũsanzamũkaa na ũiana, kũkatha mũmanyĩw’a kuma ngoonĩ nĩkũtumaa eka maendeeo.—Sianĩsya na Mathayo 3:17.

ŨNDŨ ŨNGĨ ŨETAE THĨNA

9. (a) Nĩ thĩna wĩva atumĩa ala mekalaa nthĩ ila nthwii makomanaa naw’o ĩla mekwenda kũmanyĩsya ana-a-asa? (b) Nĩkĩ ana-a-asa amwe ma mũika mataaĩsa kwona kũmũthũkũma Ngai kwĩ kwa vata mũno thayũnĩ woo?

⁹ Atumĩa ala mekalaa nthĩ ila nthwii nĩmakomanaa na ũndũ ũngĩ ũetae thĩna. Nĩmatonya kwaĩwa nĩ ũndũ meũtetheesya ana-a-asa ala me na myaka 20 na kĩndũ na 30 na kĩndũ methĩwe na wendi wa kũtetheesya mawĩa kĩkundinĩ. Twakũlilye atumĩa me na ũmanyi mwingĩ kuma nthĩ 20 sya Europe na sya Amelika ya Ĩũlũ nĩkĩ ana-a-asa amwe ma mũika matonya kwĩthĩwa maemawa nĩ kwĩtĩkĩla mawĩa kĩkundinĩ. O na kau nĩmanenganie mosũngĩo maingĩ, vakuvĩ kĩla ũmwe nĩwanenganie kĩtumi kĩĩ: Ana-a-asa asu ma mũika mayaaĩkĩwa vinya mevangĩĩe mĩvango ya kĩ-veva kuma me anini. O na vatw’ĩkĩkie kana o na kau ana-a-asa amwe ma mũika nĩmaĩ na mĩvango ya kĩ-veva, asyai moo mayaamekĩa vinya meanĩsye mĩvango ĩsu ĩndĩ mamekĩie vinya mevangĩĩe kũsoma mũno kana mamanthe mawĩa angĩ mathũkũme. Kwoou kũmũthũkũma Ngai kũyaaĩsa kwĩthĩwa kwĩ kwa vata mũno thayũnĩ woo.—Mt. 10:24.

10, 11. (a) Mũtumĩa atonya ata kũtetheesya mwana-a-asa ũilyĩ ta ũtakwetye ũu aalyũle mesilya make? (b) Mũtumĩa atonya kũtũmĩa maandĩko meva ĩla wĩ na mwana-a-asa wa mũthemba ũsu, na nĩkĩ? (Sisya maelesyo ma kwongeleela.)

¹⁰ Ethĩwa mwana-a-asa ailyĩ ta ũtakwetye ũu, ũyĩsa kũtw’ĩka nĩwamũvĩndũa no nginya wĩthĩwe na kĩthito kingĩ na wũmĩĩsyo mwingĩ mũno, ĩndĩ ũu ti kwasya kana ndatetheka. O tondũ mũĩmi ũlũngaa matina ma mĩtĩ yake o kavola kwa kavola, now’o o naku ũtonya kũtetheesya ana-a-asa amwe maalyũle mawoni moo nĩ kana wĩthĩe no metĩkĩle kũnengwa mawĩa kĩkundinĩ. Ĩndĩ ũtonya kwĩka ũu ata?

¹¹ Mantha ĩvinda nĩ kana wĩthĩe nĩwatuma ndũũ na mwana-a-asa ũsu. Mũtetheesye aelewe kana nũkwendeka mũno kĩkundinĩ. Na mũendeee o ũu, no wĩse kwĩkala nthĩ nake mũkasũanĩa maandĩko mana nĩ kana ũmũtetheesye asũanĩe kĩla waĩle kwĩanĩsya yu nũndũ nĩweeyumisye amũthũkũme Yeova. (Mũta. 5:4; Isa. 6:8; Mt. 6:24, 33; Luka 9:57-62; 1 Ako. 15:58; 2 Ako. 5:15; 13:5) No ũmũkũlye-ĩ, ‘Wamwathie Yeova ata ĩla weeyumisye ũmũthũkũme?’ Tata kũmwĩkĩa vinya kwa kũmũkũlya atĩĩ: ‘Wĩona Yeova ta weewie ata ĩla wavatisiwe?’ (Nth. 27:11) ‘Nake Satani eewie ata?’ (1 Vet. 5:8) Ĩthĩawa wĩsĩ kana wanyuva maandĩko nesa nũtonya kũkiita mũno ngoo yake.—Soma Aevelania 4:12.b

INYW’Ĩ AMANYĨW’A, ĨTHĨWAI MWĨ AĨKĨĨKU

12, 13. (a) Elisa aĩ na woni ũilyĩ ata ĩla wamanyĩaw’a? (b) Yeova amũtuvie Elisa ata nũndũ wa kwĩthĩwa e mũĩkĩĩku?

