Papɩzaa nɛ pakalɩ caanaʋ taa takayaɣ kikpiyaɣ nakɛyɛ taa tɔm

PƖNAƔ 1970 taa, tɛtɛɛ wondu ñɩnɩyaa lɩ takayaɣ kikpiyaɣ nakɛyɛ yɔɔ Ein Gedi, Izrayɛɛlɩ ɛjaɖɛ taa, miŋ ñaɣ-kɛ. Tɛtʋ ndʋ tɩwɛ teŋgu kɩsɩbʋʋ tɛ kidiiliŋ ŋgʋ kɩwɛnɩ wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa kiŋ yɔ kɩ-cɔlɔ. Palɩ takayaɣ ŋga kɔ-yɔɔ alɩwaatʋ ndʋ pohuyaɣ tɛtʋ ndʋ tɩ-taa sinaagɔɔgɩ ŋgʋ miŋ kaañaɣ-kʋ, alɩwaatʋ ndʋ paayɔkɩ-tʋ pɩnzɩ 500 waa taa mbʋ yɔ yɔ. Pataapɩzɩɣ se pakalɩ takayaɣ ŋga ka-taa tɔm, mbʋ pʋyɔɔ yɔ kaawɛɛkɩ siŋŋ, nɛ halɩ pataapɩzɩɣ ɖɔɖɔ se poposi-kɛ nɛ katɩwɛɛkɩ. Ɛlɛ pɩtɩŋnɩ 3-D lɛɣtʋ nʋmɔʋ nakʋyʋ yɔɔ lɛ, papɩzaa nɛ patɩlɩ ka-taa tɔm. Pɩtɩŋnɩ menziini nakʋyʋ yɔɔ ɖɔɖɔ lɛ, papɩzaa nɛ pakalɩ ka-taa tɔm.

Tɔm ndʋ pama ka-taa? Bibl hɔɔlʋʋ nakʋyʋ paama ka-taa. Hɔɔlʋʋ ŋgʋ papɩzaa nɛ pakalɩ yɔ, kɩkɛnɩ Levitiki takayaɣ taa kajalaɣ masɩ. Pana masɩ nzɩ sɩ-taa abalɩmasɩ naanza nzɩ pamaɣnɩ Ɛsɔ hɩɖɛ Ebree kʋnʋŋ taa yɔ. Takayaɣ ŋga kɛ-wɛtʋ wɩlɩɣ se pɩtɩla pama-kɛ ɛzɩ pɩnzɩ 50 nɛ piwolo pɩnzɩ 300 waa taa mbʋ yɔ. Pʋyɔɔ lɛ, teŋgu kɩsɩbʋʋ taa takayɩsɩ (Qumran) nzɩ palɩ sɩ-yɔɔ yɔ sɩ-wayɩ lɛ, ŋga kɛnɩ Ebree masɩ takayɩsɩ kikpiyisi nzɩ ñɩnɩyaa nawa yɔ, sɩ-taa ŋga kakɩlɩ pɩnʋʋ yɔ. Gil Zohar ma takayaɣ ŋga payaɣ se Jerusalem Post yɔ ka-taa se pʋcɔ nɛ pakalɩɣ Levitiki takayaɣ hɔɔlaɣ ŋga palɩ kɔ-yɔɔ Ein Gedi yɔ lɛ, pɩlabɩ ɛzɩ pɩnzɩ 1000 mbʋ yɔ kpaɣnɩ alɩwaatʋ ndʋ pama teŋgu kɩsɩbʋʋ taa takayɩsɩ yɔ (pama-sɩ pɩnaɣ 100 P.P.Y. taa mbʋ yɔ) nɛ piwolo alɩwaatʋ ndʋ pama takayɩsɩ kɩbɩnzɩ lɛɛsɩ nzɩ payaɣ se Codex d’Alep yɔ (pama sɩsɩ pɩnzɩ 930 taa mbʋ yɔ). Ñɩnɩyaa yɔɔdaa se tɔm ndʋ pakalɩ Levitiki takayaɣ ŋga palɩ kɔ-yɔɔ yɔ, ka-taa yɔ, tɩwɩlɩɣ se Moyizi takayɩsɩ kagbanzɩ nzɩ Masɔrɛɛtɩwaa ɖaɣnɩ maʋ yɔ, paa picoɖi-wɛ yɔ, sɩ-taa tɔm wɛ ɖeyi ɖeyi ɛzɩ kajalaɣ ñɩnzɩ yɔ, paa siposini kajalaɣ ñɩnzɩ nɛ pɩnzɩ kudokiŋ sakɩyɛ yɔ.