Baibili ya ka be po Chini

Ku be Baibili ya ka be yapo ku noti ngwenu i jenamiso dumbu. Ya ka pedzisiwa ku kwagwa makole a no pinda 1 900 a ka pinda. Ya ka a ka kwaligwa mu zwithu zwi no chinyika​—phepha li no dwa mu lushanga gwe papyrus ne zwingwe zwa ka thamiwa ne gukuta le phuka—​kutanga ya ka be ya ka kwagwa ne ndimi dzi si nga lebgwe ne bathu banjinji ngwenu. Kakale, balume ba na ndaulo, se babusi bakulu ne batungamili be budumili, ba ka gwisa kwazo ku pedzisa Baibili.

NSHINGO iwoyo u no chenamisa wa ka khona chini ku dwilila uli yapo mu libaka gu lefu zwingapa, kwa ya pelela ili buka i no zibgwa kwazo mu bathu? Kumbula ne kwe mabaka mabili koga.

Dzikhopi Dzinjinji Dza ka Buluka Buka

Baiziraela ba ka be ba ka thokomela mikwalo ye kutanga ye Baibili, ba ka biganya zwibuyanana dzi-scroll dze kutanga ne thama dzikhopi dzadzo dzili njinji. Ha ti lakidzila, boshe be Iziraela, ba ka dwiwa kuti ba “zwikwaligwe mu lukwalo ntutshi we nlayo iwoyu, kudwa muna umu maboko e bapirisiti be Balevi.”​—Ditironomi 17:18.

Baiziraela banjinji ba ka be da ku bala Hwalo, be lemoga kuti i Dama le Ndzimu. Ndizo, ku kwalulugwa kwe hwalo kwa ku thamiwa ne njele wulu kwazo, ku thamiwa ne bakwalululi ba ka diyiwa kwazo. Nngwe-nkwalululi u no cha Ndzimu u no dangwa Ezira, u no legwa ali nkwalululi u na “luzibo gukulu mu nlayo wa Mushe waakabe aupiwa ndi Yahwe [Jehova] Ndzimu we Iziraela.” (Ezira 7:6) Bamasorete, ba ka kwalulula Hwalo dze Chihebera, kene “Old Testament,” pakati kwe makole e 500 ne 900 C.E., dumbu ba ka bala ne shanga dzi mu mikwalo kuti ku si tongo be ne dziphoso. Ku kwalulula hwalo ne njele ne butswiriri kwa ka batsha kuti dzi be ne malebeswa a ka lingisana ne thama kuti Baibili i dwilile ili yapo ne zwita zwa ka gwisa kwazo ka njinji ku ichinya.

Ha ti lakidzila, ne 168 B.C.E., mbusi we Syria Antiochus IV wa ka gwisa ku chinya khopi dzose dze Hwalo dze Chihebera dza a ka khona bona mu Palestine yose. Njuta nngwe we histori wa kati: “Dzi-scroll dzose dze nlayo dza ba ka wana ba ka dzi palula ba ka dzi pisa.” The Jewish Encyclopedia (Encyclopedia ye Chijuta) ikati: “Maphorisa a ka be e shinga nshingo iwoyu we ku chinya dzi-scroll dze hwalo dze Chihebera ba ka be be u thama ba li bugali . . . wa ka be u athuligwa lufu ha u nga wangwa wa ka bata buka ya ka yengemala.” Ngono dzikhopi dze hwalo dza ka dwilila dzili yapo mu Bajuta be ku Palestine ne ba no gala mu dzingwe ndawo.