¹² Nata nenyu ana-a-asa ma mũika? Lilikanai kana kĩkundi kĩ na vata nenyu mũno. Ĩndĩ nĩ kyaũ kĩtonya kũmutetheesya mwĩke maendeeo? Nĩ kana tũkwate ũsũngĩo, ekai tũsũanĩe ũndũ ũmwe weekĩkie ĩvindanĩ ya tene ũkonetye mũmanyĩw’a mũna.

¹³ Vakuvĩ myaka 3,000 mĩvĩtu, mwathani Eliya nĩwakũlilye mwanake ũmwe weetawa Elisa atw’ĩke mũthũkũmi wake. Elisa nĩweetĩkĩlile wĩa ũsu ateũtindĩa, na ambĩĩa kũtetheesya mwathani ũsu waĩ mũkũũ kwa kũthũkũma mawĩa ala mavũthaw’a nĩ andũ. Athũkũmie mawĩa asu e mũĩkĩĩku. (2 Asu. 3:11) Elisa nĩwekalile e mũmanyĩw’a vandũ va myaka ta thanthatũ, na ĩndĩ myaka ĩsu ĩithela nĩwamanyie kana Eliya akilyĩ anamina wĩa wake nthĩ ya Isilaeli. Kũvikĩĩa vau Elisa aĩ mũmanyĩsye nesa vyũ. Nĩvo ĩndĩ Eliya wamwĩie nĩ aeke kũendany’a nake, ĩndĩ Elisa amwĩa katatũ, “Ndikũtia.” Atw’ĩte kwĩkala na mwalimũ wake ĩvinda yĩasa ũndũ vatonyeka. Nũndũ wa kwĩthĩwa aĩ mũĩkĩĩku, Yeova nĩwamũtuvie kwa kũmwĩtĩkĩlya amwone Eliya aithi na kĩlingi kwa nzĩa ya ũsengy’o.—2 Asu. 2:1-12.

14. (a) Amanyĩw’a matonya kũatĩĩa ata ngelekany’o ya Elisa? (b) Nĩkĩ nĩ ũndũ wa vata mũmanyĩw’a ethĩwe e mũĩkĩĩku?

¹⁴ Ũtonya ata kũatĩĩa ngelekany’o ya Elisa? Wanengwa mawĩa ĩtĩkĩla ũteũtindĩa, o na ethĩwa nĩ mawĩa ala mavũthĩtw’e. Tuma ndũũ na mwalimũ waku, na ũimũtavasya ũndũ ũtũngaa mũvea nũndũ wa kyonthe kĩla ũtethasya kwondũ waku. Ũndũ ũkwĩka wamanyĩw’a no ũtume mwalimũ waku aelewa nĩ ta ũũmwĩa atĩĩ, “Ndikũtia.” Na ĩndĩ ũndũ ũla wa vata vyũ nĩ kana waĩlĩte kũtethya mawĩa onthe ala wanengwa wĩ mũĩkĩĩku. Nĩkĩ ũsu nĩ ũndũ wa vata? Nĩ wa vata nĩkwĩthĩwa atumĩa moona wĩ mũĩkĩĩku na wĩ wa kwĩkwatw’a, nĩmamanyaa kana Yeova nũkwenda ũnewe mawĩa maingangĩ kĩkundinĩ.—Sav. 101:6; soma 2 Timotheo 2:2.

MANENGE NDAĨA ĨLA ĨMAĨLE

15, 16. (a) Nĩ kwa nzĩa syĩva Elisa woonanisye kana nũnengete mwalimũ wake ndaĩa? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 9.) (b) Nĩ kyaũ kyatumie athani ala angĩ mamwĩkwatya Elisa?

¹⁵ Ngewa ya Elisa nĩtũtetheeasya kũelewa ũndũ ana-a-asa matonya kũnenga atumĩa ala me na ũmanyi mwingĩ ndaĩa ĩla ĩmaĩle. Ngewa ĩsu nĩeleasya kana ĩtina wa Eliya na Elisa kũthi kwona kĩkundi kĩmwe kya athani kĩla kyaĩ Yeliko, nĩmaumie vu na mathi Ũsĩnĩ wa Yolotani. Ĩla mavikie vau Eliya eekie ata? Mbivilia yaĩtye ũũ: “Eliya oosa suka wake, na ookũnza, akũna manzĩ, na maaanĩka.” Mamina kũinga makinyĩle nthĩ nyũmũ, ‘nĩmaendangĩe makĩneenangany’a.’ Kĩu kĩonany’a kana Elisa ndasũanĩaa kana kũvikĩĩa vu nĩweesĩ kĩla kĩndũ. Vandũ va ũu, Elisa aendeeie kwĩthukĩĩsya na kũsũanĩa mũno maũndũ onthe ala maneenawa nĩ Eliya nginya ĩla mesie kũtaanĩsya. Ĩtina wa ũu Eliya nĩwambatie na kĩlingi. Ĩla Elisa wesie kũsyokela Ũsĩnĩ wa Yolotani, nĩwakũnie kĩw’ũ na ũla suka wa Eliya, na asya, “Yeova aĩva, Ngai wa Eliya?” Eeka ũu, kĩw’ũ nĩkyaaanĩkie ĩngĩ.—2 Asu. 2:8-14.

