Wʼo Thayũ Wʼonthe Waumie Vandũ Vamwe?

Andũ aingĩ ma saenzi maasya ata? Aingĩ mavangaa kana lekoti ya syĩndũ sya tene ila syonekete ĩĩkĩĩthasya kana thayũ wʼonthe waumie vandũ vamwe. O na ĩngĩ, mavangaa kana nũndũ DNA ya syĩndũ syonthe syĩ thayũ ĩvangĩtwe ũndũ ũmwe, no nginya syĩthĩwe syaumie vandũ vamwe.

Mbivilia yaasya ata? Ĩvuku ya Mwambĩlĩlyo yĩwetete kana syĩndũ ila imeaa, nyamũ sya kĩwʼũnĩ, nyamũ sya nthĩ nyũmũ, na nyũnyi syoombiwe na “mũthemba wasyo.” (Mwambĩlĩlyo 1:12, 20-25) Ndeto isu sionanyʼa kana o na kau nthĩnĩ wa kĩla “mũthemba” ve na tũmĩthemba tũngĩ, vaiĩ mũthemba ũmwe ũilye ũla ũngĩ. O na ĩngĩ, nũndũ wa ndeto isu syĩ Mbivilianĩ, tũisengʼaa kũmanya kana nthĩnĩ wa lekoti ya syĩndũ sya tene ila syonekete, ve na syũmbe sya mĩthemba mĩna syaumĩlile syĩ nima na itaeleekaa syaumĩlĩĩile va.

Ũkunĩkĩli ũĩkĩĩthĩtye kyaũ? Wʼo ũkunĩkĩli ũla wĩkĩtwe wĩtĩkĩlanĩte na Mbivilia kana nĩ Darwin? Syo syĩndũ sya tene ila syonekete kwa ĩvinda ya myaka 150 mĩvĩtu syĩtũĩkĩĩthya kyaũ?

ŨLA ŨMANYĨSYO WA DARWIN WĨ MAVĨTYO

Myakanĩ ya mĩtũkĩ, andũ ma saenzi nĩmavotete kũsianĩsya ũvoo wa genes ũla wĩ nthĩnĩ wa tũsamũ twĩ kĩvathũkanyʼo twa cell ĩmwe, na ũu nowʼo mekanĩte na cells sya mĩtĩ na sya nyamũ. Meesĩ kana kĩla mekwona nĩkĩũkwata mbau ũla ũmanyĩsyo wa Darwin. Ĩndĩ ũu ti wʼo vethĩĩtwe.

Nĩ kyaũ monete? Mwakanĩ wa 1999, mũndũ ũmwe ũsomeete maũndũ makonetye syĩndũ ila syĩ thayũ wĩtawa Malcolm S. Gordon aandĩkie: “Veonekana thayũ ndwaauma vandũ vamwe. Kwasya kana syĩndũ syonthe ila syĩ thayũ syaumie vandũ vamwe wĩonekana wĩ ũndũ ũtatonyeka.” Vo ve kĩndũ kĩkũĩkĩĩthya kana ikundi sya syĩndũ syonthe ila syĩ thayũ syaumie vandũ vamwe, o tondũ Darwin waĩkĩĩaa? Gordon asyokie aandĩka: “Veonekana ũla ũmanyĩsyo [wa Darwin] nũleanĩte na ũkunĩkĩli ũla wĩkĩtwe wonanĩtye kana syũmbe iaanĩkĩte nthĩnĩ wa ikundi syĩtawa kingdoms. O na nĩvatonyeka ũkethĩwa ũleanĩte na tũkundi twingĩ twĩ ungu wa kingdoms twĩtawa phyla, o na tũla tũngĩ twĩ ungu wa phylaa twĩtawa classes.”²⁹

O na ũkunĩkĩli wa mĩtũkĩ nũleanĩte na ũla ũmanyĩsyo wa Darwin. Kwa ngelekanyʼo, mwaka wa 2009, ĩkaseti yĩtawa New Scientist nĩyatumbĩthisye ndeto sya mũndũ ũmwe wa saenzi wĩtawa Eric Bapteste, ũla ũĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya. Aisye: “Vaiĩ kĩndũ o na kĩmwe kĩkũĩkĩĩthya kana [ũla ũmanyĩsyo wa Darwin] nĩ wa wʼo.”³⁰ O na ĩngĩ, ĩkaseti yĩu nĩyatumbĩthisye ndeto sya mũndũ ũmwe ũsomeete maũndũ makonetye syĩndũ ila syĩ thayũ na ũĩkĩĩaa kana syeekie kwĩyumĩlya wĩtawa Michael Rose, ũla wawetie kana vaiĩ mũndũ ũtene kana ũla ũmanyĩsyo wa Darwin wĩ mavĩtyo. Ongelile kwasya: “Kĩla andũ matekwenda kwĩtĩkĩla nĩ kana nĩtwaĩle kũvĩndũa kĩla tũtwĩe tũĩkĩĩe ĩũlũ wa syĩndũ ila syĩ thayũ.”³¹b

NATA SYĨNDŨ SYA TENE ILA SYONEKETE?