Chinyolocho shule kwe kuti bakwali be Hwalo dze Bukiristi dze Chigiriki, kene “New Testament,” ba pedze nshingo wabo, dzikhopi dze hwalo dzabo dza ka yengemala, buporofiti, ne mbiko ye zwa ka shingikala zwa ka paphidzika. Ha ti lakidzila, Johani wa ka kwala Gospel iye ali ku Efeso kene pejo na ko. Ne kwa ka jalo, ipithu che Gospel, che khopi i no lebgwa ne bazibi kuti ya ka thamiwa ku ngabo pasi kwe makole ali 50 shule kwe ku kwala mbiko iye, cha ka wangwa dzi-hundred dze dzikhilomithara kulekule ku Egypt. Ku boneka ikoko kwa ka ko lakidza kuti Bakirisiti ba ku shango dzi kulekule, ba ka ba na dzikhopi dze hwalo dza ka dothedzegwa mu chibaka ichecho dza ka dzi cha dwa pa kwagwa.

Ku andamisiwa kwazo kwe Dama le Ndzimu naikobo kwa ka thama kuti li dwilile lili yapo mu dzi-century dzi shule kwe chibaka cha Kirisiti. Ha ti lakidzila, mu makuku e mangwanana e February 23 gole le 303 C.E., ko legwa kuti Emperor we Roma, Diocletian wa ka lingilila masole awe epkhwanya mabati e kereke ngono e be e pisa dzikhopi dze Hwalo. Diocletian wa ka be e kumbula kuti u no pedzisa Bukirisiti ne ku chinya hwalo dze Ndzimu. Mu zhuba li no tobela, wa ka dusa ndaulo mu shango dzose dzi no busiwa ne Roma, kuti dzikhopi dzose dze Baibili dzi pisiwe nngwe ne nngwe a ka linga. Ne kwa ka jalo, dzikhopi dza ka dwilila dzili yapo, ngono dzi ka thamiwa kakale. Malebeswa hwu kuti, zwipithu zwi kulu zwibili zwe dzikhopi zwe Baibili ye Chigiriki, zwi ngana zwi ka be zwa ka thamiwa shulenyana kwe ku thasela kwa Diocletian zwi chiyapo na ngwenu. Chingwe chi ku Roma; ngono chingwe chi mu Library ye Britain ku London, England.

Nenguba mikwalo ye kutanga ye Baibili i sathu i ka tongo wangwa, dzikhopi dza ka kwagwa ne maboko dze Baibili yose kene zwipithu zwayo zwa ka bo yapo ku noti ngwenu. Zwingwe zwazwo zwa ka kwegula kwazo. A nlaetsa u mu mikwalo ye kutanga wa ka shanduka ha u ntse u khopiwa? Nchenjedu W. H. Green wa ka kwala eti ne kwe Hwalo dze Chihebera: “Ku ngana ku ka legwa kwa ka phuthunukiwa kuyi ha kuna nshingo we zwa ka shingikala ntolo wa ka tongo zibisiwa ne zila ye malebeswa ya ka lingisana zwi ngapa.” Ne kwe Hwalo dze Bukirisiti dze Chigiriki, Nlauli nngwe wa ka tuma ne kwe mikwalo ye Baibili, Sir Frederic Kenyon, wa ka kwala eti: “Chibaka che kutanga che misi ye ku thamiwa ne bufakazi gwe kutanga gwe ku ziba kuti i yapo chi tukununu kwazo dumbu kwa chi sa ka fanigwa egwa njele, ne ntewo we ku bilaela kuti Hwalo dzi yapo ndidzo dumbu se kwa dza ka dza ka kwagwa kutanga kwa chi pela. Ku be malebeswa kose ne ku thembeka kwe dzibuka dze New Testament ku ngana ku ka togwa kuti kwa chiboneka.” Kakale wa ka leba eti: “Ti nga leba ta ka simisa titi ku thembeka kwe Baibili kwa ka bakililika. . . . A ku na ingwe buka ya ntolo mu shango i nga legwa sa ikoko.”

Ku Shanduligwa Kwe Baibili

Chingwe chithu che bubili chikulu cha ka thama kuti Baibili i be buka i no zibgwa kwazo ne bathu hwu ku be yapo kwayo mu ndimi dzili njinji. Malebeswa i yawa a no dumilana ne mazwimisilo e Ndzimu ne kwe bathu be zwichaba zose ne ndimi ne kuti ba zibe Ndzimu ne ku nnamata “nge Meya nenge malebeswa.”​—Johani 4:23, 24; Mika 4:2.