¹⁶ We nĩwoona kana kyama kya mbee kya Elisa kĩvw’anene na kyama kya mũthya kya Eliya? Nĩkĩ tũkwendeew’a nĩ ũndũ ũsu? Nĩvatonyeka ũkethĩa Elisa ndaaĩsilya atĩ nũndũ nĩwe yu waĩ ĩũlũ, evĩndũany’a maũndũ ndatĩka ĩsu eke ũndũ ũkwenda. Vandũ va ũu, aendeeie kwĩka maũndũ o ũndũ Eliya weekaa, na kwa nzĩa ĩsu oonany’a kana nĩwanengete mwalimũ wake ndaĩa. Kĩu kyatumie athani ala angĩ mamwĩkwatya. (2 Asu. 2:15) Ĩtina wa vau Elisa nĩwaendeeie kũthũkũma e mwathani kwa ĩvinda ya myaka 60, na ĩvindanĩ yĩu yonthe Yeova nĩwamũnengie vinya wa kwĩka syama mbingĩ kũthonoka ila Eliya weekie. Ethĩwa we nũũmanyĩw’a, ũtonya kwĩmanyĩsya kyaũ?

17. (a) Ala meũmanyĩw’a matonya ata kwĩthĩwa mailyĩ ta Elisa? (b) Yeova atonya kwĩsa kũtũmĩa amanyĩw’a ala aĩkĩĩku ata?

¹⁷ Wamina kũnengwa mawĩa mana kĩkundinĩ, ndũkatate kwona ta waĩle kũvĩndũa maũndũ vau kwa vau makekawa kĩvathũkany’o vyũ na ũndũ manatwĩe mekawa. Maũndũ kĩkundinĩ mavĩndũawa kwosana na mavata ma kĩkundi na kwosana na ũndũ ũseũvyo wa Yeova ũkwasya, ĩndĩ ti kwosana na wendi waku. Lilikana kana nũndũ Elisa eekaa maũndũ o tondũ Eliya weekaa, meko make nĩmatumie athani ala angĩ mamwĩkwatya na moonany’a kana nĩwanengete Eliya ndaĩa. O naku waendeea kwĩka maũndũ kwosana na ũndũ Mbivilia yaĩtye o tondũ ũmanyĩĩtw’e nĩ atumĩa ala me na ũmanyi, no ũtume Aklĩsto ala angĩ makwĩkwatya, na ũkonany’a kana nũnengete atumĩa asu ndaĩa. (Soma 1 Akolintho 4:17.) Ĩndĩ o ũndũ ũmanyi waku ũkũendeea kwongeleka, ũkekalaa ũkona moalyũku maĩle kwĩkwa kĩkundinĩ ala makatetheeasya kĩkundi kĩikatiwe ĩtina nĩ ũseũvyo wa Yeova, ũla wĩkalaa ũsongete. Na o tondũ Yeova weekanie na Elisa, weethĩwa wĩ mũmanyĩw’a mũĩkĩĩku, Yeova nũtonya kwĩsa kũtuma wĩka maũndũ manene mũno mbee wa ala mekĩtwe nĩ alimũ maku.—Yoa. 14:12.

18. Nĩkĩ kũmanyĩsya ana-a-asa ala angĩ kĩkundinĩ nĩ wĩa waĩle kũtethw’a na mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka?

¹⁸ Twĩĩkwatya maũndũ ala me ĩsomonĩ yĩĩ na yĩla ĩvĩtu nĩmeũtetheesya atumĩa mamanthe ĩvinda ya kũmanyĩsya ana-a-asa ala angĩ. O na twĩĩkwatya kana ana-a-asa ala maĩle nĩmekwĩtĩkĩla kuma ngoonĩ mamanyĩw’e na maitũmĩa kwa ũĩ maũndũ ala meũmanyĩw’a nĩ kana matetheesye wĩa wa kũsũvĩa ĩĩthya ya Yeova. Kwĩka ũu kũkalũlũmĩlya ikundi nthĩ yonthe, na kũkatũtetheesya ithyonthe twĩkale twĩ aĩkĩĩku ĩvindanĩ ya mwanya yĩla yĩ mbee witũ.