Andũ aingĩ ma saenzi maasya kana lekoti ya syĩndũ sya tene ila syonekete yonanasya kana syĩndũ syonthe syaumie vandũ vamwe. Kwa ngelekanyʼo, mavangaa kana lekoti ĩsu yonanasya kana makũyũ nĩmo maalyũkile matwʼĩka syĩndũ ta syoa, na kana syĩndũ ta ingʼangʼi nĩsyo syaalyũkile syatwʼĩka syĩndũ ta nzou. Ĩndĩ lekoti ĩsu kwa wʼo nĩmakwete mbau?

Mũsomi ũmwe ũĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya na ũsomaa syĩndũ sya tene ila syonekete wĩtawa David M. Raup, aisye: “Andũ ma ĩvinda ya Darwin na ma ĩvinda yĩĩ ala masomeaa ũndũ nthĩ ĩilye mesĩte kwĩthĩa kana thayũ ndwaaĩyumĩlya kavola kwa kavola. Methĩĩte kana syĩndũ ila syĩ nthĩnĩ wa lekoti ĩsu iiatĩanĩe nesa, na kĩtumi nũndũ ve mĩthemba mĩna ya syĩndũ syĩ lekotinĩ ĩsu syaumĩlile syĩ nima, na kwa kavinda kala syaĩ thayũ, iyaavĩndũka, kana o na ethĩwa nĩsyavĩndũkie, syavĩndũkie o vanini, na syasyoka syaa.”³²

Syĩndũ mbingĩ katĩ wa ila syonekete nĩ sya mĩthemba mĩna ya syũmbe syekalile thayũ ĩvinda yĩasa mũno ite kũalyũka. Vai ũkunĩkĩli o na ũmwe wa syĩndũ isu wonanĩtye kana mũthemba ũmwe wa syũmbe nĩwaalyũkile watwʼĩka mũthemba ũngĩ. Nthĩnĩ wa lekoti ĩsu ũkomanaa na mũthemba mũna wa syũmbe vate ingĩ iilye tasyo, na syũmbĩkĩte kwa nzĩa ya mwanya ĩtekũeleeka yauma va. Kwa ngelekanyʼo, lekotinĩ ĩsu nĩwĩthĩaa mbuvu syĩ na ũtonyi wa kũtũmĩa wasya imanye mawĩthyũlũlũko masyo, na ũyĩthĩa vai ingĩ sya tenange itaĩ na ũtonyi ũsu itonya kwĩwa atĩ nĩsyo syaalyũkile syaumĩlya isu.

Kwosana na ũkunĩkĩli wa ĩla lekoti ya syĩndũ sya tene, veonekana mbee wa nũsu ya ikundi syonthe nene sya nyamũ iyaaĩyumĩlya kavola kwa kavola. Na nũndũ ikundi isu syaumĩlile o kwa mĩtũkĩ ĩvindanĩ ĩna, ala masomaa syĩndũ sya tene ila syonekete metaa ĩvinda yĩu “kĩlitũko kya Cambrian.” Kyo kĩlitũko kĩu kyaĩ ĩndĩĩ?

Ekai twasye ithimi ila andũ ala mekaa ũkunĩkĩli manenganĩte nĩ sya wʼo vyũ. Tũatĩĩe ithimi syoo, ũkatwʼĩka nũkũandĩka mũthanganĩ myaka ĩla nthĩ ĩtwĩe kwʼo ũatĩanĩsye, ĩkua ũasa wa kĩwanza kya kũkũnĩa mũvĩla (1). Watwʼa kũtembeela kĩwanzanĩ kĩu kuma ngalĩko ĩmwe kũthi ĩla ĩngĩ, ũthi ũasa wa 87.5 ĩũlũ wa 100 wa kĩwanza kĩu ũitwʼĩka nĩwavika ĩvinda yĩla asomi mayĩtaa Cambrian (2). Ila ikundi nene sya nyamũ syonekaa lekotinĩ ya syĩndũ sya tene syaumĩlile kavindanĩ o kanini ka ĩvinda yĩu ya Cambrian. Syũmbe isu syonthe syĩ kĩvathũkanyʼo syaumĩlile na mĩtũkĩ ata? Ũũngye vala vonanĩtye ĩvinda yĩu, ũkua kamwanya kanini kwĩ ĩtambya yĩmwe!

