WE NĨWĨSĨ?

Nĩkĩ ing’endilĩ syatũlangawa maaũ ĩla syĩkũawa?

Mbivilia yaĩtye ũũ ĩũlũ wa kwambwa kwa Yesũ na ila ing’endilĩ ilĩ: “Na ĩndĩ Ayuti, . . . mamũvoya Vilato maũũ moo matũlwe, nĩ kana simba ivetwe.”​—Yoana 19:31.

Mwĩao wa Ayuti waĩtye kana mũndũ amina kwambwa mũtĩnĩ kimba “kĩtikekale ũtukũ w’onthe mũtĩnĩ.” (Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 21:22, 23) Nĩvatonyeka ũkethĩa mwĩao ũsu now’o watumĩawa nĩ Ayuti o na ĩla mũndũ wambwa mũtĩnĩ nĩ Alomi. Kwoou, kũtũlangwa maaũ nĩkwatumaa mũndũ akw’a na mĩtũkĩ, na aithikwa Savato ĩtanambĩĩa syũa yathũa.

Mavinda maingĩ kĩng’endilĩ kĩyambwa mũtĩnĩ, kyaathĩĩawa mĩsumaa maaũ na moko. Ĩla mũtĩ ũsu wesa kũkĩlw’a, kyeethĩawa kĩsũĩte, kĩw’ĩte woo mwingĩ mũno nũndũ ũito wakyo w’onthe weethĩawa ũkwatĩĩwe no mĩsumaa ĩsu. Ĩla kĩũveva, yaĩ no nginya kĩyambĩe na mũsumaa (mĩsumaa) ũla waathĩĩwe maaũnĩ. Ĩndĩ maaũ matũlangwa kĩyaĩ kĩtonya kwĩka ũu. Nũndũ wa ũu, nĩkyakusaa mĩtũkĩ nũndũ wa kũemwa nĩ kũveva kana mawũũmĩsye.

Ikũtha syatũmĩawa ata kaũnĩ ĩvinda ya tene?

Ndaviti atũmĩie kĩkũtha ĩla wooaie yĩla ĩmũndũ ĩnene yeetawa Ngoliathu. Nĩvatonyeka ũkethĩa eemanyĩisye kũtũmĩa mũio ũsu wa kaũ e kamwana ĩla waĩ mũĩthi.​—1 Samueli 17:40-50.

Ikũtha nĩsyonanĩtw’e mavisanĩ ma Amisili na ma Aasuli ma ĩvinda yĩla Mbivilia yaandĩkawa. Kĩkũtha kyeethĩawa na kaĩndũ ka ngũa kana ka kĩkonde, kala keethĩawa koveewe makandanĩ kana mĩsivinĩ ĩlĩ. Mũndũ ũla ũkũtũmĩa kĩkũtha eekĩaa ĩvia ĩtendeu kaĩndũnĩ kau. Ĩvia yĩu yeethĩawa yĩana o ta ĩsungwa ĩnini. Ĩtina wa ũu, avyũlasya kĩkũtha kyu na ailekya ĩkanda yĩmwe, nayo ĩvia ĩyuma vau na vinya mwingĩ yĩthimĩte nesa kĩla ũkũkimaa.

Andũ ala menzaa nthĩ maimantha syĩndũ sya tene, nĩmaumĩtye mavia maingĩ mũno ma ikũtha kĩsionĩ kya Middle East. Mavia asu matũmĩawa kaũnĩ ĩvinda ya tene. Andũ ala maĩ na ũtũĩka wa kũtũmĩa ikũtha nĩmekasya ĩvia ũkethĩa no yĩthi katĩ wa kĩlomita 160 na 240 kwa ĩsaa. Ti asomi onthe metĩkĩlaa kana kĩkũtha no kĩkye ĩvia o tondũ ũta wĩkasya ĩangi, ĩndĩ kĩkũtha kyoaa andũ o ta ũta.​—Asili 20:16.