Shandulilo ye kutanga i no zibgwa ye Hwalo dze Chihebera i Septuagint ye Chigiriki. Ya ka ya thamigwa Bajuta ba ka be leba Chigiriki ba ka be be gala kuzhe kwe Palestine ngono ya ka pela dzi-century dzi ngabe mbili Jesu a sathu a ka tangisa bushingili gugwe mu shango. Baibili yose, ku shanganyila ne Hwalo dze Bukirisiti dze Chigiriki, ya ka shanduligwa mu ndimi dzili njinji mu dzi-century dzi si dzingapani koga i ka pela. Ngono shule, boshe dumbu ne bapirisiti ba ka be ba ka fanila ku thama chingwe ne chingwe chi mu masimba abo ku thama kuti Baibili i wangwe ne bathu ba ka thama chi si nga fanane na ichecho. Ba ka gwisa ku thama kuti pkhwizi dzabo dzi be mu zhalima le chi meya ne ku sa dumila kuti Dama le Ndzimu li shanduligwe mu ndimi dze bathu bose.

Be lambana ne kereke ne hurumente, balume ba na chibindi ba ka biga machilo abo mu mbatsha ne ku shandulila Baibili mu lulimi gwe bathu. Ha ti lakidzila, ne 1530, nlume we Khuwa William Tyndale, wa ka ngina ikwele ku Oxford, wa ka thama edition ye Pentateuch, dzibuka dze kutanga dzili 5 dze Hwalo dze Chihebera. Ne a ka be e nyanyaidziwa kwazo, wa ka be nthu we kutanga ku shandulila Baibili ku dwa mu Chihebera e yesa ku Ikhuwa. Tyndale kakale wa ka be iye nshandulili we Ikhuwa we kutanga ku shingisa zina Jehova. Nchenjedu u no zwidiya Baibili we Spain Casiodoro de Reina wa ka e gala ali mu mbatsha ye ku bulawa ne Bakatoliki ba ka be be ndziyidza ne kuti wa ka e shandulila Baibili ye kutanga ye Spain. Wa ka yenda ku England, Germany, France, Holland, ne ku Switzerland e dwilila e shinga e pedzisa ku shandulila kukwe.a

Ngwenu Baibili i no dwilila i shanduligwa mu ndimi dzili njinji kwazo, ngono ko tshambisiwa dzimiliyoni dze dzikhopi. Ku be ya ka dwilila ili yapo ne ku be buka i no zwibgwa kwazo ne bathu ko lakidza malebeswa e ndebo ya ka dothedzegwa ya mpostolo Pita: “Bushwa goswabiswa nge zhuba, ngono luba likawa, koga dama la [Jehova] ligele nge kusingapele tjose.”—1 Pita 1:24, 25.

[Nkwalo u kusi]

[Bokisi/​Zwitshwantsho]

I SHANDULILO IPI YA NDA KA FANILA BALA?

Ndimi dzi li njinji dzi na shandulilo njinji dze Baibili. Shandulilo dzingwe dzo shingisa ndimi ya ntolo ya ka sima. Dzingwe nde dze mahala, dza ka shanduligwa ne mazwimisilo e kuti dzi balike bulelu pana ku be ne malebeswa a ka lingisana. Dzingwe dza ka shanduligwa dama lingwe ne lingwe se kwa lili gele.