Ũkunĩkĩli ũsu ũtumĩte asomi amwe katĩ wa ala maĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya methĩwa na nzika na ũla ũmanyĩsyo wa Darwin. Kwa ngelekanyʼo, mwakanĩ wa 2008 kwaĩ na ũneenanyʼa na mũndũ ũmwe ũsomeete maũndũ makonetye syĩndũ ila syĩ thayũ na ũĩkĩĩaa kana syeekie kwĩyumĩlya wĩtawa Stuart Newman. Awetie kana ve na vata wa kwĩthĩwa na ũmanyĩsyo mweũ ũeleetye nĩkĩ syũmbe imwe syaumĩlile na mĩtũkĩ ũu. Aisye: “Nĩona kana ĩtina wa ĩvinda, ũla ũmanyĩsyo wa Darwin ũtũmĩawa kũelesya ũndũ syũmbe syonthe syaendie ialyũkĩte no ũkwĩsa kũeka kwoneka newʼo wa vata; o na no kwĩthĩwa andũ matakaũtũmĩaa mũno yĩla mekwenda kũelewa ũndũ mĩthemba mĩna ya nyamũ yaendie ĩalyũkĩte yatwʼĩka mĩthemba ĩngĩ.”³³

ŨĨKĨĨTHYO ŨLA WONEKETE TI WA KWĨKWATWʼA

Nao nata syĩndũ ila asomi matũmĩaa kwonanyʼa kana makũyũ nĩmaalyũkile matwʼĩka syĩndũ ta syoa, na syĩndũ ta ingʼangʼi nĩsyaalyũkile syatwʼĩka nyamũ ta nzou? Syo syĩndũ isu syonekete nĩsyĩĩkĩĩthasya vyũ kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya? Ĩtina wa syĩndũ isu kũsiwʼa nesanga, vethĩĩtwe kana ũĩkĩĩthyo ũla wakwatĩkanie wĩ na mavĩtyo meana ũna.

Mbee, mavinda amwe mĩsolo ĩla yĩthĩawa mavukunĩ yonanĩtye ũndũ syũmbe ta ingʼangʼi syaalyũkile syatwʼĩka syũmbe ingĩ ta nzou, ĩsolawa na ũnene ũte wa wʼo. Kwosana na syĩndũ sya tene ila syonekete, syũmbe imwe syaĩ nene na ingĩ syaĩ nini, ĩndĩ mavukunĩ isolawa syonthe ianene.

Thĩna wa kelĩ mũnenange nĩ ũũ: Vai kĩndũ kĩĩkĩĩthasya kana syũmbe isu ve ũndũ iilenyʼe. Asomi matalĩthasya kana syĩndũ mbingĩ nthĩnĩ wa ĩla lekoti ya syĩndũ sya tene itaanĩsye na myaka milioni mbingĩ. Mũndũ ũmwe ũsomeete nyamũ wĩtawa Henry Gee nũneeneete ũndũ ũsu akaweta atĩĩ: “Syĩndũ mbingĩ katĩ wa ila syonekete itaanĩsye na myaka mingĩ mũno nginya ũkethĩa ve vinya kũmanya kana ve ũndũ iilenyʼe na kana syumĩte vandũ vamwe.”³⁴c

Ũla mũsomi wĩtawa Malcolm S. Gordon nũneeneete syĩndũ sya tene ila syonekete sya makũyũ na sya syũmbe ingĩ ta syoa. Awetete kana syĩndũ isu syonanasya o kwa kĩwango kĩnini “syũmbe mbingĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ila syaĩ kwʼo ĩũlũ wa nthĩ ĩvinda yĩu, na eka ũu, no kwĩthĩwa itesa kũtũtetheesya kwona kĩu nesa.” Asyokete akasya atĩĩ: “Vai kĩndũ o na kĩmwe kĩsa kũtũtetheesya kũelewa nĩ kwa nzĩa yĩva syũmbe ila syesie kumĩla ĩtina syaumanie na isu sya tene, kana ũndũ itonya kwĩthĩwa syakonanĩtye.”³⁵d

LEKOTI YA SYĨNDŨ SYA TENE ILA SYONEKETE YĨTŨĨKĨĨTHYA KYAŨ?

Ũvoo ũmwe watumbĩthiwʼe ĩkasetinĩ yĩtawa National Geographic mwakanĩ wa 2004, waelekanilye lekoti ĩsu ya syĩndũ sya tene na “mũsivi wa sinema wĩ na visa syonanĩtye ũndũ syĩndũ syaendie ialyũkĩte, na ũyĩthĩa katĩ wa visa 1,000, ve visa 999 syaie yĩla mũsivi ũsu ũũseũvawʼa.”³⁶ Yu kwaeka twone ngelekanyʼo ĩsu yĩtũtethya ata.

Twasye wakwata mũsivi wa sinema wĩ na visa 100, ĩndĩ ũimanya kaĩ yĩla waseũvawʼa waĩ na visa 100,000. Ũtonya kũmanya ata kĩla kĩneenewe sinemanĩ ĩsu? Nũtonya kwĩthĩwa wĩ na ngewa ĩla ũũsũanĩa tayo ĩneenewe. Ĩndĩ nata ũkethĩa no visa 5 katĩ wa isu 100 syakwatanwʼa itonya kũkwata mbau ngewa yaku, na ũyĩthĩa ila ingĩ 95 syĩonanyʼa ũndũ wĩ kĩvathũkanyʼo vyũ? Kwa wʼo no ũvange kana ngewa yaku nĩyo ya wʼo nũndũ wa visa isu itano? Tyo kwĩthĩwa ũkwatanisye visa isu itano kwa nzĩa ĩsu nĩ kana syosane na ngewa ĩla ũũsũanĩa? We ndũkwona nũseo ũkasisya visa ila ingĩ 95 nĩ kana ũmanye nesa ngewa ĩla ĩneenewe?

Nĩ kwa nzĩa yĩva ngelekanyʼo ĩsu yaĩlĩte vyũ ala matũmĩaa lekoti ya syĩndũ sya tene kũmanyĩsya kana syĩndũ syaendie ialyũkĩte? Kwa myaka mingĩ, asomi mayaaweta kana syĩndũ mbingĩ sya tene, ila itonya kũelekanwʼa na ila visa 95 sya sinema, syonanĩtye kana mĩthemba ya syũmbe ndĩthĩawa na ũalyũku wĩ vala ũĩ ĩvindanĩ ya myaka mingĩ. Nĩkĩ mataaenda kũweta ũndũ ũsu? Mũandĩki wĩtawa Richard Morris aĩtye: “Veonekana navu ĩtina, ala masomaa syĩndũ sya tene ila syonekete makwatĩte na makalũmya ũla ũmanyĩsyo wa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya na syathi syĩyĩalyũlĩte o kavola, na maendeeie kũlũmanyʼa nawʼo o na ĩtina wa kwona syĩndũ syĩkwonanyʼa maũndũ me kĩvathũkanyʼo na mũĩkĩĩo woo. Meekaa kũalyũla kĩla mekwona syĩndũnĩ isu maatĩĩe [mũĩkĩĩo woo].”³⁷

Nao nata ũmũnthĩ? Mo ala maĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya nĩmatonya kwĩthĩwa maendeee kũvanga syĩndũ sya tene kwa nzĩa o ĩla ĩkwosana na mawoni moo, vandũ va kũeka syĩndũ ila mbingĩ nesyo imatavye syaĩle kũvangĩka ata na iilenyʼe ata?e

We wĩona ata? Ũĩkĩĩthyo ũla twoona ũkwete mbau Mbivilia kana nĩ Darwin? Kwa ekai tũtũngĩlĩĩle maũndũ ala manene tweemanyĩsya.

• Asomi maasya kana thayũ waumanie na cells ila syaĩ sya mbee vyũ, ĩndĩ ũu ti wʼo.

• Kwĩsa kũtwʼĩka atĩ cell no yĩyumĩlye oou kĩtumbo nĩ ũndũ wĩ vinya mũno vyũ kwĩkĩka.

• DNA nĩyo ĩtavasya cell ũndũ ĩkwĩka, na yĩthĩawa ĩkuĩte maũndũ maingĩ vyũ o na kwĩ vulongulamu o na yĩva kana kĩndũ kĩva kya kwia ũvoo kyaaseũvwʼa nĩ andũ.

• Asomi masisya ũndũ genes itianĩawa methĩĩte kana thayũ ndwaauma vandũ vamwe. Na eka ũu, ĩla lekoti ya syĩndũ sya tene yonanasya kana ve ikundi nene sya nyamũ syaumĩlile o kwa mĩtũkĩ syĩ nima.

Ũtonya kwasya ata wasũanĩa maũndũ asu? Nũkwona wĩ ũndũ wosanĩte na kĩlĩko kwasya kana ũĩkĩĩthyo ũsu nũkwatĩanĩe na kĩla Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa vala thayũ waumie? Ĩndĩ andũ aingĩ maasya kana momanyĩsyo ma saenzi nĩmaleanĩte na maũndũ maingĩ ala Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa wũmbi. Ũu nĩ wʼo? Yo Mbivilia ĩmanyĩasya ata?