Shandulilo ye Ikhuwa ye New World Translation of the Holy Scriptures, ya ka tshambisiwa ne Bafakazi ba Jehova, ya ka thamiwa ku dwa mu ndimi dze kutanga ne komiti i sa ka zwi leba. Shandulilo iyeyi, ndiyo ya ka pelela ili ntewo we nkwalo wa ka shingisiwa ku shandulila mu ndimi dzingwe dzi nga be 60. Ne kwa ka jalo bashandulili be ndimi idzedzi ba ka dzi fanidzanya kwa ka nginilila ne mikwalo ye ndimi ye kutanga. New World Translation ya ka zwimisila kuti i be shandulilo ye mikwalo ye ndimi ye kutanga, ha ili kuti ku shandulila kwa ka jalo ha ku to sumbika chi no dwiwa. Bashandulili ba no shaka kuti Baibili i hwikale mu babali ba ngwenu se kwa ya ka be i hwikala mu babali be misi ye Baibili be nkwalo we kutanga.

Bazibi be dzindimi ba ka lingisisa dzishandulilo dza ngwenu dze Baibili​—kose ne New World Translation—​kuti ba bone pa i sina malebeswa. Nngwe wa bo ndi Jason David BeDuhn, wa ka diyika, we associate professor ye dzithuto dze budumili ku University ye Northern Arizona ku United States. Ne 2003 wa ka kwala nkwalo we zebe dzi li 200 ne kwe dzi “Baibili dzi li 9 dzi no shingisiwa kwazo mu shango dzi no shingisa Ikhuwa.”b Mu ku zwidiya kukwe wa ka lingisisa Hwalo dzi si nga dumilaniwe ne kwadzo, ne kuti ndipo kanjinji ku no wangwa “ku sa shandulila zwibuyanana.” Mu nkwalo nngwe ne nngwe, wa ka fanidzanya nkwalo we Chigiriki ne we shandulilo ye Ikhuwa ingwe ne ingwe, ne linga pa ka gwisiwa ku shandula chi no dwiwa. Ini cha a ka bona?

BeDuhn u no lakidza kuti bathu kose ne ba ka diyika mu na zwe Baibili ba no kumbulila kuti ku sa fanana ku no wangwa mu New World Translation (NW) ko thamiwa ne ku sa linga budumili gwe bashandulili zwibuyanana. Ne kwa kajalo, a kati: “Ku sa fanana kunjinji ku no wangwa ko thamiwa ne kuti NW ya ka shanduligwa ne malebeswa dumbu ku yendidzana ne chilenje cha ntolo.” Nenguba BeDuhn a si nga dumilane ne shanduligwa kungwe kwe New World Translation, a kati shandulilo iyeyi ndiyo ya ka “shanduligwa ne malebeswa ha i fanidzanyiwa ne dzingwe.” U no i dana eti i shandulilo i no “chenamisa ya ka lulwama.”

Dr. Benjamin Kedar, nzibi we Chihebera ku Israel, wa ka leba chi no fanana ne kwe New World Translation. Ne 1989 wa kati: “Nshingo iwoyo u no lakidza ku gwisa ne malebeswa ku be ne nkwalo u no hwikala we malebeswa se kwa ku nga khoneka. . . . Mu New World Translation ha ndithu a wana mazwimisilo e ku lika ku shandula chi no dwiwa ne nkwalo.”

Zwibuzwe: ‘Mazwimisilo angu e ku bala Baibili ini? A ndo shaka Baibili i sa ka sima ku bala ngono i si na malebeswa a ka pelela? Kene ndo shaka ku bala mikumbulo i no lakidza ne zila i pejo se kwa ku nga khoneka chi mu mikwalo ye kutanga ya ka dothedzegwa?’ (2 Pita 1:20, 21) Mazwimisilo awo ndiwo a nowo lakidza kuti u nowo shalula shandulilo ipi.

[Nkwalo u kusi]

[Itshwantsho]

“New World Translation of the Holy Scriptures” i yapo mu ndimi dzi li njinji

[Itshwantsho]

Mikwalo ye Masoretic

[Itshwantsho]

Ipithu chi na Luka 12:7, “. . . musitje ngobe themba yenyu [inopinda] themba ye zhazho njinji”

[Ku no Dwa Zwitshwantsho]

Zebe mbeli: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin